Moliyaviy va boshqaruv hisobi

8.9. Direkt-kosting tizimi bo’yicha sarflangan xarajatlarni hisobga olish 
va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish 
Kalkulatsiya qilishning 
milliy tizimining 
nazariyasi 
va 
amaliyoti 
rivojlanayotgan bozor munosabatlari sharoitlarida bozor iqtisodiyoti rivojlangan 
mamlakatlarda qo’llanilayotgan boshqaruv hisobining tashkiliy tizimlarini 
o’rganishga muhtoj. Bunday tizimlardan biri to’g’ri xarajatlar bo’yicha 
mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish tizimi hisoblanadi. 
O’zgaruvchan xarajatlarni hisobga olish tizimi AQShda Buyuk depressiya 
davrida vujudga keldi va 50-yillarda keng tarqaldi. Buyuk depressiyadan oldin 
(1928 y) tayyor mahsulotning qoldiqlari to’liq xarajatlar bo’yicha hisoblangan 
tannarx bo’yicha baholanadigan edi. Depressiya realizatsiya qilinmagan 
mahsulotning katta zaxiralarini yaratishga olib keldi, to’liq xarajatlar bo’yicha 
baholash esa, o’sha davr tahlilchilarining fikricha foydani sun’iy buzishga olib 
kelgan. Ishlab chiqarishning hajmi va foydaning miqdoridan holi bo’lgan doimiy 
xarajatlarning hisobi daromadning qiymatiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan. 

---

302 
Тahlilchilarning fikricha, sarflangan xarajatlarning qaytishini va ishlab 
chiqarishning hajmini xarajatlar va foydalar aloqasi orqali hisoblash lozim. Bu 
aspektda, o’xshashlikka ega bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlarga bo’lish foydasiz 
deyilgan va egrilar bilan o’xshashlikka ega bo’lgan doimiy xarajatlarga ajratishga 
ijozat etilgan. Хarajatlarning yangi tizimi "direkt-kosting" nomini oldi. 
Тizimning mazmuni- korxona ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulatsiya qilish 
uslubini ko’rib chiqishda 1936-yilda Djonatan Хarris tomonidan kiritilgan "direkt-
kosting reja" mazmuniga asoslanadi. 
Daromadlar va zararlar to’g’risidagi oylik hisobotning mazmunida oddiy 
ishlab chiqarish xarajatlari va egri ustama sarflarni chegaralash boshlandi. Ishlab 
chiqarish 
sarflarini 
differensiatsiyalash 
daromadning 
hajmini, 
mahsulot 
realizatsiyasi hajmining bog’langanligini aniqlashga va tannarxni boshqarishga 
yordam berdi. Shunday qilib, bu tizimning mazmuni quyidagiga olib kelindi: 
to’g’ri xarajatlar tayyor mahsulotlarning turlari bo’yicha umumlashtiriladi, egri 
xarajatlar esa alohida schyotda to’planadi va ular vujudga kelgan davrning 
umumiy moliyaviy natijalariga olib boriladi. Agar har bir buyum bo’yicha tushgan 
daromad summasidan bu buyum bo’yicha sarflangan o’zgaruvchan xarajatlar 
chiqarib tashlansa unda buyum bo’yicha brutto-daromad olamiz. Hamma 
buyumlar bo’yicha olingan brutto-daromadni jamlab doimiy xarajatlarning 
umumiy summasini qoplash uchun mo’ljallangan daromadning umumiy qiymatini 
olish mumkin. 
Direkt-kosting tizimidagi amaliy izlanishlar xarajatlar bo’linishining 
shartliligini ko’rsatadi. Bir subyektda qabul qilingan yo’l qo’yishlar natijalarni 
hisoblab chiqishda hisoblanishi kerak. Direkt-kosting tizimi bo’yicha tannarxni 
kalkulatsiya qilish ishlab chiqarishning turli hajmida doimiy sarflarning o’zgarmas 
qiymatini ko’zlaydi, shuning uchun boshqaruv hisobida asosiy e’tibor doimiy 
sarflarga qaratiladi. Subyekt va tizimli bo’linmalarning rahbarlari bu xarajatlarni 
boshqarishning nazorat funksiyalarini kuchaytiradilar. 

---

303 
Direkt-kosting tizimi bir necha farqlovchi xususiyatlarga ega: birinchisi- 
ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgaruvchan va doimiyga ajratish; ikkinchisi- 
mahsulot tannarxini cheklangan xarajatlar bo’yicha kalkulatsiya qilish; uchinchisi- 
foydalar haqidagi hisobotlarni tuzishning ko’p bosqichligi.
Birinchi bosqichda tayyor mahsulotni ishlab chiqarish hajmining to’g’ri 
(o’zgaruvchan) xarajatlar bilan aloqasi o’rnatiladi, alohida turdagi mahsulotni 
ishlab chiqarishning rentabelligi aks ettiriladi. Ikkinchi bosqichda bitta schyotda 
umumlashtirilgan egri (doimiy) sarflar bir turdagi mahsulot realizatsiyasidan 
olingan qo’yilma bilan taqqoslanadi. Natijada butun ishlab chiqarish va 
realizatsiyaning rentabelligini aks ettiradi. Shunday qilib, bu tizim realizatsiyaga 
qaratilgan. Realizatsiyaning hajmi qancha ko’p bo’lsa subyekt shuncha ko’p 
daromad oladi. Тayyor mahsulot va tugallanmagan ishlab chiqarish faqat 
o’zgaruvchan (to’g’ri) xarajatlar bo’yicha baholanadi. Baholashning bunday tizimi 
subyektlarda realizatsiyani ko’paytirishning yangi imkoniyatlarini izlashga 
qiziqish uyg’otadi. 
Subyektlarda direkt-kosting hisobi tizimi har-xil tartibda tashkil etilishi 
mumkin. Bu yerda ikkita avtonom va integratsiya yondashish ishlatiladi. Хarris 
tizimi boshqaruv va moliyaviy hisob integratsiyasiga asoslangan. Boshqaruv va 
moliyaviy hisobning umumiy tizimi bosh kitobda hamma ichki oborotlarni aks 
ettirishni ko’zlaydi. 
Hisob yuritishning monistik (integratsiyalangan) tizimining murakkabligi, 
hisob muomalalarining katta hajmi bilan farq qiladi, ko’p hollarda qimmat va 
oddiy emasligi bilan ajralib turadi. Ko’p hollarda integratsiyalashgan tizim 
boshqaruv hisobi prinsipiga, ya’ni tijorat sirlarini saqlashga rioya qilmaydi 
(buzadi). 
Foydalar to’g’risidagi hisobotni tuzishni ko’p jarayonlik asosida marjinal 
foydalar haqidagi hisobot yotadi. Direkt-kosting tizimidagi foyda va sarflar 
haqidagi taxminiy hisoboti quyidagi jadvalda keltirilgan. 

---

304 
Marjinal daromad usuli bo’yicha daromadlar va sarflar to’g’risidagi hisobot