Mövzu-: 14.Şifahi işgüzar kommunikasiyanın formaları: monoloji nitq və dialoji nitq

İctimai nitq. İşgüzar münasibətləri saxlamaq vasitələrindən biri tərəfdaşların, həmkarların, sponsorların, müştərilərin şəxsi və ictimai təltifləri, eləcə də ildönümü münasibətilə komanda adından təbriklərdir. Təbrik nitqləri və mətnlər etiket mətnlərinə aiddir. Xalqın nitqinin ənənəvi janrlarına salamlama nitqi, satış nitqi (reklam), məlumat nitqi və hesabat (iclasda, yığıncaqda) daxildir. İşgüzar ünsiyyətdə ictimai nitq şifahi xalq nitqinin ümumi qaydalarına tabedir. İctimai nitq əvvəldən sona qədər maraqlı və faydalı olmalıdır. Düzgün kompozisiya şəklində tərtib olunmalı, giriş, əsas hissə və nəticədən ibarət olmalıdır. İctimai nitq hətta təcrübəli natiqlər tərəfindən diqqətlə hazırlanmağı tələb edir və bu, yeni fəaliyyətə başlayanlar üçün vacibdir. Nitq hazırlığı müəllifinə sevinc və fərəh həyəcanı gətirən yaradıcı bir işdir. Belə hazırlıq, hər şeydən əvvəl, işin bütün mərhələlərinin nəzərdən keçirilmiş ardıcıllığını əhatə edir.
Natiqlər üçün tövsiyələr. Təsirli bir nitqin iş adamına çatdırılması üçün yalnız mövzunu seçmək kifayət deyil, eyni zamanda nitqin məqsədi barədə düşünmək lazımdır. Bu mənada natiqlər üçün aşağıdakı tövsiyələrə diqqət yetirilməlidir.
1. Biliklərinizə və maraqlarınıza uyğun bir mövzu seçmək. Potensial dinləyicilərinizdən daha çox bilik verə biləcək mövzu seçmək. Natiq ictimai maraq və geniş dünyagörüşə sahib olmalıdır.
2. Uyğun bir mövzu seçmək. Mövzu seçimi cəmiyyətin yeri, vaxtı və əhval-ruhiyyəsindən, müəyyən bir məqamın aktuallığından asılıdır.
3. Tamaşaçıya uyğun bir mövzu seçmək. Mövzu dinləyici üçün maraqlı, vacib və anlaşıqlı olmalıdır. Əsasən aşağıdakı amillərdən asılıdır: tamaşaçıların əsas maraqları; qrup maraqları; aktual maraqlar; xüsusi maraqlar; yenilik mövzuları.
İşgüzar ünsiyyətdə danışan insanlar əksər hallarda işgüzar qarşılıqlı vəziyyətdən, bəzi ehtiyaclardan qaynaqlanır, mövzu, ümumiyyətlə, komandanın ehtiyacları və ya istehsal vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Buna baxmayaraq, nitq üçün bir mövzu seçərkən aşağıdakıları etmək vacibdir:
• mövzunun dinləyici üçün kifayət qədər marağa səbəb olub olmayacağını düşünmək. Dinləyicilərin maraqlarını təhqir etməyən, dinləyicini dəstəkləməyin ehtiyacını doğuran bir mövzu seçmək çox vacibdir. Bu da, öz növbəsində, danışanın dinləyicinin sualının faydalı və arzu olunan hərəkətlərlə bağlı olduğunu hiss edə biləcəyindən asılıdır;
• dinləyicilərin hərəkətə qadir olub-olmadığını öyrənmək (Bu suala cavab vermək üçün yalnız auditoriyanın maraqlarını deyil, həm də xüsusiyyətlərini uyğunlaşdırmaq lazımdır.);
• auditoriyanın emosional mədəniyyətini və inanclarını nəzərə alaraq qüsursuz arqumentlərdən istifadə etmək.
Çıxışın quruluşu ümumi qəbul edilmiş tələblərə cavab verməlidir və müvafiq olaraq giriş, əsas hissə və nəticədən ibarət olmalıdır. Təqdimatın adı aydın, mövzu ilə əlaqəli olmalı, diqqəti cəlb etməlidir. Çıxışın tətbiqi barədə düşünərkən, girişin dinləyicilərin marağına səbəb olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Girişin məqsədləri: auditoriya ilə əlaqə yaratmaq, etimad və özünə maraq oyatmaq, tamaşaçıları maraqlandırmaq, onları əsas məzmunun qavranılmasına hazırlamaq, sualın formalaşdırılmasına əsas vermək. Bu baxımdan performansı effektiv şəkildə başlamaq üçün bir neçə üsul tövsiyə olunur:
• empatiya;
• paradoksal başlanğıc;
• gözlənilməz sual;
• maraqlı təsvir;
• maraqlı və ya qeyri-adi bir fakt;
• orijinal kotirovka;
• toplananlara iltifat;
• illüstrativ nümunə;
• zarafat;
• tamaşaçıların dərhal maraqlarına müraciət etmək.
