Mövzu : Krım xanlığının yaranması və formalaşması

tstəməsi və bu xalqların zoifbmiş Polşa zülmündən azad olmaq üçün apardıqları mübarizədən öz mənafetari üçün istifado etmosi Krım xanlığını və Osmanlı impcriyasını olduqca narahat edirdi. 1654-cu ilin fevralmda Moskvadan xanlığa Krım hakim dairobrinin Ukraynanm Rusiyaya «birbşdirilməsi» məsələsində münasibətini öyrənmək üçün nümayəndə gödərildi. Ukraynanın «birbşdirilməsi» xəbəri Krım xanlığında hiddətb qarşılandı²(l,səh.49).

A.A.Novosclskiy yazırdı ki, guya Krım xanlığı öz sosial-iqtisadi mahiyyətinə görə soyğunçu və irticaçı dövbtdir. Əlvcrişli təbii şəraitinə baxmayaraq, Krım öz əhalisini ərzaq cəhotdən tam təmin cdə bilmir. Tez-tez baş verən qıtlıq və aclıq tataıian ölkəni tərk etməsinə səbəb olurdu³(lü,səh.412). Qonşu dövbtbrin maddi sərvəılərinin zobt cdilmosi, insanlarm sürgün və əsir edilmosi və qui ticarəti Krım feodalarınm əsas golir monbəbri idi. Ancaq əslində rus tarixçibrinin iddia etdikbri kimi dcyildi. Krımda əhalinin sosial-iqtisadi voziyyoti olduqca yaxşi idi. Düzdür xanlığın işğalı ərofəsində rus qoşunlarının aramsız bücumları nəticəsində sosial vəziyyət pisbşmişdi. Krım xanlığında XVI-XVII əsrlərdə münbüt torpaqlardan oldə olunan məhsüJ əhaliyə kifayət eldiyindən, artıq məhsulu Osmanlı dövbtinin liman şəhorlərindo aparıb satırdılar. Rus tədqıqatçılannın bir fikri ilə razılaşmaq olar ki, Krım xanlığında qəbib bəyləri və iki fcodallar həmişə rus torpaqlan üzərinə yürüşbrə torəfdar olmuslar. Ruslann böyük şərqşünas adlandıdıqları V.D.Smirnov Krım xanlığının bıı cür işğalçılıq siyasətini «siyasi tarazhq sistemi» kimi xarakterizə cdırdi¹(9,səh.555). Bu cür açıq-aydm fıkirlərlə demok olar ki, XVII osrin IJ yarısmdan, yəni Ukraynanın Rusiyaya zorla birləşdirilməsindən sonra, Latar hakim dairəbrini özlərinin şimal qonşulannın siyasi qüvvəbrinin foallaşması qorxusıı narahat etməyə başladı. Ukraynanm Rusiya ilə birləşməsi Krım üçün böyük təhlükə yaratmışdı. Krım feodallannm bir qrııpu Reç Pocpolita ilə ittifaq bağlamaqdan, digər qrupu iso Ukrayna və Rusiya ilə ittifaqdan çəkinirdilər. Əslində isə xanlıq üçün iki yol var idi. Birinci yol Xmelnitski ilə ittifaqa əsaslanan və böyiik efickt verən ənənəvi yol idi. İndi bu ittifaqa Rusiyanm hərbi qüvvəbri do qoşulmuşdu. Şübhəsiz ki, Rusiya təbooliyi Ukrayna torpaqlarımn istilasma maneçilik törədəcəkdi. Lakin Polşa vo Litva torpaqları istisnalıq təşkil edirdi. İkinci yol isə Reç Pospolita ib ittifaq idi. Bu yol ycrli Ukrayna torpaqlarının qarətinə daha effektiv zəmin yaradırdı²(l,səh.52-53).

Xanlıqda xarici siyasətin bu və ya digər yolu uğrunda gərgin mübarizəbr başlandı. Bu mübarizə həm də Krımm daxilindo nüfuz vo hakimiyyət uğrunda mübarizə demək idi. Çıxış yolu iso malum idi, beb ki, Krım Reç Pospolitaya mcyl edirdi. Ancaq gel man Xmelnitski və çar rusiyası hər vəchlə çalışırdılar ki, Krım xanını öz tərəflərinə çəkərək saziş imzalasınlar, ya da, xanlığın bitorof qalması üçün zomanət istoyirdilər. Bunun üçün çarlığın və Xmclnitskinin nümayondəbri dəfəbrb Krımda olmuş, xanm özü və əyanlar ilə danışıqlar aparmışlar. Nümayəndə heyətini qəbul edən Krım xanı III İslam Gəray xan Ukraynanın Rusiyaya zorla birbşdirilmosindən narazı olduğunu bildirərək, buna qarşı qətı çıxış etdi³(l,səh.53). Xan eyni zamanda Rus qarnizonunun Kiycvdə kök salmasından narazı olduğunu bildirdi. Xan xüsusib Smolenskin alınmasmdan çox narahat idi. Diplomat Semyon Savçenko cavab olaraq ona bildirdi ki, о, Smolenskin alınması barədə eşitməmişdir. Lakin voevodo məsələsinb gəldikdo iso, bu xanı narahat etməməlidir.

Aprelin 16-da Getman Xmelnitski III İslam Gəray xana Çigirindon daha bir etimadnamə göndordi. Xmelnitski bu etimadnamədə yazırdı ki, Rusiyaya yaxınlaşmağa Ukraynaya hücuma hazırlaşmış polşalılarm özbri təhrik edir. Xmelnitski öz etimadnaməsini Reç Pospolitaya hərbi kömək göstərmək xahişi ib bitirdi. Bu moktub elə həmin gün vəzir Sofbr qazi ağaya göndərildi^,(12,səh.l24-145).

