Montessori pedagogikasi

Badiiy adabiyot markazida kitoblar, yozuvlarni eshitish uskunalari va yozuv qurollari bo‘lishi lozim. Bolalar kitoblarni ko‘rib chiqishi qulay bo‘lishi, bir-biriga kitob o‘qib berishi yoki kattalar o‘qib berayotganda tinglashi uchun bu erda tinchlik xukm surishi lozim. Bu markazdan kun bo‘yi foydalaniladi. Unda bolalar mutolaa qilibgina qolmay, balki o‘z kitoblarini tayyorlash bilan shug‘ullanadilar, voqealarini hikoya qilib beradilar, ular bo‘yicha teatr qo‘yadilar.
San’at markazi bolalarni ijod qilishga, yangi materiallar hamda taktil tuyg‘ulardan lazzat olishga rag‘batlantirishi kerak. Bolalarning qo‘liga bo‘yoq, qaychi, qog‘oz, rangli qalam, bo‘r, gazlama qiyqindilari, elim, plastilin, loy berib qo‘yish maqsadga muvofiq. Shuningdek bu erda ko‘plab tabiiy materiallar: yaproqlar, shoxcha, qum ham qo‘yish mumkin. Ushbu markazdagi mashg‘ulotlar ijodiy qobiliyat uyg‘onishiga ko‘maklashadi, so‘z bilan yoki so‘zsiz muloqot amaliyotini beradi, o‘z qadr-qimmatini bilish tuyg‘usini shakllantiradi, aql-zakovat hamda nafis harakatni rivojlantiradi.
Bino ichida (maxsus stollar bo‘lsa) yoki qum hamda suv xavzasi bo‘lgan ochiq maydonchada joylashgan qum va suv markazi bolani ko‘p narsaga o‘rgatadigan joy hisoblanadi. Bu erda olam-olam tuyg‘ular his etish, shuningdek topqirlik qilish va mushalarni rivojlantirish mumkin. Ushbu markazda foydalaniladigan buyumlarga belkurakcha, qolipcha, g‘alvir, kemachalar, sochma, chelak va xokazolar kiradi. Bolalar suv va qum o‘ynab ijodiy qobiliyatlarini o‘stiradilar, matematik hamda tabiiy ilmiy tafakkurlarini kengaytiradilar. Yozda suv o‘ynaganda bola u salqinlik keltirishini anglaydi, qishda esa qor va muz xususiyatlari to‘g‘risida tasavvur xosil qiladi.
Binodan tashqarida bo‘lish kundalik tartibning muhim qismi. Xona ichida o‘rnatilishi va o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan barcha narsani tashqarida ham qilsa bo‘ladi. Bu ijtimoiy ko‘nikmalarga ham, tabiat boyliklaridan bahramand bo‘lishga ham tabiiy ilmiy hamda matematik bilimlarga ega bo‘lishga ham, shuningdek nafis va yirik harakatlarni rivojlantirishga ham taaluqli. Ochiq maydonchadagi faoliyatning ijodiy jixati syujetli-rolli o‘yinlar yoki guruh bilan bajariladigan boshqa mashg‘ulotlar hisobiga kuchaytirilishi mumkin.
Guruh xonalariga qo‘yiladigan talablar
-Xonalar individual, kichik va katta guruxlarda mashg‘ulotlar o‘tkazish uchun moslashtirilgan bo‘lishi kerak.
-Qiziqish zonalari aniq ifodalangan bo‘lishi kerak; joylashishi, shakli va xajmi; mashg‘ulotlar davomida bemalol xarakatlanish uchun to‘siqlar bo‘lmasin. Tarbiyachi xamma joyni yaxshi ko‘ra oladigan bo‘lsin.
Bolalarning mashg‘ulotiga salbiy ta’sir qilmaslik va xalaqit qilmaslik uchun xonada aloxida yo‘lakchalar qoldiring.