Qeyd: Performans dilimizə ingilis dilindəki “performance” sözündən gəlmişdir, mənası “icra etmək, məhsuldarlıq, bacarma gücü” və s. kimi tərcümə olunur.
Empatiya sözü yunan mənşəli sözdür. “Fiziki bağlılıq, meyil” sözündəndir. Em “içində” və patos “hissiyat” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Empatiya sözünün kökü ingilis və qədim yunan dillərindən tərcümədə “hiss, emosiya” mənalarını ifadə edir. Empatiya tam mənası ilə özünü başqa birinin yerinə qoyaraq onun hiss, həyəcanını, istəklərini, davranışlarını anlamaq qabiliyyətidir.
Paradoks (qədim yunan dilində “qəribə, gözlənilməz” mənasında olmuşdur) ayrılıqda düz olan iki və ya daha çox fikrin bir araya gəldikdə ziddiyyət yaratmasıdır. Doğru zənn etdiyimiz fikir sonda səhv və ya əksinə də ola bilər.
Kotirovkalar dəqiq bir sözdə başqalarının fikirləri və ya materialıdır, xüsusi olaraq kotirovkalarda saxlanılır.
Orijinal müəllifin və ya məruzəçinin sözləri, ifadələri, təsirli, təəccüblü olduqda və ya yazılı şəkildə şərh olunanları əsaslandırmaqda kömək olduqda istifadə olunur.
Əsas hissə nitqin mövzusuna və məqsədinə uyğun olmalıdır. Çıxışın obyektləri: kim?, nə?, harada?, nə vaxt?, necə?, niyə? və s. Əsas hissədə təqdimatın ümumi müddəalarını tərtib etmək; dinləyiciləri yeni məlumatlar barədə məlumatlandırmaq; qabaqcıl mövqeləri ardıcıl izah etmək; təklif olunan müddəaların düzgünlüyünü sübut etmək tamaşaçıları lazımi nəticələrə aparır. Qarşıya qoyulan təkliflərin düzgünlüyünü sübut etmək, həqiqətlərə inandırmaq üçün ünsiyyət prosesində müxtəlif dəlillərdən istifadə olunur, məsələn, bir sıra arqumentlər (həmin mövzu ilə bağlı ümumiləşdirmələr, əvvəllər sübut edilmiş aksiomalar, nəticələr) irəli sürülə bilər.
Bir nitqi bitirdikdə müəyyən qaydalara riayət etmək lazımdır. Məsələn, nitqin son hissəsi bir baxış kimi istifadə edilə bilər: nitqin əsas məqamlarını vurğulamaq, əsas fikirləri ümumiləşdirmək. Düşünülən fikirləriniz barədə dinləyicilərin rəyi ilə maraqlanın, dinləyiciləri hərəkətə gətirin. Beləliklə, nəticənin məqsədi deyilənləri ümumiləşdirməkdir; nitqin əsas hissəsində irəli sürülən mühüm məqamların əzbərlənməsinə töhfə verməkdir; əlavə güclü arqumentlərdən istifadə etməklə təqdimatın etibarlılığını artırmaqdır; müzakirə olunan məsələyə diqqət çəkməkdir. Nəticənin konkret məqsədləri auditoriyanın özünə və nitqə xeyirxah münasibətini gücləndirmək, nitqinin əhəmiyyətini artırmaq və tələbələri müəyyən hərəkətləri etməyə həvəsləndirmək kimi qəbul edilə bilər.
Nitqin başlanğıcında natiqlərə xalq qarşısında çıxış edərkən necə davranacağına dair aşağıdakı tövsiyələr verilir:
• dərhal nitqinizə başlamayın, bir az gözləyin, tamaşaçılarla göz təması qurun;
• danışaraq, kürsü yaxınlığında "gəzməyin", çünki tamaşaçılar sizə baxmayacaq, qulaq asmayacaqlar;
• nitqin ekspressivliyini yadda saxla – nitqin aydınlığı sözlərin çox yavaş və ya tez tələffüz edilməsindən eyni dərəcədə əziyyət çəkir;
• səhvlərdən qaçmağa çalışmaq;