Holə 1653-cü ilin payızında Jvanetski danışıqlarmm gedişi zamanı Ree Pospolita vo Krım xanlığı birlikdə Rusiyaya hücıını etmək barədə ümumi qərar qəbul etdibr. Bu planmın reallaşmasma Ukrayna kazaklarını Yan-Kazimir hakimiyyolinə tabc olmağa məcbur etmokb və həm do kazakları bu yürüşdə işlirak etməyə vadar ctməklə nail olmaq olardı²(l,səh.53). Buna görə do bütün danışıqlara və Xmelnitskinin xahişlorino baxmayaraq Krım xanlığı öz mənafeyi üçün Reç Pospolita ib saziş bağlayaraq çar Rusiyasma qarşı mübarizo apardılar. Bu sazişə Litva knyazı Yan-Kazimirdo qoşulmuşdu. Ancaq Polşa krallığı zoilbmiş halda idi. Yan-Kazimir isə müharibənin gcdişinə о qədər də təsir göstərməyə cəhd etmədi.

1654-1655-ci ilbr müharibobri rus qoşunlarınm üstünlüyü ib keçdi. Buturlinin) başçılığı altında vo Xmclnitskin qoşunları ib birlikdə Smolensk, Polotsku, Vitebsk], Ostroq, Rovno vo başqa şəhərbr, Qorbi Ukrayna vo Belarusiyanm bir hissəsi Polşa qoşunlarından təmizbndi.

1655-ci ilin yayında Don kazaklannın birbşmiş qüvvəbri Krım xanlığına basqın cdib xanın qüvvəbrini yayındırdıqları bir vaxtda rus-ukrayna qoşunları qorb istiqamotindo hücuma keçdibr və golib Lvova çatdılar. Bclarusiyada vo Litvada Minsk və Vilno alındı. Bu zaman İsveç Polşa ilo mühariboyo qanşdı. İsveç rus qoşunlarının Litvadan keçib Baltik donizino çıxmasına yol vermomoyo cəhd edirdi. Tczliklə İçveçlilor Varşavanı tutdular³(33,səh.337). Polşa fcodalları başa düşürdülor ki, rus qoşunu tczlikb Polşanı işğal edəcək, ona görə də onlar İsveç qoşunlarma müqavımot göstormodılor⁴(16,səh.348-356). Rus qoşunlan Qrodnonu vo Kovnonıı tutdular. Demok olar kı, bütün Belarusiya rus qoşunlan tərəfııidən işğal edildi. Yalmz conubda Krım xanlığının qoşunlarının hücumu rus-ukrayna qoşunlarını Lvovdan geri çəkilməyo məcbur etdi. 1656-cı ilin mayında Rusiya Polşa ilo hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında saziş bağlayaraq, Pribaltikada İsveçlo mühariboyo başladı¹(33,səh.339).

Osmanlı imperiyası Polşanm zəifbməsindən istifadə cdorok Ukrayna uğrunda mübarizəni davam etdirirdi. Osmanh impcriyasma Krım xanlığı və kazaklann geimanları kömək edirdilər. 1672-ci ildə Osmanlı qoşunu Kamenets-Podolskini və bütün Podoliyanı Polşadan aldı. Rusiya Polşaya kömok məqsədilə antitürk comiyyəti yaratmaq üçün Qorbi Avropanm müxtəlif ölkələrinə bir sıra səfrrlikbr göndərdi. Lakin bu müraciətbr praktik müvəffoqiyyət qazanmadı. 1677-ci ildə Osmanlı imperiyası Ukrayna uğrunda Rusiya ilə müharibəyo başladı. Yayda Qara Mustafa Paşanm komandanlığı altmda 120 minlik bir ordu Krım xanı Murad Gəray xanm (1677-1683) qoşunu ib Ukraynada Çigirin qalasmı mühasiroyo aldılar^,(35,səh.756-757). Türk ordusu bundan sonra Kiyevi tutmaq, sol sahil Ukraynasını əb keçirmək və Moskvaya hərəkot yollarını açmaq niyyətində idi. Avqust aymda Osmanlı ordusu təşəbbüsü rus qoşununa verinco geri çəkilməli oldu. Ancaq 1678-ci ilin yayında yenidən böyük qoşunla Osmanlı-Krım qüvvobri rus qoşununu moğlub edərok Çigirin qalasını tutdular. Sol sahil Ukraynaya gedon yollar iso tutulduğuna görə Osmanlı qoşunu hücumu dayandırmağa məcbur oldu, hom də döyüşbrdə hər iki tərəf böyük itkibr vermişdir. Bu yürüşdən sonra kazaklar Osmanlı himayəsi altına alındı. 1681-ci ilin əvvolbrində Baxçasarayda 20 illik barışıq haqqmda müqavib bağlandı. Osmanlı ımpcriyası Kiyevb sol sahilm Rusiyamn olduğunu təsdiq cdirdi. Dneprb Buq arasındakı torpaqlar məskunlaşdınlmamış qalmalı idi²(20,səh.l 14-116).

1683-cü ildə Vyana ətrafmda Avstriya vo Polşanm birləşmiş qoşunları Osmanlı ordusunu ağır məğluiyyətə uğratdı. Bu hadisədən sonra Osmanlı imperiyasmda böyük tənəzzül dövrü başladı və həmçinn Qara dənizin şimalındakı okb edibn ugurlarda sona çatdı³(20,səh.l 18).

Vyana məğlubiyyətinə qədər rus çarları Osmanlı imperiyasına qarşı yürüşbrdən çəkinirdilər. Ancaq bu tarixdən etibarən ruslar Krım, Azov, Qara doniz, Qafqaza və о cümbdən Balkanlara doğru yürüşlər, istilalar təşkil etməyə başladılar.