-O‘rganish materiallari bolalarni chorlaydigan tarzda joylashtirilishi, turli maqsadlarda ishlatish uchun xizmat qiladigan bo‘lishi kerak; bola uchun ularni ko‘rish va ulardan foydalanish oson bo‘lishi va o‘ynab bo‘lgandan keyin ularni osongina joyiga qo‘ya oladigan bo‘lishi kerak. Toza va yaxshi tartibda joylashtirilgan materiallar bolalarni ulardan foydalanishga va kashf qilishga chorlaydi.
-Murakkablik darajani oshirish uchun materiallar o‘zgartirilishi va qo‘shib yuborilishi kerak.
-Bolalar ko‘ra oladigan, eta oladigan va ushlay oladigan joyni qabul qilishadi. Tarbiyachi quyidagilardan foydalanib bolaning o‘rganish jarayoniga aralashib ketishiga yordam berishi mumkin. Ular: kashf qilish uchun materiallar, boshqarish uchun qurollar, yig‘ish va namoyish uchun moslama, etarli joy, bolalar ko‘ra oladigan narsalar.
Tarbiyachida uning kasbiy faoliyati uchun muhim sifatlarni tasvirlaganda, pedagoglar (ishlab kelayotgan va bo’lajak pedagoglar ham) pedagogning o’z fanini bilishi, pedagogik ta’sir metodikasini egallaganligi, rivojlangan psixologik-pedagogik tafakkurni birinchi o’ringa qo’yishadi.
Bolaning taraqqiyoti jarayoni faqat o‘yin orqali olib borilmay, balki qo‘llar harakati orqali olib borish mumkin. Bunga biz alohida ahamiyat beramiz.M.Montessori pedagogikasining asosiy tamoyillaridan biri-«Barmoqlar uchining harakati inson intellektining taraqqiyot qurolidir». Shu tamoyil asosida bolalar turli narsalarning xususiyatlarini: masalan suvda shakarni, tuzni, melni, unni solib, bu narsalarni erib ketishini bilib oladilar. Ular oyoq kiyimlarini krem bilan tozalaydilar, uni yaltiraguncha artadilar, plastmassa pinsetdan foydalanishni o‘rganadilar, paxtani rulondan ajratib olish orqali barmoqlarini harakatga keltiradilar va mashq qildiradilar, xamir bilan ishlashni, sabzavotlarni kesish, mahsulotlar xususiyatlarini va sifatlarini to‘g‘ri aytishga o‘rganadilar. To‘rlar yordamida bola yormani gurunchdan ajrata olishni o‘rganadi va uni boshqa idishlarga joylashtiradi.Bu jarayonlar asosida bola ko‘z bilan chamalashini, diqqatini jamlashni, irodasini taraqqiy ettirishga yordam beradi. Agar bola nimanidir to‘kib yuborsa yoki sochib yuborsa, shu erning o‘zida bolaning o‘zi lattani olib, xokondozga solishni bilishi lozim.
Sensor rivojlanish mini-muhitida M.Montessori tavsiya etgan jihozlardan boshqa ta’limiy jihozlar: B. Nikitinnning
(«Naqsh yasash»), « qirqma kvadrat» kabi jihozlar va turli tuman o‘yinlarni taklif etish mumkin. Bu erga mualliflik jihozlarini joylashtirish mumkin. Masalan: Ko‘rishni taraqqiy ettirish uchun turli ranglardan tashkil topgan spektrlar, rangli tiniq plastik jadvallar, bo‘yoqlarni aralashtirish uchun jihozlar va boshqalardan foydalanish mumkin. Bu muhitda bolalar rangli «yo‘lkachalarni» yasaydilar, ya’ni eng to‘q rangdan eng och rangga tomon yo‘nalib boradilar.
Eshitish sezgisini taraqqiy ettirish uchun «Jaranglaydigan korobkachalar»dan foydalanishlari (korobkachalar ichiga toshlar, metall sharchalar solinadi), musiqa asbobida o‘ynashlari mumkin.
