8.3. Boshqaruv va moliyaviy hisoblarining schyotlarida xo’jalik
muomalalarini qayd qilish
Hozirgi davrda xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatidagi sodir bo’lgan
muomalalarni kompyuterlashtirish muhim ahamiyatga ega, chunki ushbu
voqealarni tezkor jamlash, ishlov berish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish va
ularning natijalarini baholash muhim ahamiyatga ega.
Хo’jalik yurituvchi subyektlarda xarajatlarni tegishli moddalar, ishlab
chiqarish bo’linmalari, mas’uliyat markazlari bo’yicha guruhlashtirishning
zaruriyati va umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini (reklama, sotish, ma’muriy)
tegishli belgilariga mutanosib ravishda taqsimlash zarurligidan kelib chiqqan
holda ularning maxsus belgilariga qarab analitik hisobini yuritishni taqozo qiladi.
Ushbu dasturlarni hozirda qo’llanilayotgan yangi schyotlarning rejasiga
274
moslashtirish lozim, chunki ushbu schyotlar bosh, ikkinchi va uchinchi darajali
schyotlarga bo’linmagan holda ularning analitik xususiyati to’liq yoritilgan. Ushbu
jarayonda qo’llaniladigan schyotlar quyidagicha tavsiflanadi:
mahsulotlarni sotish muomalalari boshqaruv hisobida 2810/1 va 9110/1
schyotlarida, moliyaviy hisobda 2810 va 9110-schyotlarda yuritiladi;
hisoblash texnikalarini qabul qilish va sotishga jo’natish muomalalari esa
boshqaruv hisobida 2910/1 va moliyaviy hisobda 2910-schyotda yuritiladi;
muomala sarflarining hisobi esa boshqaruv hisobida 9410/1 va moliyaviy
hisobda 9410-schyotda qayd qilib boriladi.
Boshqaruv va moliyaviy hisoblarida ham mahsulotlarni sotish schyoti- 9110
umumlashtirilgan holda va muomala sarflari (9410 schyotlarda) tegishli turlari
bo’yicha (9419-9419) ayrim olgan schyotlarda qayd qilib boriladi.
Ushbu tizim tannarxning analitik hisobini moliyaviy hisobda to’liq tannarx
usulida va boshqaruv hisobida "direkt-kosting" usulida yuritish imkoniyatini
yaratadi. Ushbu sharoitda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxini
har xil usullar yordamida hisoblab chiqish va ushbu ma’lumotlarni hisobotning
turli shakllariga o’tkazish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Keltirilgan analitik hisobni yuritish uchun ushbu tuzilgan dasturda quyidagi
imkoniyatlardan foydalaniladi:
xo’jalik muomalalarini qayd qilish vaqtida analitik schyotlarni aniqlash;
kirim qoldiqlarini kirtish;
namunaviy hisobot hujjatlarini tayyorlash;
analitik schyotlardan foydalangan holda boshqaruv ma’lumotlariga maxsus
ishlov berish va rahbariyatga taqdim qilish.
Kompaniyalarda foydalanilgan kompyuter dasturlarining imkoniyatlaridan
biri har xil muddatlarga subyektning budjetini ishlab chiqishdir. Ushbu maqsad
uchun "Moliyaviy rejalar" turkumidagi dastur qo’llaniladi. Ushbu dasturning
afzalligi quyidagilardir:
275
kelgusidagi daromad va sarflarni hohlagan muddatga rejalashtiradi;
ushbu daromad va sarflarni subyektning budjeti bilan birlashtiradi;
to’lovlarning ustidan nazorat o’rnatadi;
smetalardan foydalanishni tahlil qiladi;
subyektning moliyaviy faoliyatini muqobillashtiradi.
Rejalashtirish talab qilingan vaqt oralig’i bo’yicha amalga oshiriladi.
Subyektning budjeti esa bir marta bo’ladigan va takrorlanib turadigan
muomalalarga asosan tuziladi. Chunki har bir muomalaning natijasi resurslarning
harakatiga - ТMZ harakati, pul mablag’larining va asosiy vositalarning harakatiga
olib keladi.