Hacı Səlim Gəray xan (1684-1691) dövrüncb rusların Krıma hücumlanmn qarşısı alındı və о cümbdən Bessarabiyada Polşa qoşunıma qarşı Osmanlı ordusuna kömok etdi. 1688-ci ildo Serbiyada Kaçanik boğazmda Habsburqlar ordusunu ağır məğlubiyyətə uğradıb, müharibənin gedişində mühüm dönüş nöqtəsi təşkil ctdibr. Osmanlı dövbti Avstriya impcratorluğunu Balkanlardan qovdu. Müharibənin sonunda Hacı Səlim Gəray xanm nüfuzu artdı. Hətta bəzon Osmanlı qoşununa sərkərdobrin təyin edilməsində Osmanlı sultanı onun royini nəzərə alırdı'(21,səh.480-513). Ancaq bunlara baxmayaraq XVII əsrin sonlarında Rusıyada hakimiyyəto gobn çar I Pyolrun əsas vəzifəsi Rusiyanı Avropa dövbtbri ib yaxmlaşdıran dənizbrə çıxış yolu əldə etmək idi. Bunun üçün də, I Pyotrun ilk işi Azova yürüş təşkil etmək idi. 1695-ci ildə Azova uğursuz yürüşdən sonra, 1696-cı ildə yaxşı təchiz olunmuş qoşunla Azov qalasını mühasirəyo aldılar. tyulun 18-də qalanm qarnizonu gözbnilmodən təslim oldu. Moskvada isə bunun üçün təntənəli olaraq mərasim də keirildi. Bu zaman Krımda ycni xan II Dövbl Gəray xan (1699-1702) - (1707-1713) Azovda ycni qalalar inşa etdirən vo yeni hərbi dəniz donanması yaradılmasma iərman vcrən I Pyotra qarşı Osmanlı sultanmdan kömək istəyirdi. Ancaq 1700-cü ildo Osmanlı impcriyası ilə Rus imperiyası arasında 30 illik İstanbul müqavibsi bağlandı və iosdıq.bndı²(9,səh.563).

II Dövlət Gəray xan Şimal müharibəsinin gedişindo İsveç kralı XII Karl ib müttəfjiqlik sazişi bağladı (1708). Şimal müharibəsində məğlub olan XII Kaıi Osmanlı dövlətinə qaçıb sığındı. O, sultanı təhrik edirdi ki, Rusiya ib müharibəyo başlasın və türk süvari ordusunun önündə Moskvaya ğirməyi arzulayırdı. Osmarılı dövbtinin özündo do Azovıı geri qaytarmaq istəyənlərin sayı çoxalırdı. Nohayot, 1710-cu ilin payızında Osmanh imperiyası Rusiyaya müharibo clan eldP(22,səh.I27). Hərbi əməliyyatlar 1711-ci ilin yanvarında Krım xanlığmın qoşunlarının Ukraynaya hücumları ib başladı. I Pyotr müharibənin gedişindo Osmanlı imperiyasımn himayəsi altmda olan slavyan xalqlarma bel bağlayırdı. I Pyotr türk qoşunlarından qabaq Moldaviyaya vo Valaxiyaya daxil olmaq vo Dunaydakı keçidbri tutmaq niyyətində idi. 1711-ci ilin yazında rus ordusu cənuba hərəkət ctdi. Iyun ayında Prut çay sahillərində moskunlaşan rus ordusuna I Pyotr rəhbərlik edirdi. I Pyotr başda olmaqla 45 min nəfərlik rus qoşunu Osmanlı ordusu tərəfindən mühasiroyə almdı¹(23,səh.82-83). I Pyotrun gözlədiyi kimi rnüttəjıqbri olan slavyan xalqları kömoklik göstərməyə cohd etmədibr. İyulun 9-da mühasirədon çrxmağa can atan I Pyolrun ordusu ciddi itki vcrdi. Bundan sonra I Pyotr hiybgərcəsinə «sülh danışıqlarma» başlamaq haqqmda düşünmoyə başladı. Vitsc kanslcr P.Şafırovun türk vəziri'ib gizlı sövdəbşməsi I Pyotru mühasirədən çıxmağa kömok etdi. Osmanlı sultanı vəziri İstanbula qayıtdıqdan sonra xoyanətinə görə bağışlamadı və onun I Pyolrdan aldığı qızılları əridilərək boğazma töküldü. I Pyotrun mühasirodən «azad» cdilməsinin əvəzində Avoz Türkiyoyə qaytarıldı, Rusiya Polşanın işbrino qanşmamağa söz verdi, XII Karla sərbəsl surətdə İsveçə getmok imkanı yaradıldı²(23,səh.83-86).

Bütün bunlar onu göstorir ki, XVII əsrin I yarısmdan başlayaraq XVIII əsr r>r/.ində do Krım xanlığmın zəifbməsi və hərbi geriliyi danılmaz idi. Bütün bunlar isə Krım xanlığının işğahna gətirib çıxardı.

XVIII əsrin əwəllərindən başlayaraq çar Rusiyası Krım xanlığına getdikcə dah çox nüfuz etməyə çalışırdı. Bu da əsasən I Pyotrun sayəsində güclənmiş çar Rusiyasının payına düşürdü. Həmin dövrdə Osmanh imperiyasının da zəiflədiyi açıq-aydın görülürdü. Bu zəiflik, bu gerilik bilavasitə Krım xanlığına təsir edirdi. Xanlıq Osmanlı imperiyasının hərbi köməyindən getdikcə məhrum olmuşdu.

1735-ci ildə Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasrnda gərginlik yenidən artdı. Buna səbəb çar Rusiyasının Polşada varislik uğrunda mübarizə aparması idi. Bu da Türkiyənin mənafeinə toxunurdu. Osmanlı imperiyası həmin dövrdə Səfəvilər dövləti ilə də uzun sürən müharibə aparırdı. Osmanlı imperiyasının daxilində də narazılıqlar və ixtişaşlar artmaqda idi. Belə bir vaxtda 1735-ci ilin yazında rus-türk müharibəsi başlandı. Zaqafqaziyaya gedən Krım xanlığının 20 minlık qoşununun rus sərhədlərini pozması müharibə üçün bəhanə oldu (35,səh.751).

Müharibə ərəfəsində rus diplomatiyası başa düşürdü ki, I Pyotrun Xəzər ətrafina yürüşündən sonra ələ keçirdikləri torpaqları qoruyııb saxlaya bilməyəcəklər. Bunun üçüıı də Səfəvlər dövlət ilə Gəncə müqaviləsinə (1735) görə həmin əraziləri səfəvilərə güzəştə gedərək, başqa bir dövlətin (Osmanlı imperiyasınm) yiyələnməsinə yol vermədilər. Bu müqavilənin şərtləri İstanbula malum olan kimi Rusiyanın güzəştə getdiyi əraziləri tutmaq üçün Krım xanlığına göstəriş verildi (22,səh.l 13-114).

