Mövzu : Krım xanlığının yaranması və formalaşması

etsələr do, böyük itki vermişdibr. Ona görə də, kazaklar öz qüvvəbri ib müdafb oluna bilməzdibr və kömok üçün Moskvaya ınüraciət etdibr. Rus dövbtinin də burada maraqları var idi. Ancaq 1642-ci ildə bu məsəbnin müzakirəsi üçün toplanmış Zcmstvo məciisi Azovun çarın «əli altına» qobul edilməsinin əleyhinə olduğunu bildirdi, çünki bu. Türkiyə ib müharibo demək olardı⁴(33,səh.3()9-310). Buna görə də kazaklar Azovu tərk etmoyo məcbur oldular. Buna əsas səbəb kimi xanlığın Osmanhlar ib birbşmiş qoşununun ciddi müqaviməlini də göstərmək olar. Osmanh imperiyası öz müttəfiqi Krım xanhğınm birbşmiş qoşunları ilə 1644-cü ildo conubi Rusiyaya vo Ukrayna torpaqlarına müvoffoqiyyotb noticolonon bir neço yürüşlor təşkil etdibr. Rus tarixçibrinin iddialarma göro, homin yürüşlərdə yerli ohaliyo divan tutulur, osir götürülorok qarot edilir vo qui kimi Knmda apanb satırdılar. Knm xanlığının nəzarətindo olan qalaları Dondan vo Dneprdon Qara donizo çıxış yolunu bağlayaraq, kazaklara bahq tutmaqda, duz çıxarmaqda vo ticarot etmokdo mane olurdular. Bunun cavabmda iso Don vo Zaporojye kazakları öz qayıq vo sallarmda Azov donizindo vo Qara donizdo cəsarəili yürüşlərə çıxır, xanlığm şəhərbrinə hücum edir və türk donanmasmı narahat cdir, vahiməyə salırdılar^SjSəh.SlO). Kazaklar Krıma vo Tamana (1646), Sinopa (1651), Istanbul sahillərinə (1652), Sudaka və Kafuya (1656), Trapezunda (1661) gedirdibr. Lakin çar Rusiyası Osmanh iınpcriyası ilo açıq müharibəyə hələ hazır deyildi. Moskva Qara dəniz sahilbrində möhkəmbnən və öz müttəfiqbri- Krım türkbri ib birlikdə çar Rusiyası üçün daimi təhlüko olan sultan Türkiyəsi ib mübarizə üçün qüvvə toplayırdı²(3,səh. 37).

XVII əsrin 50-ci ilbrində Ukrayna xalqlarmın Polşa zülmündon azad olmaq üçün apardığı mübarizədə Krım xam və Osmanh sultanı da bilavasitə hadisəbrin gedişino öz mənafebri üçün müdaxib etməyo məcbur oldular. Burada rusiyanın izli siyasəti və xalq kütbbrinə rəhbərlik cdon şoxslərdən istifadə cdərok, gəbcəkdə öz məqsədbrinə çatacaqdı. Ukraynanm Rusiya ilo bırbşdirilməsi onun Krım xanlığı ib münasibətbrində doyişiklikbrə səbəb oldu. Əslindo rus tarixçibrinin iddialarma baxmayaraq, Ukrayna və Belarusiya torpaqlarım çar Rusiyası zor gücünə öz ətrafında birbşdirmişdir. Ukrayna ib birbsmiş Rusiyanın Krım xanlığı ib münasibətbrin göstərdiyi təsirdən danışmaq çox böyük dəqiqlik tobb cdir. A.A.Novosclskinin moqabsində Rusiya-Krım münasibətbrinin kəskinbşməsindon bəhs edilir. A.N.Molçcv do Rusiya-Krım münasibotbrinin son doroco gorginloşmosindon yazmışdır. İ.V.Qalaktionov isə belo hesab edirdi ki, Rusiya ilk növbodo Knm xanhğmın bitorof qalmasma çalışırdı³(l,səh.46).

