Mövzu : Krım xanlığının yaranması və formalaşması

*(38,səh.359-361). Çmgizxan qanununa vo yerli ənənəbrə göro xan özündən sonra kiçik qardaşını vəlihəd (kalqay), oğlanlarından birini isə II vəlihod (nurəddin) təyin cdirdi. Kalqay və nurəddin ayrı-ayn saraylarda yaşayırdılar. Onların divanları da ayrı idi. Bunlar xanın hakimiyyotini qəbul etmiş qonşu dövbtlərə xanın ibrmanı ib eyniyyət kəsb edən fərmanlar göndərə bibrdibr. Krım xanlığma illik vcrgi verən (tııyuğ) Moskva çarllğl vo Polşa krallığı kalqay vo nuroddinin də paylarmı ayrı-ayrı göndorirdi*(25,səh.87).

II Qaxı Gəray xan kalqaylığa və nurəddinliyə öz uşaqlarını gətirərək və digər sultanlan qətliam ib hədəbyərək, şübhəsiz Osmanlı padşahı kimi mütbq hakimiyyətini gücbndirməyə çalışmışdır. Bu zaman narazı sultanlar Osmanh padşahından aldıqları malikanələrdə, məsəbn, Rumelində və Çirmən sancaqlığında məskunlaşmışdılar. Əgər Krımda ixtişaşlar baş verərdisə də

Osmanh dövləti və Krımdakı aristokratiya bu sultanlardan birini Krım xanlığmda taxta oturda Ы1о1тШ(20,8эп.Н4).

Kuban, Bucaq və Yedisan vilayətbrinin valiləri vo ordu başçıları Noqaylardan seçilirdi. Bu sorkərdəlor sultanlar arasından seçilirdi və «ser-əsgər sultan» rütbosini daşıyırdılar. Bunlann da ayrı sarayları vo divanlan var idi. Ser-osgər sultan rütbəsindən bir pillə aşağı vəzifədə isə «mevkii» rütbəsi gəlirdi ki, bunu əsason Şırın qəbiləsinin bəybrinə verilirdi. Alman tarixçisi Feyzhan-V.Zernov tərəfmdən noşr edildən töycü dəftərbri osorindo XVI osrdo Krım xanlığmın qonşu dövbtbrdən aldığı vergilər vo onların xan vo sülabsi torofindon bölüşdürülmosini göstormişdir. Xanın anası (ana-boy), horombri vo qızları da bu töycüdən ayrıca pay alırdılar²(20,səh.l 16). О cümbdən onların nozarətindo olan kəndbrdon də yığılan vergibr özbrinə göndorilirdi.

Krım xanhğmda dövbt işbri xanın bilavasitə başçılıq etdiyi bir divan tərəfmdən idaro edilməkdə idi. Divan üzvbri bunlar idi; Kalqay, nurəddin, Bucaq, Yedisan vo Kuban ser-osgorlori (Baxçasarayda isolor), Sinn boyi, mufti, vozir (uluq ağa), xozinodar, doftorxana müdiri (doftordar), aktaçı-boy, kilorcı başı, divan əfəndisi, kazaskor naibi, Baxçasaray kadısı vo qullar ağası... ³(35,səh.758).