Çar Rusiyası ilə Osmanlı imeriyası arasında hərbi əməliyyatlar 1735-ci ilin payızında başlandı, bu zaman general Leontyev başda olmaqla 40 minlik rus qoşunu Perekopa doğru hərəkət etdi. Rus tarixçiləri iddia edirlər ki, yolsuzluq və təchizatın pis təşkil edilməsi nəticəsində qoşunlar məqsədə çatmadan və böyük itki verərək, geri qayıtmağa məcbur olublar. Ancaq görünür Krım xanlığının qoşunları düşmənə ciddi müqavimət göstərərək, onu geri dönməyə məcbur etmişlər (2 l,səh.507-508).

1736-cı il kampaııiyasında ruslar Perekopu keçdilər, xanlığın paytaxtı Baxçasarayı tutdular, lakin Krım qoşununu məhv cdo bilmədibr. Rus qoşunlarma komandanlıq edən Minix Zaqafqaziyadan qayıdan xanlığm əsas qüvvələri tərəfındən yarımadada mühasirəyə alınacağmdan qorxaraq, tələsik Knmdan geri çokildi. Bu yüruş zamanı da ordu təkco xəstəliklərdən və döyüşbrdə iştirakına görə tərkibinin yarısmdan çoxunu itirdi. Xanlığm paytaxtı Baxçasaray işğal edibrkon viran qoyulmuşdu. Krım xanlığının osas qüvvəbri Zaqafqaziyada Osmanlılar ilə birbşorək Səfəvibr dövbtinə qarşı mübarizə apardıqlan üçün Krım müdafiəsiz qalmışdı. Ona görə də, ruslar paytaxtı işğal edo bildibr. Rus ordusu şəhəri talan edib, 2 mindan çox cvi və xanların saraylarını yandırdılar. Səlim Gəray xanın min bir əzab-oziyyətb topladığı zəngin kitabxananı da rus əsgərbri yandırdılar. Həmçinin Ağmoscid də cyni aqibətlə yandırıldı²(20,soh. 178-179).

Azov qalası olrafmda ciddi döyüşbr gedirdi. Qüvvəbrin qeyri bərabərliyi nəticəsində 1736-cı ilin yayında qala ruslar terəfmdən işğal edildi. Çar Rusiyası 1737-ci il kampaniyasmı Avstriya ib saziş bağlayaraq birlikdə keçirdi. Osmanlı imperiyası iki cəbhədə horbi əməliyyatları davam etdirirdi. Rus qoşunları 15 min nəfərlik Krım xanlığının qoşunlarmı məğlub edərok Krımı və Oçakov qalasını tutmağa müvoffbq oldular³(25,səh.H6). Müharibə Qara dənizin şimali-qərb sahilbrindo gedirdi. Ancaq rus qoşunu həlledici vuruşmadan çokinorək, Minixin komandanlığı allında geriyə çəkildi. Bu da xanlığa öz qoşununu qoruyub saxlamağa imkan verdi⁴(29,səh. 123-125).

1737-ci ilin yaymda Osmanlı dövlətinin, çar Rusiyasmm və Avstriya imperiyasmın nümayondəbrinin iştirakı ib Nemirovda sülh danışıqlarma başladılar. Konqresin gedişində Rusiyanın niyyotbrıni başa düşon avstriyalı diplomatlar onun nailiyyollərini təkco Azovla məhdudlaşdırmağa çalışdılar və cyni zamanda özbri də Osmalı imperiyasının zəifbməsindən istifadə edərək Moldaviyaya və Valaxiyaya yiyələnmək fıkrində idibr. Nemirov konqresi sülhə gətirib çıxarmadı və müharibə yenidən başlandı. Ən böyuk vuruşma 1739-cu ildə baş verdi. Bu zaman Stavuçanın ətrafında məğlub edilmiş xanlığın qoşunlarını tələsik surətdə geri çəkilməyə və Xotin qalasının müdafiəsindən imtina ctməyo ttıəcbur oldular¹(16,səh.352-354). Lakm clə homin ildə Rusiyanm müttəfiqi Avstrıyanı Osmanlı qoşunu dalbadal bir песо doib moğlubiyyoto uğratdı. Böyük itkilərdən sonra Avstriya Rusiya qarşısında öz öhdolikbrini pozaraq, 1739-cu ilin avqustunda Osmanh imperiyası ib separat sülh müqavibsi bağladı. Bunun ardmca homin ilin senlyabnnda Bclqradda Osmanlı dövbti ib çar Rusiyası arasında sülh müqavibsi imzalandı²(17,səh.309).

Belqrad müqavibsinə əsasən Rusiya Azovu aldı, lakin onun istehkamlarını sökməli idi. Çar Rusiyasına bundan olavə Dneprin orta axarı boyunca sağ sahil Ukraynasının kiçik bir orazisi verildi. Şimali Qafqazda Böyük vo Kiçik Kabarda, habeb Azovdan cənuba doğru gcniş bir orazi «iki imperiya arasında sədd» hcsab olundu. Bebliklə, Rusiyaya böyük qurbanlar bahasına başa gəbn 4 illik gərgin müharibə çox cüzi nətıcobrb 1711-ci il Prut yürüşünü başa çatdıran sülhiin şərlbrinin qismən bğv edilmosi ib qurtardı. Rusiya ovvəlki kimi ycnə də Q^ara donizo çıxış yoluna malik dcyildi. Azova yiyəbnməsi iso həlo ona Azov donizində, Qara dənizdə donanma saxlamaq hüququ vermirdi³(33,səh.419).