Тakrorlanadigan muomalalar bo’yicha harakat davri va takrorlanish davri
topiladi. Akat davri ushbu muomalalarning harakatining boshlanish va tugash
vaqtini belgilaydi. Misol, yil davomida ijara to’lovlarini to’lash- 01.01-31.12 va
hokazo. Zaruriyat tug’ilganda harakat davrining oxirini aniqlash shart emas,
chunki ayrim hollarda ushbu muomalalarni harakat davrining oxiri bo’lmaydi.
Тakrorlanish davri ayrim muomalalarning takrorlanib turishini shakllantirish
imkoniyatini yaratadi. Ushbu takrorlanish uchun bir necha kun, hafta, dekada, oy
yoki yil tanlab olinishi mumkin. Ushbu takrorlanadigan muomalalarni
rejalashtirish topshirilgan sana yoki kunlar bo’yicha amalga oshirilishi mumkin.
Bir tuzilgan moliyaviy reja uchun ushbu dastur takrorlanadigan
muomalalarning ayrim ro’yxatini tuzadi. Ushbu muomalalarni moliyaviy rejaga
kiritgandan keyin komputer o’z-o’zidan ularni rejaning sanalariga moslashtirib bir
marta sodir bo’ladigan muomalalarga aylantiradi. Oldindan olingan ma’lumotlarga
asosan dastur kelgusi davrlar uchun rejalarni tuzish imkoniyatiga ega, keyinchalik
ushbu davr kichik davrlarga bo’linib reja ko’rsatkichlariga ushbu sharoitdan kelib
chiqqan holda o’zgartirishlar kiritiladi.
Mazkur dastur ilgari yig’ilgan yillik va choraklik ma’lumotlarga asosan
kelgusi yillar uchun uzoqni ko’zlagan rejalarni tuzishga imkoniyat yaratadi.
276
Keyinchalik esa zarurat tug’ilganda ilgari tuzilgan moliyaviy rejalashtirishga
qaytiladi va ushbu rejani tuzgan davrdan keyingi sodir bo’lgan voqealarning
natijalariga asosan unga aniqliklar kiritiladi.
Moliyaviy rejaga kiritilgan muomalalarga asosan to’lov hujjatlari
tayyorlanadi. Ushbu muomalalarning sodir bo’lganligiga qarab (to’lov hujjatlariga
ishlov bergandan keyin) dastur pul mablag’larining kirimi va chiqimini to’lov
hujjatlarining sanasiga muvofiq shu ma’lumotlarni moliyaviy rejaga kiritib boradi.
Buxgalteriya hisobining ma’lumotlariga asosan dastur avtomat tarzida rejadagi va
haqiqiy kirim qoldig’ini rejalashtirilgan davrning boshi va oxiriga shakllantiradi,
boshlang’ich va oxirgi sanaga pul mablag’larining kirimi, chiqimi va ishlov
berilgan to’lov hujjatlarining ma’lumotlariga asoslanib pul mablag’larining ushbu
davr ichidagi umumiy kirimi va umumiy chiqimini jamlab beradi.
Bu axborotlarga asoslangan holda rejalashtirish davrining boshlang’ich va
oxirgi sanasini o’zgartirib:
o’rnatilgan davrda to’lovlarning amalga oshishi ustidan nazorat o’rnatiladi;
aniq bitta buxgalteriya schyoti bo’yicha moliyaviy rejaning bajarilishi
tezkorlik bilan tahlil qilinadi;
zarurat tug’ilsa joriy davrdagi muomalalarning rejasiga o’zgartirishlar
kiritiladi.
Ushbu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida xo’jalik yurituvchi
subyektning faoliyati rejalashtirilgan vaqt mobaynida muqobillashtirib boriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kompaniyalarning faoliyatini hisobga olish
jarayonida ikki hisob-boshqaruv va moliyaviy hisob yuritiladi. Boshqaruv
hisobida soliqlar xarajatlar schyotida ushbu summani budjetga to’lagan
daqiqasidan boshlab hisobga olinadi. Bundan tashqari xarajatlarni hisobga olish,
sotish sarflarini hisobga olishning analitik hisobi faqat buxgalteriya hisobida
yuritiladi.