Qapıçı başı vo qapıçılar-kəndxudası, Osmanh dövlotindo olduğu kimi, divana daxil olmayıb, morasim işlorino baxmaqda idilor. Mühüm dövlot işlori xanın başçılığı ib fövqolado hallarda toplanan kalqay, nuroddin, üç ser-osgor, vozir, kazaskor vo karaçi bəylorinin qatıldığı bir moclisdo qorara ahnırdı. Bu iclaslarda horb vo sülh kimi hoyati məsəlolərdo karaçi boylərinin rəyi qoti bir mahiyyot daşıyırdı. Şırın boyi lazım golordiso qoşun başçıları ilo bu fövqolado moclisı, qurultayı çagıra bilırdi. Buna ümumiyyotlo xan ilo bır ixtilaf çıxdığı toqdirdo çağırıhr vo qurultay moşhur Qayalar-Altı ərazisindo keçirilirdi⁴(35,səh.759). Dövlot işbrinin yoluna qoyulması vo xanm nifuzunun bərpası üçün onun yalnız karaçı bəylori ib deyil, Osmanlı padşahı ib də əlaqoləri yaxşı olmah idi. Xan da öz növbosində həm Şırın boyi ib, horn do padşahın vəziri-əzəmi ilo əlaqəjərini yaxşı qurmağa çalışırdı. Osmanlı padşahının Krım xanının tərəfmdə olması, sultanların vo qəbib bəybrinin mübarizə aparmasını çətinləşdirir, onları xanın hakimiyyətini tanımalarına məcbur edirdilər¹(21,səh.507), Daxili ixtişaşlar olan zaman bundan faydalanmaq istəyən Moskva knyazlığı qobiləlori vo narazı qüvvəbri öz torofıno çokmoyo çalışırdı. Bu siyasot əwəllər çox da nozoro çarpmasa da, Kazan vo Hoştorxan xanlıqlarının siqutundan sonra Krım üçün osl facioyo çcvrildi. Digor bir tərəfdən do, Osmanh dövləti Knm qoşunlarmı Orta Avropaya və İrandakı mühariboloro həddindən artıq colb etmək istoməsi, qobilo aristokratiyasmm hakimiyyotini qurmağa vo Noqaylan ayırmağa cohd etmolori müqavimot hərokotlori doğurmuş vo xanlığı zəiflətmişdir. Fransanm Krımda səfıri olmuş Baron de Tottun «baş-vokil» deyo təsvir etdiyi xanm vəziri, yaxud daha əvvəl işlədilən uluq-ağa rütbəsi də mənşo etibarı ilo ikisi də xanın toboələri idi²(18,səh.73-76). Voziıior XVII əsrdo mosolən, Sofər Qazinin vəzirliyi dövründə xandan sonra birinci adam idi və nifuzu da böyük idi. Buna sobob vozirin kalqay vo karaçi boylorini öz ətfafma çokmosidir. 1724-cü ildo xanın voziri Sübhan Qazi Şırın boylori ilo birləşərək, Səadət xanı laxtdan əl çəkmoyo mocbur etmişlər. Səfor Qazi Ağa vo ondan sonra gələn vozirlor iso Moskva vo Polşa knyazhqlarınm baş vəkillərinə göndərdiklori moktublarda özlorini Osmanh vəziri-Azamları tərzində, mütləq vəkil kimi qeyd etməbrini görmok olar. Baron de Tott XVIII osrin ortalannda vozirlorm vo müftinn Osmanh dövlotindo olduğu kimi böyük nifuzlannın olmadığını bıldirmişdır³(18,soh.78).

Knmda übmalarm dövlot işlərindo böyük mövqelorini və rollarını unutmamaq lazımdır. Krımda islam təhsili, tolim vo tərbiyəsi mədroso moktobldormin çoxluğu buna sübutdur. Modrosolorin çoxlıığu şohor vo kond ohalisinin dindarlığı bütün Krıma soyahət edon səyyahlarm osorlorindo öz əksini lapmışdır. Bu soyyahlardan Övliya Çolobini, Peyssaneli, Baron de Tottu göstoro bilərik⁴(32,səh.43).

Krımm idaro edilmosi kadılara tapşırılmışdı. 48 kadılıq mövcud idi ki, bunun da üçü sahil kadıhğı osmanlı idarəsinə tabe idi.

Kadıların mülki idarə etmək və bütün hüquqi şbr səlahiyyətləri daxilində idi. Bunların idarə etmə fəaliyəthrini göstərən sicilbməbrin 124-ü Sankt-Pclerburqdakı mu/eyə, xanlığm işğalmdan sonra aparılmışdır^S^əhJS^öö).

Xanlığm ordusu yuxanda bəhs etdiyimiz qoşun başçılarına (mirzələrə) tabc olan qəbib qoşunundan, Noqaylardan və qapı qullarından təşkil olunıırdu. Kuban Ycdisan, Bucaq ser-Dsgərbrinin gətirdikbri Noqay tayfalanndan təşkil olunmuş qoşunları öz sərkordəbrinin komandanlığı altmda toplanan qəbib qoşunlarından yaxşı təchiz olunurdular. Maaşları padşah tərəfındən veribn qapı-qullan adlanan qoşun hissəbri xanm həssas, çevik qoşunlarından idi.

Ilk dəfə 1532-ci ildə Sahib gəray İstanbuldan təyin edibn xan kimi Krıma göndərilərkən, rəqibbrino qarşı mübanzə aparmaq üçün Osmanlı padşahı torofindən xana kömək üçün 60 topçuə, 1430 yaxşı ləşkil cdilmiş sərkərdəbri ib birlikdə qoşun dəstəsi verilmişdi²(35,səh.760-761).