1768-1774-cü ilbr müharibəsi db Krım üçün fəlakət ilə nəticəbnmişdir. Çar Rusiyasınm Polşanı moğlub edorək Ukraynanı və Şərqi Bclarusiyam işğal cLmişdir. Rus tarixçibrinin iddialarma görə bu müharibənin osas səbobi çar Rusiyasının müvəfibqiyyoLbri Avstriya və Fransanın xoşuna gəlmirdi və ona görə do Osmanlı Türkiyosini qızışdıraraq mühariboyo sövq ctdibr. 1768-ci ildo Osmanlı dövbti çar rusiyasma müharibə clan etdi. İlk öncə 1768-ci ilin sonlan 1769-cu ilin əvvəlbrindo Krım xanı Kırım Gəray xan (1758-1764 vo 1768-1769) Bessarabiyadan Rusiya ərazibrino müvəffəqiyyətli yürüşbr təşkil etdi. Ancaq bunlara baxmayaraq, 1770-ci ildo ruslar həm quruda horn do donizdo bir sıra vuruşmalarda qolobo qazandılar. Rumyantsevin qoşunları Ryabaya Mogila, Larqa və Kaqul yaxınlığmda Osmanlı ordusunu moğlubiyyoto uğratdı. Rus qoşıınları Balkanlarda vo Aralıq dənizindo Osmanlı ordusuna ciddi ziyan vura bildibr. Birinci orduya komandanlıq cdən Rumyantsev 1771-ci ildə Dunayda çox müvonbqiyyotli omoliyyatlar apararaq Osmanh ordusunu moğlubiyyoto uğratdı. Dolqorukovun komandanlığı altında ikinci ordu Azov donanması ib qarşılıqlı əməliyyat apararaq Krımı işğal etdi^^səh^^T). Osmanlı dövbti sülh haqqında danışıqlara başlamaq üçün Rusiya ib razılığa goldi. Ancaq Avstriya, Fransa vo fngiltoro hər cür kömək göstorocoklorino dair vəd verorok rus gəmibrinin boğazlardan keçrnoməsini sullandan xahiş etdibr. Bunu bibn çar Rusiyası müharibəni davam ctdirmoyo göstoriş vcrdi. 1773-cü ilin martmda rus qoşunları yenidon foal horbi əməliyyatlara başladılar. Rumyantsevin komandanlığı allmda qoşunlar Dunay çayını keçdibr. Turtukay, Girsov (1773) vo Kozluca (1774) yaxmlığmda Suvorov türk ordusunu moğlubiyyoto uğratdı. Ancaq çar hökumoti mühariboni davam etdirə bilmədi, çünki ölko orazisindo narazılıqlar, ixtişaşlar gücbnmiş, Volqa boyunu, Prikamyeni, Yaiki, Uralı və Qərbi Sibiri kondli müharibəsi bürümüşdü. Ona göro də, müharibəni tez başa çatdırmaq isloyirdi²(33,səh.458-459). 1774-cü ilin iyulun lü-da Kiçik Qaynarca kəndindo Osmanlı dövbti ib sülh müqavibsi imzalandı. Bu müqavibyə əsasən Krım, Kuban, Budcaq türkbri və başqa xalqların nümayəndəbri Osmanlı dövbtindən asılı olmurdular. Krımda Kerç və Yeniqala, Qara dərıiz sahilində Kinburn çar Rusiyasma verildi. Rusiya Azovu möhkəmbndirmək hüququnu da aldı. Osmanlı impcriyası rus gəmibrinə boğazlardan sərbəst kcçmək hüququ verir vo 4,5 milyon manat tozminat ödəməli idi³(19,səh.40-41). Bundan başqa rusiya Valaxiyanı, Moldaviyanı öz himayəsi altına alırdı və Osmanlı dövbti bu knyazlıqların idarə olunması «kondisiyalarına» riayət etməli idi. Kiçik Qaynaqca sülhü Rusiyanı Qara dəniz dövbtinə çevirdi. Cənubda Zaqafqaziyada və Balkanlarda öz mövqebrini xeyli gücbndirdi.

Müharibə dövründə Krım xanı III Səlim Gəray xan (1770-1771) Krım işğal edildikdən sonra Istanbıtla qaçdı. Bu ümidsiz vəziyyotdo xanhğı Osmanlı dövbtindon lamamib müstoqil etmək isloyon mirzəbr nüfuz qazandılar. 1772-ci ildə rus işğah dövründə toplaşan qurultayda Osmanlı dövbtinin təyin etdiyi Maqsud Gorayı xan kimi tanımadılar. Onlar Sahib Gorayı Krımın müstəqil xanı seçdilər. Mirzəbr (qəbilə qoşunlarına başçılıq edən bəybr) Moskvaya öz nümayoııdəbrini göndərdibr. Kiçik Qaynarca sülhünün şortbrindən biri do о idi ki. bu qüvvəbr müstəqil fəaliyyət göstərə bilərdilər. Çingiz xan soyundan gələn üzvlərdən xan seçibcək, öz adət vo orıənəbri, öz qanunlan ilə fəaliyyəl göslorocokdibr. Nə Rusiya, пэ də Osmanlı imperiyası onların daxili işinə qarışmayacaqlanna söz verdibr, ancaq Knmda yaşayan «tatarların» əksəriyyəti müsolrnan olduqlarına gorə, Osmanlı padşahı da Islamın xəlifəsi sayıldığından, orada yaşayan müsəlmanlara şərbt qaydalarına əsasən müdaxib edə bilərdibr¹(32,səh.53-59). Ancaq bu müsəlmanların siyasi və mülki azadlıqlarma təhlükə olmamalıdır²(22.səh. 122-126).

Krım yanmadası ib Buq çayından Kubana qədər türkbrin yaşadıqlan bölgələr müstəqil Krım xamnın idarəçiliyində bitərəf elan edilməkb bərabər, müqavibnin digər maddəbri ib Rusiya mühüm əhəmiyyət kəsb edən yerbrdən, Azov dənizinirj hor iki tərofind.ə Yeniqala və Kerç, Dnepr boyunca Kinburn qalası və ətrafındakı boş ərazibri. böyük və Kicik Kabarda tayfaları yaşayan ərazibri impcriyaya ilhaq etməyə çalışırdı. Əslində bu ilhaq deyil, çar rusiyası tomfindon işğal etmək idi. Bu şərtbr altında xanlığm müstəqil bir varhğa sahib olması imkanı yox idi. Bu da gələcəkdə tamamib işğal etməni asanlaşdırmaq üçün bir siyasət hiybsindən başqa bir şey deyildi. Moskvaya gcdən xain mirzələr və Şahin Gəray xan (1777-1782) Osmanlı dövbtinə qarşı bir abt olaraq istifadə eclildilor. Digor tərəfdən Osmanlılar da Oçakov qalasma nəzarət edir, onu mühavizə edorok xilafət (xəlifə) maddəsinə görə xanlığın asılılığını davam etdirə bibcəkbrinə ümid edirdibr³(19,səh.72-78). İki tərəf də istiqlaliyyətini təyiıi etdikbri dövbti hımayə altına almaq üçün «qapım açıq» buraxmışdılar. Beb vəziyyət Krımda qorxulu bir daxili ixtişaş ib nəticəbnmiş, xanlığm fəalkətinə səbəb olmıışdur⁴(22,səh. 131-133).

