Moliyaviy tahlil

XX-asrning
60-yillari


Shakllanish davri


1-DAVR

Sobiq ittifoq ichida o’z o’rniga ega bo’lish va iqtisodiy tahlil maktabining shakllanish davri

70-yillar


2-DAVR

Iqtisodiy tahlil maktabining yaratilish va ittifoq miqyosida matlubot kooperasiyasi tahlili sohasini egallash davri

80-yillar


3-DAVR
4-DAVR

Iqtisodiy tahlilning o’zbek tilida yozilishi va vujudga kelish davri


90-yillarning boshlari
Iqtisodiy tahlilning rivojlanish yillari. Moliyaviy tahlil bo’yicha asarlarning ko’plab vujudga kelishi va chop etilishi. Bu bo’yicha turli qarashlarning paydo bo’lishi

5-DAVR


Mustaqillik yillari

2-chizma. O’zbekistonda «Iqtisodiy tahlil» fanining yaratilish davrlari
1984 yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Matlubot kooperasiyasi xo’jalik faoliyatini tahlil qilish» nomli darslik Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop etildi. Bu darslik Ittifoqdagi barcha kooperativ institutlariga va «Buxgalteriya hisobi, nazorat va xo’jalik faoliyatining tahlili» bo’yicha mutaxassislik tayyorlaydigan barcha oliy o’quv yurtlariga tavsiya qilindi. Bu darslikni keng jamoatchilik juda yaxshi kutib oldi. Natijada 1989 yilda ushbu darslik aynan ana Shu nashriyotda qayta ishlangan va to’ldirilgan variantida yangidan nashr qilingan.
1990 yillarning boshlariga kelib respublikamizda «Iqtisodiy tahlil» faniga oid dastlabki o’zbek tilidagi adabiyotlar yaratila boshlandi. Ayniqsa bu davrga kelib buxgalteriya hisobi dagi axborotlarni avtomatlashtirish masalalariga keng e’tibor qaratildi. Shu yillari hisob, tahlil, statistika va reja ma’lumotlarini avtomatlashtirish bo’yicha bir qancha adabiyotlarni R.A.Abdullaev, R.I.Abdukarimov, N.A.Ibrohimov, K.U.Urazov, M.B.Abbosovlar turli nashriyotlarda chop ettirib keldilar.
90-yillarning boshlariga kelib tahlil fanining rivojlanish sohasiga yangi-yangi iqtisodchi olimlar kirib kela boshladilar. Bunday iqtisodchi olimlardan A.T.Ibrohimov, B.A.Hasanov, A.Rizaqulov, O.Bobojonov, M.To’laxo’jaeva, N.Jo’raev, O.Jumanov, M.Rahimov, A.Abduganiev, X.Musaevlar «Iqtisodiy tahlil» ning turli qirralariga bag’ishlangan asarlar yarata boshladilar.
O’zbekiston Respublikasining mustaqillik sari intilishi samarqandlik olimlarni o’zbek tilida darslik yozishga dav’at etdi. Bunga rahbarlikni professor I.T.Abdukarimov o’z qo’liga oldi va nihoyat 1989 yilda I.T.Abdukarimov, M.K.Pardaev, A.A.Abdiev va V.I.Abdukarimovlar tomonidan «Matbuot kooperasiyasi xo’jalik faoliyatini tahlil qilish» mavzusida birinchi marta o’zbek tilida darslik vujudga keldi. U Toshkentdagi «O’qituvchi» nashriyotida chop etildi. Bu darslikdagi ko’p iqtisodiy atamalar o’zbek tilida yozildi. Ammo maxsus fanlarni faqat rus tilida o’qib yurgan talabalar va o’z ishini rus tilida yuritadigan mutaxassislar uchun o’zbek tilidagi atamalarni tuShunish ancha qiyin kechdi. Shu sababli bu qiyinchilikni osonlashtirish maqsadida samarqandlik olimlar «Savdoga oid iqtisodiy atamalarning ruscha-o’zbekcha lug’atini» ishlab chiqdi va 1990 yilda Samarqand kooperativ institutida va 1992 yilda Toshkentning «O’qituvchi» nashriyotida chop etishga muvaffaq bo’ldilar.
Ushbu kitoblar, maqolalar to’plami va risolalar bozor iqtisodiyotining shakllanayotgan sharoitida tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan takomillaShuvi uchun nazariy asos bo’lib xizmat qilish muqarrar.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach o’ziga xos va mos bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo’lini tanlab oldi. Bu esa iqtisodchi olimlardan bozor iqtisodiyotiga oid adabiyotlarni yaratish vazifasini talab qiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, respublikamizda iqtisodiy tahlil fanining ravnaqi o’ziga xos tarixga ega. Bu fan borasida tegishli maktab shakllangan. Biroq bu fanning ravnaqi uning kelajagi oldinda bizning respublikaamizda savdo va qishloq xo’jaligi sohalari bo’yicha har holda darsliklar yaratilgan, ancha ishlar qilingan. Ammo xalq xo’jaligining muhim tarmoqlaridan bo’lgan sanoat, qurilish, transport, xizmat sohasidagi korxonalar xo’jalik faoliyatini tahlil qilish bo’yicha hali ancha ishlar qilish lozim. Bu sohalar bo’yicha hali darslik va tegishli adabiyotlar birmuncha kamroq yaratilgan. Bu respublikamiz ravnaqi uchun, uning kelajakdagi taraqqiyoti uchun keng yo’l ochib berishiga to’sqinlik qilish muqarrar, chunki sanoat va boshqa xalq xo’jaligining taraqqiyoti o’zimizga xos bo’lmog’i lozim. Bu esa ushbu sohalar bo’yicha o’zimizga xos iqtisodiy tahlili usullarini ishlab chiqishni taqozo qiladi.
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy tahlil quyidagi yo’nalishlarda rivojlanishi lozim deb hisoblaymiz:

• Hozir respublikamizda ko’p mulkchilikka asoslangan bozor tizimidagi korxonalar vujudga keldi. Iqtisodiy tahlil ham ana Shu sohaga mos rivojlanishi lozim;

  
  

• O’zbekistonda barcha sohalar bo’yicha, ayniqsa buxgalteriya hisobining jahon andozalariga mos tizimi qabul qilinmoqda. Bu esa xalqaro andozaga mos iqtisodiy tahlil tizimini ham yaratishni taqozo qiladi;

  
  

• Bu fanning nazariyasini o’zimizda shakllanayotgan bozor iqtisodiyotining xususiyatlarini inobatga olgan holda yaratish lozim.

  
  

• O’zbekistonda makroiqtisodiy tahlil amaliy jihatdan ob’ektiv zaruriyatga aylandi. Ammo uning nazariyasi va metodologiyasi yaratilgan emas, Shu tufayli kelajakda makroiqtisodiy tahlilni nazariy va metodologik asosi ishlab chiqilishlozim.;

  
  

• Olimlar sanoat, qurilish, transport, xizmat va boshqa xalq xo’jaligining muhim sohalari bo’yicha darslik va o’quv qo’lanmalarini yaratishlari kerak;

  
  

• Iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashda bu fanga tegishli ahamiyat berish va o’quv andozalariga va rejalariga kiritish lozim, deb hisobloymiz.