Harakat sezgisini taraqqiy ettirish uchun shunday jihozlarni joylashtirish lozimki, ular barmoqlarning mayda qo‘l motorikasini shakllantirishga yordam berishi mumkin (qisqichlar, turli-tuman mozaikalar, turli hajmdagi qurish- yasash jihozlari);
Sezgi organlarini taraqqiy ettirish uchun yuzasi har xil kartochkalar va matolar, «His etish qopchasi», g‘adir-budir harflar, raqamlardan foydalanish mumkin. Xohlashsa bolalar ko‘zlarini yumib ishlashlari, maxsus ko‘zoynaklar taqqan holda notekis yuzalikni qo‘l bilan his qilishlari, nimadan yasalganini aniqlashlari va tartib bilan joylashtirishlari mumkin.
Ta’m va hid bilishni ajratish uchun alohida jihozlar mavjud bo‘lishi mumkin.
Nutq o‘stirish va husnixat va savodga o‘rgatish mini -muhitida M.Montessori, N.A. Zaysev, V.A. Ilyuxina va boshqalarning turli uslublarini qo‘yish mumkin. Hozir ko‘pchilik maktabgacha yoshdagi bolalar o‘qishga o‘rgatish to‘g‘risida munozara o‘tkazishayapti. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tarbiyachi uslubiy jihatidan ishni to‘g‘ri tashkil etishi lozim. To‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin faoliyati orqali bolalar harflar bilan o‘ynashadi, o‘qishga va yozishga o‘rganishadi, so‘zlar yozilgan turli tuman kartochkalardan, rebuslardan, yirik bosma shriftlar chiroyli rasmlardan foydalanishlari mumkin.
Matematika mini-muhitida bolalar M.Montessori jihozlari bilan ishlashlari, N.A. Zaysevning «100 gacha sanash» jihozi, shuningdek uzunlikni, hajmni aniqlovchi mashqlardan foydalanishlari mumkin. Masalan: yaltiroq munchoqlar bolaga sanoq to‘g‘risida tasavvur berishi mumkin.
Bolalarning mustaqil faoliyati rejalashtirilmaydi, u bolaning irodasiga, qiziqishiga va kayfiyatiga bog‘liq . Kimdir no‘xotni xumchaga to‘ksa, boshqa bola 100gacha sonni sanaydi, o‘z xohishi bo‘yicha ijod qiladi. Hayot faoliyati bolalarni faollashtiradi. SHuni nazarda tutish lozimki, har bir jihoz bir nushadan bo‘ladi. Bolalar chidam bilan kutishga o‘rganadi. Bittasi ishni tugatguncha boshqasi kutib turadi, shundagina boshqa bola xuddi shu narsani yoki jihozni olib o‘ynashi mumkin: hamma birgalikda o‘ynaydi, urishmaydi. Rivojlantiruvchi jihoz orqali bola o‘z xatolarini nazorat qilib borish imkoniyatiga ega.
Masalan kichkintoy «hidli bankani» hidlaydi va juftini topadi. So‘ngra bankachani to‘nkarib belgilarini mos kelish kelmasligini tekshiradi. Agar bola o‘zi xohlagan ishni topgan bo‘lsa, u bilan qancha xohlasa shuncha shug‘ullanishi mumkin, faqat ishni tugatib bo‘lib jihozni joyiga qo‘yib qo‘yishi lozim. Bunda bola ma’lum erkinliklarga ega (o‘zi jihozni tanlashi, ish joyini tanlashi,ularning joyini o‘zgartirishi mumkin) va haq-huquqqa ega (dam olishi, xato qilishi mumkin) Ongli ravishda bu narsalardan lazzatlanish uni ahloqiy jihatdan takomillashishiga yordam beradi. Har bir bola o‘zining shaxsiy rejasi asosida shakllanadi, ish faoliyati davomida qo‘rquv, ishonchsizlik hissini sezmaydi.