Qurultay tərəfmdən seçilən 11 Sahib Gəray xan çar Rusiyası tərəfindən gözbnibn təhlükəni nozoro alaraq, çox keçmədən Osmanlı dövbtinin tərafini saxlayan qurupa tabc oldu. Müsəlman xalqm əksəriyyəti vo übma, Osmanlılara qarşl daima müstəqillik davası güdən mirzəbrdən ayrılırdı. Tayfa bəybri ayağa qalxaraq, xanı İstanbula qaçmağa məcbur etdibr. Ancaq taxta çıxarmaq islədiklori Dövbt Goray çar Rusiyası tərəfindən dəstəkbnən Şahin Gəraym hücumlarına davam gətirə bilmədi. Şahin Gəray Tamanda yerbşərək bir qrup mirzələri öz ətrafına çəkməyo müvəffəq oldu. 1776-cı fldə rus qoşununun köməklıyi ilə Dövlət Gəray məğlub oldu və ıddialarmdan əl çəkdi. Rus qoşımu Or qapıda ycrbşirdibr. ŞahinGəray ruslarm müsloqil Krım xanlığı iiçün vodbrino inanmışdı. Rus ordusuna sığmdığı zaman qərb mədoniyyəti ib olduqca tanış olmuş və Osmanlı impcriyasmdan tamamib ayrılmağı. Çar Rusiyası quruluşuna görə bir qərb dövbti qurmağı, qarşısına məqsəd qoymuşdu421,səh.5l3-517). Avropa adotbrini qəbul etmok, ordusunu qərb üsuluna görə təşkil etmək, mirzəbrin feodal vəziyyotinə nəhayol son vcrmək istəməsi, vergibri artırması ümumi narazılığa səbəb oldu. Müsəlman əhali ona rusların bir əlaltısı, şəriki və bir kafır gözü ib baxmağa başladı. Krımda və Kubanda yaşayan ruslardan bir çoxu yerli müsəlmanlarla münaqişədə öldüruldü. Hücuma məruz qalan Şahin Gəray yaralı halda Baxçasaraydan qaçıb hımayoçibrinin yanına sığmdı²(19,səh.87-88). İstanbuldan loyin olunan Bəxl (bray Osmanlı qoşununun köməyi ib taxta çıxdı. Çox keçnrədən,. Şahin Goray rus ordusu sayəsində təkrarvəziyyətə nəzarəl etməyə başladı. Ruslar Kafanı və digər Krım limanlarını işğal ctdibr. 1777-ci ilin qışmda Kafa qalası tamamib rus qoşunları tərəfindən işğal edildi. 1778-ci ildə Şahin Gəraya qarşı Osmanh suliamnm göndərdiyi Səlım Gəray iki dəfo yürüş etsə də, müvəffəqiyyəlsizliyə uğradı. MüsəlmanJKnmı^üıalisi bund anı sonra kütb-külb Türkiyoyə qaçmaqda idi. Çar Rusiyası onların yerirp ej^əmin ildə 75 min nəfbrlik bir mühacir kütbsi gətirib, onların yaşadıqları cvbrdə yerbşdirdibr. Knm xanlığımn orazisi boşalmağa və xarabalığa çevrilməyə başladı³(31,səh.706-713). Hovortun <4(45, səh.609).

Krım xanlığındakı bu voziyyot çar Rusiyası ib Osmanlı impcratorluğu arasında yeni bir müharibənin başlanmasına səbəb ola bilərdi. Ancaq hor iki torof öz aralannda danışıqlara gedərək Aynalı-Kavaq razılaşması ib (10 marl 1779) müharibo chtimalmı bir müddot üçün dayandıra bildi. Bu razılaşmada Krım xanmın tam müstənilliyinə aid Kiçik Qaynarca sülhünün üçüncü maddəsi şərh cdildikdən sonra, III vo IV maddolordə rus qoşunu 3 ay 20 gün içərisində Кrım vo Tamanı boşaltmalı və «heç bir bohano ilə ycnidən bu yerloro qoşun ycıioşdirmoməyi» öz üzorbrino öhdolik götürdübr. Osmanlı sullanı da eyni hüqııqa malik olan vo ruslar torofındon təyin edilən Şahin Gorayı xan kimi tanımağı qobul etdi. Ruslar bu şərtlorin bozilorinin qobul edilmosino məcburiyyot hiss etdibr. Ona görə ki, Osmanlı padşahmm təsdiqi olmadıqca, Knmlıların əksəriyyoti Şahin Gərayı xan kimi tanımaq istomirdilor. О biri tərofdən do Osmanlı dövbti rus işğalı altmda bir Krım olmaqdansa, müstəqil bir Krım dövbti kimi ləaliyyət göstərməsinə razı idibr^l(21,səh.517-519). Bcb olan halda iso, Osmanlı dövbtinin xanlıq üzorindoki hakimiyyoti getdikco azalmağa başlayacaqdı. Ancaq Kiçik Qaynorca sülh müqavibsinin V maddosinə göro Rusiya Oçakov qalasından şimaldakı ərazibr üzərində Osmanh padşahınm hakimiyyət iddialarını qəbul etmiş və həm də Krım xanının nəzdində bu orazibri görmək istodiyini bildirmişdir. Bu planlı bir şəkildə hazırlanmış maddə idi. Çar Rusiyası əslindo sahib olduqları ərazi üçün, Krım xam ib Osmanlı padşahı arasmda narazılıq, ixtişaş yaratmaq, özbrini iso xanın himayəçibri kimi göstərmokdə idibr. Müqavibnin şərtbrinə uyğun olaraq Osmanlı impcriyası Kuban və Qara dəniz sahilbrindəki Noqaylar vo Çərkəzləri öz təbəəsi olduğu iddiası ib Krım xanhğından ayırmağa çahşırdı. Bunun bir başqa sobobi do Krımm Osmanh dövblinin nəzaroli allından çıxması idi. Ona göro do, Osmanlı dövloti çalışırdı ki, heç olmazsa Qara donizin şimalmdakı lobii ərazilori nozarolo götürsün. Çar Rusiyası isə gələcəkdə bu orazibri işğal etmək üçün buranın Krım xanlığma aid olmasma israr edirdi. Ycrli əhali olan Krım türklori ruslardan çox narazı idilor. Belo bir voziyyotdo Kuban türklori Şahin Goraya qarşı usyan qaldırdılar vo xanm göndordiyi qoşunları moğlub etdilor²(35,soh.752-754). Xan ycno do qaçıb Yeni qaladakı rus qoşununa sığındı. Kubanda toplaşan qurultayda Osmanlı sultanına müraciol göndərdilor. 1782-ci ilin scntyabr aymda onlar öz nümayondobrini İstanbula göndərdilor. Beş il öncə sultanın göndordiyi Bahadur Goray yenidən xan kimi ortalığa çıxdı (1782-1783). Lakin çox kcçmodon Şahin Goray rus qoşununun kömokliyi ib geri döndü. Rus gencralı