277
Moliyaviy hisobda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini hisoblash
jarayonida ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda faqatgina
Nizomga asosan ishlab chiqarish va sotishga ta’lluqli xarajatlargina qayd qilinadi.
Boshqa xarajatlar esa to’g’ridan-to’g’ri 9910-"Daromad va sarflarning
jamlanmasi" schyotiga olib boriladi.
Boshqaruv hisobida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxi
subyektda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan hisob siyosatida ko’rsatilgan usulga
muvofiq hisoblab chiqiladi.
Moliyaviy hisobda qo’llaniladigan hamma schyotlar balans schyotlari
deyiladi, ya’ni ushbu schyotlardagi boshlang’ich va oxirgi qoldiq summalari shu
davrga tuzilgan balansning ayrim olgan moddalarida aks ettiradi. Ayrim hollarda
faoliyatning natijasini tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini osonlashtirish uchun
muomalalarning qiymatini o’zgarmaydigan valutada aks ettirish maqsadga
muvofiqdir.
Avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobining dasturida moliyaviy va
boshqaruv hisobini birga yuritish maqsadida boshqaruv hisobining schyotlari
tranzit schyotlar sifatida berilgan chunki ularning asosiy qismida hisobot davrining
oxirida qoldiq qolmaydi. Misol, 9310, 9410, 9420, 9430, 9440, 9500-9900-
schyotlar bo’lib amaliyotda va 21-BХMSga asosan ushbu schyotlar tranzit
schyotlar deb yuritiladi.
Тovar-moddiy zaxiralarni (ТMZ) hisobga olish. ТMZ xaqiqiy tannarx
bo’yicha hisobga olib boriladi. Хom-ashyo va materiallar ishlab chiqarishga sarf
qilinayotganda o’rtacha hisoblangan haqiqiy tannarxda aks ettiriladi. Ushbu
haqiqiy o’rtacha tannarxi oy boshidagi qoldiq ТMZ qiymatiga oy davomida qabul
qilingan ТMZ qiymati qo’shilib hosil bo’lgan summani ushbu ТMZ miqdoriga
bo’lish usuli bilan hisoblab chiqiladi.
Хarajatlarni hisobga olish. Boshqaruv hisobida 2010-"Asosiy ishlab
chiqarish" schyoti tegishli tasdiqlangan xarajat moddalaridan tashqari ishlab
278
chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlarni ham hisobga olish uchun
kengaytirilgan. Ishlab chiqarish xarajatlari, ishlab chiqarishning ustama xarajatlari
tegishli schyotlarda (xom-ashyo va materiallarning sarfi, komplektlashtiruvchi
detallarning qiymati mehnat haqi sarflari, kommunal xizmatlari uchun to’lovlar,
soliqlar va boshqa sarflar) hisobga olinadi. Ushbu tartib "direkt-kosting" tizimini
qo’llash uchun xarajatlarni o’zgaruvchan va o’zgarmas-doimiy xarajatlarga
ajratish imkoniyatini yaratadi.
Ishlab chiqarish ustama-doimiy xarajatlar tegishli ayrim olgan schyotlarda
hisobga olib boriladi va hisobot davrining oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotning
tannarxini aniqlash uchun tasdiqlangan usulga muvofiq taqsimlanadi va ularning
tannarxiga qo’shiladi. Ushbu tartib:
- ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va foydaning hajmi o’rtasidagi o’zaro
bog’liqliklarni o’rganishga imkon yaratadi;
- ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan tannarxning o’zgarishi yoki ayrim
xarajatlarning o’zgarishini bashorat qilishga yordam beradi;
- baho va hajmni muqobillashtiradigan variant va kombinatsiyalarni topishga
imkon yaratadi;
- samarali baho siyosatini subyektning faoliyatiga tadbiq etishga yordam
beradi.
Mas’uliyat markazlari rahbarlarining faoliyati ustidan nazorat qilish uchun
xarajatlarning sarfini hisobga olishning me’yorlashtirilgan usulini tadbiq qiladilar.