Bunday muhitda tarbiyachi nima qiladi? M.Montessorining shiori – «Men o‘zimga bajarishimga yordam ber, men o‘zim bajaraman». Tarbiyachi doim mehribon bo‘lishi, sabr-toqatli, bolani to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishi, o‘zining shaxsiy na’munasi bilan nima qilish va qanday qilish lozimligini ko‘rsatishi lozim. U bu erda ustoz emas, balki voqealarning qatnashchisi sifatida ishtirok etadi: faqat bolalarni qiziqtira olishi lozim. O‘zaro bir- birini tushunish, anglash va muhabbat tuyg‘usi asosida muloqot olib boriladi. Tabassum, imo-ishora bilan kichkintoyni qo‘llab quvvatlab turadi, ko‘proq uni maqtaydi.
Tarbiyachining ichki dunyosi bilan kichkintoyning ichki tuyg‘usi o‘rtasida mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud, tarbiyachining madaniyat darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, bolaning madaniyat darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bunday jarayon davrida tarbiyachi ham, bola ham shakllanadi, bu esa hamma uchun hisiy qulaylik yaratadi, shuningdek ota-onalarni ham ijod qilishga rag‘batlantiradi. Ijodiy-rivojlantiruvchi muhitning samarasi kichkintoyning umumiy taraqqiyotiga, ijodiy tafakkuriga, mustaqilligiga ta’sir ko‘rsatuvchi shart-sharoitgagina bog‘liq emas, balki tarbiyachining bola bilan bo‘ladigan muloqotiga, vaziyatga, beriladigan topshiriqlarga, ularni berish usullariga ham bog‘liq. Bolalarga ta’lim- tarbiya berish bir tartibda o‘tmaydi. Tarbiyachi bolalarning taraqqiy etish dinamkasini kuzatib borishi, lozim bo‘lsa yordam ko‘rsatishi, ammo bunda bolaning psixikasiga nisbatan yutuqlari darajasini dastur talablari bilan solishtirilmaydi.
Bizning tajriba shuni ko‘rsatadiki, yuqorida ko‘rsatilgan shart-sharoitlarda psixikasi sog‘lom bola sezilarli darajada an’anaviy davlat ta’lim standartlaridan o‘zib ketadi, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar esa o‘z yoshlariga mos etarlicha bilim va malakalar oladilar. Yuqori darajada olinadigan bilimlar darajasi har bolaning individual imkoniyatlariga bog‘liq.
Ijodiy-rivojlantiruvchi muhitni to‘g‘ri tashkil etish-bola shaxsining har tomonlama etuk bo‘lishiga: mustaqil, maqsadga intiluvchan, ishni to‘g‘ri rejalashtira olish qobiliyatini takomillashtiradi. Bunday vaziyatda bolani to‘g‘ri anglab harakat qilishga o‘rgatadi. Tarbiyachilar bolalarning o‘xshamaydigan hislatlarini qadrlashlari, o‘ziga xos individual bo‘lishlarini hurmat qilishi lozim Tarbiyachilar! Bolani majburlamang, bolaning erkin faoliyat yuritishi uchun imkoniyat yaratib bering. Eng asosiysi hamma narsa bola uchun qiziqarli bo‘lishi lozim.

NAZORAT SAVOLLARI:
1. Mariya Montessori nechanchi yilda va qayerda tug’ilgan?
2. Montessori birinchi bo’lib qaysi kasbda faoliyat yuritgan?
3. M. Montessori o'zining pedagogik tizimini didaktik jihatdan nima deb nomlangan?
4. Bolalarning holati va xulq-atvorini ilmiy kuzatishlar unga nimani aniqlashga yordam beradi?
5. Montessorining muhim antropologik kuzatishlaridan biri nima edi?