Patyomkinin başçılığı altında olan qoşunlar uşaqlara, qocalara və qadınlara aman vermədən 30 mindən çox krımlım faciəvi şəkildə qətliam etdıbr^,(45,səh.601).

Knm çar Rusiyasının bir vilayəti halma gətirildi. 1783-gü ilin aprelin 8-də Krım xanlığının rus qoşunları tərəfındən işğalı başa çaidırıldı. Bu dövrdə yeni bir müharibə başlayacaq iqtidarmda olmayan Osmanlı dövbti hcç bir təşəbbüs ctmədi. Əvəzində isə 1784-cü ildə İstanbulda 8 maddəlik bir müqavib ib Knm, 1 aınan vo Kubanın Rıısiya tərəfindən ışğalmı tanıdı. Kııban çayı hər iki tərəf arasında sərhəd hesab olundu²(19_? səh.l 12-114).

Bunımla da, 300 ildən çox dövbtçilik təcrübəsi olan Krım xanlığı çar Rusiyası tərəfmdən işğal edildi. Əhalismə olan zülm nəticəsində bir çoxları Osmanlı impcriyasmm ərazibrnə köçüb getdİlər, bir qismi işğal zamanı rus ordusu tərənndən öldürüldü, az bir hissəsi isə Öz vətənlərində yaşamağı üstün tulmuşdular. Çar Rusiyası iso bundan sonra işğal siyasətini davam cldırirdi³(31,səh.706-713).

1787-ci ildə Osmanlı dövləti ib çar Rusiyası arasmda yeni müharibə voziyyəti yarandı. Krım kimi müsəlmanlarm yaşadığı orazibri çar Rusiyasmın işğal etməsinə heç kim razı ola bilmirdi. Bütün Qara dənizin şimal sahilbrini ışğal edon beb bir dövbl Istanbul üçün də daıma təhlükə törədəcəkdi. Osmanlılar üçün yeni bir müharibonin məqsədi Krımı işğaldan qurtarmaq idi. Bu müharibə əsnasında Şahbaz Gəray və sonra isə Bahadur Gəray xan ünvanı ib, Osmaniı ordusunda Bessarabiya (Bucaq) türkbri ib birbşərok rus qoşununa qarşı müharibəyə başladılar. Ancaq məğlub olan Osmanlı dövbti Yassı müqaviləsini imzalamağa məcbıır oldu (1791-ci il). Bu müqavibyə görə Cənubi Buqdan tutmuş Dnestrə kimi Qara dəniz sahilbri Rusiyanm nəzarətinə keçdi⁴(19,səh.H7-119). Bundan əlavə Bessarabiyanın da vaxtı ib Krim xanlarına tabe olduğu ərazibr Rusiya tərəfindən işğal edildi. Bu müharibədən sonra Krım xanhğma vaxtı ib labc olan türk müsəlman ohalinin məskunlaşdığı ərazibr vo orada yaşayan əhali çar Rusiyasının işğalı altına düşdülər¹(19,səh.l21-122).

1784-cü ildə II Yekatcrina (1762-1796) müttəfiqi Avstriya imperatoru ilo biıiikdə, yeni işğal etdiyi oraziləri görmək vo rəsmi bu ərazibrin hakimi kimi Lac qoymaq üçün Krıma gəlmişdir²(25,səh.25). Buna görə general Patyomkin Knmda yerli əhaliyə daim təzyiq cdon 150 min nəfərlik işğalçı rus ordusunu yol boyu düzdürərək impcratriçanı qarşıladılar. Bunlar oslindo görüntü yaratmaq istoyirdibr ki, bu 150 min nəfərlik yerli Knm sakinləridir. Rus ordusu II Yekaterinanm kcçdiyi orazilordə yol konarlarmda, müvəqqəti təzə kəndbr inşa ctdirorok, guya çar Rusiyası viran qalmış Krım ərazisini modern şokildo yenidonquracaqdı. Bu sohayət osnasmda II Yekaterina Krımı Novorossiysk əyabtinin torkibino qatılması haqqında forman verdi. Bessarabiya, Herson, Yckaterinoslav, Stavropol vo Don vilayətlorinin do daxil olduğu bu əyalot Krım xanlığının tarixi torpaqlarını demok olar ki, əhato cdirdi³(41,səh.l-33). 1802-ci ildo Krım Novorossiysk əyalətinin tərkibindən çıxarılaraq Tavriya vilayəti kimi müstoqil idaro edilon bir bölgə halına gotirildi. Beloliklo, Krım getdikco başqa ad altmda çar Rusiyasımn bir əyabti halına gotirilorok idaro edilmoyo başlandı⁴(25,səh.27).