1648-1654-cü illər Azadlıq müharibəsi illərində Krım türkbrinin Rusiyaya axını kəskin surətdə azalmağa başladı. Əgər kiçik tatar zadəganlarmm yürüşbrini saymasaq, münasibotbr çox sakit olaraq davam edirdi. Burada Xmelnitskinin xidmətbri az olmadı. O, bir müddət xanı öz tərəfinə çəkə bilmişdı vo həttə o, sultandan xahiş etmişdi ki, Polşa kralı Yan-Kazimirə qarşı yürüşdo xanın ona kömok ctməsi barədə fərman versin. 1651-ci ildə Polşa ib yenidən başlanan müharibədo Krım xanlığmm qoşunu Xmelnitskiyə kömək edirdi⁴ (33, səh.332-333). 1651-ci ilin iyununda Volında Berestcçko adlı ycrin yaxınlığında xalq qoşhunu kral Yan-Kazimirm ordusu ib qarşılaşdı. Rus tarixçilərinin iddialarına görə vuruşmanın əvvolində müvəffoqiyyət xanın qoşunlannm daxil olduğu Xmelnitskinin qoşutılarınm tərəfındə idi. Lakin döyüşün üçüncü günü guya Krım xanı xoyanot cdorək öz qoşunlannı döyüş meydanından geri çokdi. Krım qoşunları Getman Xmelnitskini də özbri ilə osir götürərək şərqə doğru hərəkət cdərək, Ukraynanın müdafıosiz şohor və kəndlərini dağıtmağa başladı. Xalq qoşunu Ivan Boqun başçılığı altında moğlub olaraq gcriyə ç,ıkildibr¹(9,səh.535). Rus tarixçibri öz şərhbrində məğlubiyyətin əsas səbəbi kimi Krım xanmm xoyanotindo görürdülor. Ancaq Krım xanı III İslam Gəray xan (1644-1654) Xmelnitski ib müttəfiqlik sazişi başlasa da, müharibonin gedişindo hiss ebdi ki, Getman ona xəyanəf edir. Çar Rusiyası da xalq kütbbrinin apardığı mübarizədən öz mənafeyi üçün istifadə edorək öz düşmənbrini Polşa ib Krım xanhğını üz-üzo qoyaraq zəiflədir vo gəbcokdə Ukrayna və Belarusiyanın işğal edilməsinə şərait yaradırdı. Krım xanı da bunları başa düşərdk öz qoşunlarını qorumaq moqsədi ib döyüş meydanından şorqo doğru geri çəkildi. Xoyatinə görə do Xmelnitskini əsir götürorək Krıma apardılar. Xmelnitski 1651-ci ilin sonlannda Krım xanının vo Osmanh sultanmm tabcçiliyini qəbul cdərək əsirlikdən azad edildi. 1644-1647-ci ilbrdə Krım xanı III İslam Gəray Rusiya üzərinə dörd uğurlu yürüş təşkil ctmişdi ki, bu yürüşbrdo do Zaporojye kazaklarmı Polşadan ayıraraq öz tərofino çokmiş vo çar Rusiyasına qarşı istifado etmişdir. Xan Polşa və çar Rusiyasına qarşı İsveç krah ilo siyasi danışıqlar apararaq saziş bağlamağa çalışırdı. Ancaq xanın bu siyasotindən narazı qalan kazak getmanları yenidon rusiyaya meyl etmoyə başladı²(20,soh.86).