К run qoşunlarının əsas hissəsini loşkil cdən süvaribr, öz ənonəbrinə sadiq qalıb odlu və müasir silahlara biganəlik göstərirdibr. Osmanlı dövbti də Krım xanlığında müxalif qüvvəbrdən qorxduğuna görə və həm də, xanlığın Kafa sfthnnno olan iddialarma görə Krımda odlu silah və topçu dəstəbrinin olmasını istəmirdibr. Buna baxmayaraq, Kafada ycrbşən Osmanlı topçuları Krım xanının yürüşbrindo onlara köməklik göstərirdibr. Boronovius, Baron de Tott və sair kimi səyyahların osorbrindo krımlıların hərbi hazırlığı, süvari ordunun toskili. dəstəbr halında çevik, surətli və basqın üsulları ib lürk-monqol nnonəsinin davamçısı kimi təsvir etmişbr. Yürüşə cüt at ib gedən Krım əsgəri öz dövrünün ən surətli süvarisi idi³(18,səh.81). xanlığm qoşunları XVI əsrdən elibarən osmanlı ordusunun yürüşbrindo foal iştirak ctmişdir. Krımlıların rusları daima tozyiq altında saxlamaq vo zoifbtmok üçün tez-tez Moskva knyazlığına yürüşbr təşkil edirdibr. Çarlığm buna qarşı cənub sərhədbrində inşa etdirdiyi bir sıra qalalar bu yürüşbr zamanı dağıdılırdı. Rusiya və Polşa knyazlıqlarına olan səfər yürüşləri qışda çaylar donandan sonra həyata keçirilirdi⁴(35,səh.761).

Krım xanları adoton Baxçasarayda (bağçalı saray demokdir) yaşayırdılar. Baxçasaray çox da böyük şəhər olmayıb, otrafında çoxlu mcyvo vo tərəvəz bağları okilib becərilirdi. Bu şəhər iki dağın arasmda salmmış vo ortadan isə bir çay axmaqda idi. Şəhərdo daşdan tikilmiş böyük bina xanın sarayı idi.

Şohorin bir konarmda daşdan ucaldılmış bir moscid və məscidin hoyotindo iso xanların türbəbri likilmişdir. Şohərin kənarında bir mədroso salınmışdır. Baxçasaraya bitişik Salacıq adında kiçik bir şəhor vardı. Bu şəhərdə do xanların bir sarayı və ətraiında məscid, hamamlar vo türbələr inşa edilmişdir¹(38,səh.362-363).

Xanlar boş zamanlarmda ova gedirdibr. Şəhərin otrafında ov clmək üçün üzüm, meyvə və torovəz bağları, bundan olavo iso six meşolik var idi.

Krım ərazisinin 3/4-ü əkin sahəbri üçün yararlı idi. Burada kəndlibr taxıl vo pambıq becərirdibr. Krımın orazisi üç hissəyə ayrılmışdı; mərkəzi, qərbi vo şimali şorq hissobri²(38,səh.364). Krımm morkəz hissələri maldarlıq iiçün son doroco münasib idi. Gcniş otlaq sahəbri ib əhatələnmişdi. Əhalisi əsason heyvandarlıqla moşğul idi. Qərb bölgosi Tarhankutu ohato edirdi ki, burada da müalicəvj əhomiyyotli palçıqlar vo dəniz heyvanları (tısbağalar) ilə zongin idi. Krımın şimal-şərq hissəsini əhatə cdən Sıvaş bölgəsi digor ərazibrb müqayisodo alçaq olduğuna göro çox təmiz və bol duzlarla zəngin idi. Krımın daxili ehtiyacı ödonildikdən sonra çıxarılan duzu xaricə ixrac edirdibr.

Yarımadanın conub sahillorindo geniş bağ plantasıyaları salmmışdır. Buräda naüxtəlif növ üzüm vo yemişbr əkilib becərilirdi. Həmçinin qiymotli vo əla növ lütün də yetişdirilirdi.

Krım xanlığında memarhq vo sonotkarlıq inkişaf etmişdir. Qədim Krım ib Baxçasaray ətrafında 1924- 1925-ci illərdə aparılmış arxeoloji qazmtılar rıəticəsində XIII-XIV əsrlərdə Krımda sənətkarlığm mühüm bir yerə qədər inkişaf etdiyi görünmüşdür. Xanlığın bütün orazilorindo inşa edılmiş şəhərlər, qosobolor, qalalar, xan saraylan, məscidbr, mədrəsəbr, türbəbr, bulaqlar, körpübr və sair kimi memarlıq incibri inşaat sənətinin son dərəcə inkişaf ctdıyinin bariz nümunələri idi