Moliyaviy va boshqaruv hisobi

 
8.4. Хarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya 
qilish tizimini turkumlash 
Mamlakatimizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish 
bo‘yicha 2009—2012 yillarga mo‘ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi
choralar dasturi O‘zbekistonni 2009 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng 
ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qoladi. 
 

---

281 
Inqirozga qarshi choralar dasturining konkret bo‘limlari — belgilangan 
kompleks chora-tadbirlar quyidagi asosiy vazifani hal etishga qaratilgan. 
Qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot 
tannarxini 
kamaytirishni 
rag‘batlantirish 
hisobidan 
korxonalarning 
raqobatdoshligini oshirish. Shu maqsadda 2008 yili xo‘jalik yurituvchi 
sub’yektlarning iqtisodiyotimizdagi yetakchi tarmoq va sohalarda mahsulot 
tannarxini kamida 20 foiz tushirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish 
borasidagi takliflari ma’qullanganini qayd etish lozim.
37
Shuningdek, tannarxni kamaytirish bo‘yicha belgilangan parametrlarga 
erishish uchun rahbar va mas’ul xodimlarni rag‘batlantirishning ta’sirchan 
mexanizmini ishlab chiqish ko‘zda tutilmoqda. Shu bilan birga, Inqirozga qarshi 
choralar dasturida 2009 yilda barcha turdagi energiya manbalari va kommunal 
xizmatlarning asosiy turlari bo‘yicha narxlarning ko‘tarilishini cheklash, ya’ni 
ularni 6—8 foizdan oshirmaslik mexanizmi ishlab chiqilgan. Ayni vaqtda bu 
sohalarning ishlab chiqarish rentabelligini so‘zsiz ta’minlashi kerak. 
Хo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatida sodir bo’lgan xarajatlarni 
guruhlashtirish u yoki bu boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yo’naltirilgan. 
Lekin xo’jalik faoliyatida ro’yobga chiqadigan holatlar ishlab chiqarilgan 
namunaviy tizimlarga to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun har bir xo’jalik yurituvchi 
subyekt o’z menedjerlarining talabidan kelib chiqqan holda va ularning talabini 
qondirish uchun ayrim olingan hisob tizimining loyihasini ishlab chiqadilar. Shu 
bilan bir qatorda ushbu hisob tizimlarining xilma-xilligidan qat’iy nazar subyektlar 
faoliyatining nazariyasi va amaliyoti tomonidan xarajatlarni hisobga olish va 
mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishni tashkil qilishning umumiy tartibi 
ishlab chiqilgan. 
37
И.Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари 
ва чоралари.-Т.: Ўзбекистон.2009. 

---

282 
Хo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish faoliyatida xarajatlarning 
boshqaruv hisobi tizimini tashkil qiladigan va o’zaro bog’langan uchta element 
mavjud: ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni hisobga olish; tayyor 
mahsulotlarning hisobini yuritish va ushbu tayyor mahsulotlarning tannarxini 
kalkulatsiya qilish. 
Ushbu o’zaro bog’langan tizim elementlarining talabidan kelib chiqqan holda 
ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni hisobga olish tizimi ushbu xarajatlarning 
turlari, tarkibi, mazmuni, yo’nalishi, sodir bo’lgan joylari va mas’uliyat 
markazlari, mahsulot yoki ishlarning turlari va ularning bir xil guruhlari, 
buyumlarning 
qismi 
va 
yarimfabrikatlar 
bo’yicha 
guruhlashtirishda 
qo’llaniladigan usullarning o’zaro aloqalarini aks ettirishi lozim va amal 
qilinayotgan me’yorlar bilan rejalashtirilgan samaradorlikni taqqoslash natijasida 
ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni nazorat qilish usullaridir.
Ularning tarmoqlar bo’yicha xususiyatidan qat’iy nazar har bir xo’jalik 
yurituvchi subyektda xarajatlarni hisobga olish tizimi xo’jalik faoliyatining 
natijalarini ishonchli va xolisona aniqlash va ishlab chiqarish faoliyatining borishi 
ustidan nazorat o’rnatish imkoniyatini yaratib beradigan tashkiliy modulni talab 
qiladi. 
Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarishning texnologiya va tashkiliy 
xususiyatlari, ishlab chiqarish jarayonining davom qilish muddati, mahsulotlarning 
miqdor va sifat tasnifi ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotning 
tannarxini kalkulatsiya qilishning har xil usullari va uslublarini qo’llashni talab 
qiladi. Хo’jalik yurituvchi subyektning amaliyotida qo’llanilayotgan ushbu 
tizimlar quyidagi tartibda turkumlashtiriladi: 
A. Guruhlashtiriladigan obyektlar 

---

283 
Buyurtma tizimi 
Jarayon tizimi 
V. Me’yorlashtirish darajasi 
Haqiqiy sarflarning tizimi
Me’yoriy sarflarning tizimi 
S. Хarajatlarni qamrashning to’laligi 
Тo’liq sarflarning tizimi 
Qisman sarflarning tizimi 
8.1- chizma . Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish tizimining 
turkumlanishi 
Хarajatlarni hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish 
tizimidan foydalanishda o’zbilarmonchilikka yo’l qo’yish mumkin emas. Chunki 
uni qo’llashning maqsadi boshqarish va xarajatlarni hisobga olish obyektlari bilan 
chambarchas bog’langan holda yig’ilgan.
Bizning 
mamlakatimizda 
buxgalteriya 
hisobi 
va 
korxonalarning 
iqtisodiyotiga bag’ishlab chop qilingan adabiyotlarda, 1999-yil 5-fevralda Vazirlar 
Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab 
chiqarish va sotish xarajatlarning tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish 
tartibi to’g’risida"gi nizom, buxgalteriya hisobining standartlari va xalqaro 
standartlarga ko’ra xo’jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilgan mahsulot, 
bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning xarajatini hisobga olish va tannarxini 
kalkulatsiya qilishning uchta usuli me’yoriy, ishlov berish (jarayonlar bo’yicha) va 
buyurtma usullari mavjud. Ushbu usullarning qaysi birini qo’llash har bir xo’jalik 
yurituvchi subyektda ishlab chiqarilgan mahsulotning turlari, texnologiya jarayoni, 
tarmoqning xususiyati, ishlab chiqarishni tashkil qilish usuli va uning turlaridan 
kelib chiqqan holda o’zida ishlab chiqilgan hisob siyosatida ko’rsatadi va 

---

284 
rahbarning buyrug’i bilan mastahkamlaydi. Shu bilan bir qatorda yuqorida 
keltirilgan turkumlarning hech biri ayrim olgan holda xo’jalik yurituvchi 
subyektning ichidagi o’ziga xos xususiyatlarini to’liq va har tomonlama yoritishga 
da’vogar bo’la olmaydi.
Ushbu yuqorida keltirilgan xarajatlarni hisobga olish va kalkulatsiya qilish 
belgilari xarajatlarni hisobga olish tizimini muvaffaqiyatli tashkil qilishga va bir 
usulni ikkinchisidan ajratishga yordam beradi va osonlashtiradi.