1653-cü ildo Getman Xmelenitski xanın vo sultanm tabeçiliyini qobul edorok xandan kömok istodi. Oktyabr aymda Xmelnitski xanın qoşunu ılo birlikdo polyak ordusuna qarşı yeni yürüşdo iştirak edirdi. О, kral qoşunu ilo Jvanets yaxınlığında (Kamencts-Podalsk) qarşılaşdı. Getmanın birloşmiş qoşımları noyabrm sonlarında düşmonin olindon döyüşün taleyini holl edocək toşobbüsü tamamilo aldılar. Onlar kral ordusunu əldon salib mühasirə ctdibr və ona axırıncı zorboni endırmoyo hazır idilor. Lakinbu dofə də xan Xmelnitskidon kralla sülh bağlamağı, sonra iso Rusiya üzərinə birgə basqında iştirak etməyi qəti lobb etdi. Boqdan Xmelnitski bu tobbi yerino yetirməkdon qətiyyətb imtina ctdi'Ol^səh^S-^). Dcmok burdan aydm olur ki, rus tarixçibri özbri də lərqindo olmadıqları həqiqəti etiraf ctmişbr. Xmelnitski yenidən xanm və sultanm tabeçiliyini qəbul etməkb yanaşı, onlarla birlikdə çar Rusiyası üzərinə yürüşdə iştirak etmək barədə öhdəçilik götürmüşdür. Ancaq Polşa qoşununun məğlubiyyətindən sonra bu öhdəçiliyı yerinə yetirməkdon boyun qaçırmışdır. Görünür Xmelnitski öz xalqınm Polşa zülmündən azad edilməsi üçün hər cür rəzilliyə razılıq vermişdir. Ancaq fıkirbşmirdi ki, sonralar Polşa zülmü ear Rusiyası zülmü ib əvəz olunacaqdır.

1654-cü ilin əvəlbrində Rus qoşunlarmm Ukraynaya yürüşübu torpaqlarm işğal edilməsi ib nəticəbndi. Yarıvar aymda Rusiya-Polşa müharibəsi başlandı. Krım xanı Polşa ib saziş bağlayaraq ona kömək etmək istəyirdi²(21,səh.480-513). Bu sazişo əsasən Rusiyanm cənub sərhədbrino bir песо uğursuz yürüş toşkil edildi. 1655-ci ilin yaymda Don kazaklarınm Krıma basqm edib xanın qüvvəbrini yayındırdıqları bir vaxtda rus-ukrayna qoşunları qərb istiqamətində hücuma keçdibr və golib Lvova çatdılar. Relarusiyada və Litvada Minsk və Vilno alındı. Bu zaman İsveç Polşa ıb müharibəyo qarışdı. İsvcç rus qoşımlarının Litvadan keçib Baltik donizino çıxmasma yol verməmoyə cəhd edirdi. Tezlikb Isveçlibr Varşavanı tutdular. Polşa fcodalları güya vətəni salaraq, İsveç işğalçılarınm tərofinə keçməyo başladılar. Rus qoşunlan Qrodnotıu vo Kovnonu Lutdular. Demok olar ki, bütün Belarusiya ruslar lərəfindən işğal edildi. Cənubdan Krım xanlığı qoşunlarının hücumu rus-ukrayna qoşunlarını Lvovdan geri çokilmoyo məcbur etdi³(33,səh.337).

Çar Rusiyasının daxilində narazılıq artırdı. Müharibobr xalq kütbbrini var yoxdan çıxarmışdı. İsveçb Polşa ib, Krım xanlığı ib müharibobr çar Rusiyasından qüvvə vo vəsaitin fövqəladə surətdə gərginbşdirilməsini təbb etdi. Ölkədə pul böhranı 1662-cı ildə «mis qıyamma» gotirib çıxardı. Bütün bunlara görə də çar Rüsiyası Polşa ib 1667-cı ildə Andrusovo sülh müqavibsini bağlamağa mncbur oklu^səh^l-^Tl). Bu müqavibyə görə sol sahil Ukrayna və Bclarusiya torpaqlarının bir hissəsi Rusiyanm nəzarəti altına keçdi. Lakin Ukrayna uğrunda mübarizə davam cdirdi. Bu dəfə Osmanlı imperiyası və К run xanlığı sülh müqavibsindən narazı idibr. Onlara həmçinin kazak gelmanları və starşinalar köməklik edirdibr. Çünki, yeıii kazaklar rus təbəəçiliyini, rus zülmünü qəbul elmirdibr. Ancaq уепэ rus tədqiqalçıları iddia edirdibr ki, kazakların gctmanları xainlik edərək Krım qoşunlanna kömoklik göstərirdibr. 1672-ci ildə Osmanlı qoşunu ib Krım xanlığmm birbşmiş qüvvələri Kamcnets-Podoİskini vo bütün Podoliyanı Polşadan aldı