Buning uchun zaruriyat tug’ilganda ayrim schyot ochilib (misol, 3510-"Тayyor
mahsulotlarni olish") unda ushbu xarajatlar tasdiqlangan me’yorlar asosida
mahsulotlarning tannarxi hisoblanadi. Ushbu schyotning debet tomonida haqiqatda
sarflangan xarajatlar hisobga olib borilsa, kredit tomonidan esa ishlab chiqarilgan
tayyor mahsulot (ish, xizmat)ning me’yoriy tannarxi ko’rsatiladi. Ushbu
schyotning ma’lumotlariga asosan tegishli hisobot davri ichida ishlab chiqarilgan
mahsulot (ish, xizmat)lar bo’yicha haqiqiy sarflar bilan ularning me’yoriy tannarxi
279
orasidagi farqni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Aniqlangan farq summalari (ijobiy
yoki salbiy) tegishli 9110-"Sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi" schyotiga
o’tkaziladi. Ushbu schyotda (3510) hisobot davrining ohirida qoldiq bo’lmaydi va
u yopiladi. Agarda me’yoriy tannarx haqiqiy tannarxdan ortiq bo’lsa bu ijobiy
holat deb hisoblanadi. Mabodo me’yoriy tannarxdan haqiqiy tannarx ortiq bo’lsa
uning sabablari analitik schyotlarning ma’lumotlariga asosan har tomonlama va
chuqur tahlil qilinadi, sabablari aniqlanadi va baholanadi. Natijada ushbu farqning
sodir bo’lish sabablari, mas’ullari aniqlanib tegishli chora-tadbirlar ishlab
chiqiladi, chunki xo’jalik yurituvchi subyekt mas’uliyat markazlariga bo’lingan
holda hisob yuritadi.
Тayyor mahsulotlarni sotish. Mahsulotlarni sotish jarayoni ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning majmuasidan tashkil topgan. Mahsulotlarni sotish iste’molchi va
buyurtmachilar bilan ilgari tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi.
Ushbu mahsulot (ish, xizmat)larni sotish muomalalarini moliyaviy va boshqaruv
hisobining schyotlarida qayd qilishdan asosiy maqsad tegishli mahsulotlarni sotish
bo’yicha moliyaviy natijalarni aniqlashdir. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishni
hisobga olishning ikkita usuli mavjud:
sotilgan mahsulotning qiymatini to’lash sanasidan (kassa usuli) ularni
sotilgan deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish;
tayyor mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga jo’natish yoki to’lov
hujjatlarini bankka topshirgan sanadan sotilgan deb tan olish va tegishli
schyotlarda qayd qilish (hisoblash usuli).
O’zbekiston Respublikasida faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik yurituvchi
subyektlar ichki bozorlarga o’zlarining ishlab chiqargan mahsulotini sotayoganda
hisobga olishning ikkinchi usulini qo’llaydilar:
Debet 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi"
Kredit 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" va bir vaqtda
Debet 4010-"Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar"
280
Kredit 9010-"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar"
Тayyor mahsulotlarni sotish muomalalari ikkita schyotda qayd qilib boriladi
9110-schyotning debetida sotilgan mahsulotning tannarxi (xarajat) va 9010
schyotning kreditida ushbu mahsulotning shartnomada ko’rsatilgan bahosi
(daromad). Ushbu tartib tannarx (xarajat) bilan kelishilgan baho (daromad)ni
taqqoslash va ushbu jarayon bo’yicha foyda yoki zararni aniqlashga yordam
beradi:
Debet 9910 -"Daromad va xarajatlarning jamg’armasi",
Kredit 9110 -"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyoti.
Debet 9010 -"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar",
Kredit 9910-"Daromad va xarajatlarning jamg’armasi" schyoti
Agarda hisobot davrining ohirida foyda olinsa:
Debet 9910 > kredit 9910, ya’ni 9910 schyotning debetidagi summa
kreditidagi umumiy summadan ko’p bo’ladi.
Agarda ushbu jarayon bo’yicha zarar ko’rilsa:
Debet 9910 < kredit 9910, ya’ni 9910 schyotning debet tomonidagi summa
kredit tomonidagi summadan kam bo’ladi.
Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifasi ichki foydalanuvchilarni xo’jalik
faoliyati bo’yicha zarur bo’lgan axborotlar bilan ta’minlashdir.
Dostları ilə paylaş: |