Çar Rusiyası Krımı işğaj eldikdon sonra məqsodli şokildo siyasot yeridorək ycıii müsolman Krım türklorini öz ata-baba torpaqlarmdan çıxmağa. köç etməyə mocbur edirdilor. Fransanm Krımdakı sofiri Baron de Tottıın beş milyon toxmin etdiyi Krım xanlığmm ohalisinin 1,5 milyonu Krımda yaşayırdı (1770). XIX osrin sonlarına doğru Krımda yalnız 300 mino qədər türk ohalisi qalmışdır. Rus işğalı lo/yıq. müsadırə, təhqir, koloniya, köləlik rejimi vo ruslaşdırma şoklindo siyasot ilə noticoləndi. İşğalın ilk illorində Krımdan kütlə halında mühacirət başlamışdır. Bu dövrdo mühacirot edonlorin sayı 300 min olaraq toxmin edilmişdir. Potyomkjin 1784-cü ildo «dağlıq vo çol montoqobrindoki bütün yeıii türkbrin yarımadadan uzaqlaşdırılması» barodo verdiyi bir omro göro, Krım türklori 24 saat orzindo göstoribn yerbrdən zorla çıxarılacaqdır⁵(31, soh.709). Ilk önco 1785-1788-ci ilbrdo doniz sahillorində, limanlara yaxm yerlordə yaşayan əhali Anadoluya və Osmanlı dövlotinin Balkan yarmasmdakı vilayotlorinə getmok üçün bütün var-yoxlarmı, mülkbrini olbrindon aldılar. Potyomkin türklərdən boşaldılan torpaqları müsadirə edərək, ordu mənsublanna, rus əsilzadə və xadəganlarına, Ortadoks kilsəsi mənsublarına, yüksək məmurlara və işğal zamanı ruslara kömək edən Krım mirzəbrino hədiyyə etdi. 1796-cı ib qodər müsadirə edibn torpaqların miqdarı 288.000 ha vo 18()2-ci ildə isə 381.500 ha-a çatmış idi¹ (25, səh. 28).

1784-1790-cı illərdə köç etmək faciəvi bir dövrünə qodom qoydu. 1800-cü ib qədər davam cdən bu köç osnasında 500.000 Krım türk ana yurdunu tərk etmış, bunlardan Babiali dəflorindəki qeydbrə görə ancaq 300 mini Turkiyə ərazisinə gəlib çala bilmişdi. Krımdan çıxarılmadan yerli ohalinin lorpaqlan olbrindon alınmışdı. Əksəriyyoü rus və avropalı olan müşahidəçibrin şohadətinə görə, türk kəndlibrinin torpaqlan hakimbr, məmurlar və Krım dərəboybri tərəfindən müsadiro cdilir, torpaqsız qalan kəndlilər geniş və münbüt torpaqlardan bərəkətsiz yaylalara sığmırdılar² (31, səh.710-711). Çar Rusiyasında hökm süron təhkimçilik qanunlarına görə, rus kəndlisini gotiro bilmoyon Polyomkin Knmdan çıxarılan lürkbrin yerinə başqa mühacirbr cəlb ctməyi düsündü. 1784-1787-ci ilbrdə Korsika, Livorna, Piza, Cenova və Almaniyadan mühacirbrin gəlməsinə şərait yaradıldı. Ancaq gobnbrin hamısı bir yerdo 160 nofəri keçməmişdi³ (17, səh. 308). Krımda köçməbr 1800-cü ıldən sonra da davam etmişdir. Əvvəldən bəri azad yaşamağa alışan vo torpağın böyük bir qismi özünə aid olan Knm kəndlisi, mülkiyyoli Osmanh hökmdarlarma, Krım xanlanna, kalqaylara, bəybrə və mirzəbrə aid olan torpaqlarda beb sərbəst olaraq işbyir. hcyvandaıiıqla, əkinçilikb məşğul olur və müqavibyə görə sərbəst vergisini ödəyirdi. Yeni işğal rcjimi isə Krıma çar Rıısiyasında oldıığu kimi təhkimçilik vo köblik qayda-qanıınlarım gətirmişdi⁴ (25, səh.30-31).

Bcblikb çar Rusiyası Krımı işğal ctdikdən sonra öz monafeyi üçün yürütdüyü siyasətə əsasən əhaliyə hər cür divan tutulur, təhkimçilik qaydaları totbiq edilmişdir. Bunlara qarşı çıxan əhaliyə isə köçüb getməyə hər vəchb məcbur edilirdilər. Çar Rusiyasmm Krımı işğal etməsi isə uzun ilbr davam edəcəkdir.

Mövzu : Krım xanlığının daxili və xarici siyasəti
Plan
1. Krım xanlığının siyasi quruluşu və bölgələr arasında münasibətlər

2. Krım xanlığının xarici siyasəti

a) xanlığın Osmanlı dövləti ilə əlaqələri

b) xanlığın Moskva knyazlığı və Rusiya dövləti ilə münasibətləri

e) xanlığın Avropa ölkələri ilə əlaqələri


Ədəbiyyat:

1. 
   Туманн «Крымское ханство» пер. с. Нем. Изд. 1784 г. НЛ. Эрнста, СЛ. Белявской; Примет, предисл.иприл. Н.Л.Эрнста-Симферополь. Ю Таврия 1991
   
2. 
   Хартахий Ф. «Исторические судыбы крымских татар» Вестн. Европы 1866, №-2
   
3. 
   "Doğuştan günümüzə Böyük islam Tarihi" İstanbbul 1989
   
4. 
   Prof. Dr.Halil İnalcık "Krım Hanlığı" Ankara 1987
   
5. 
   Osman Ançoraklı "Krımda tatar damğaları" Bahçesaray 1926
   
6. 
   Ethem Fevzi Gozaydin "Knm" istanbul 1984
   

Krım xanlığı monarxiya isul idarosində feodal bir dövbt idi, Xanlığın ərazisidə feodal sistemini meydana gətirən dörd böyük aristokrat qəbib vardı; Şırın, Arqın, Bann və Mansur, Bu qəbilə başçılanna «Dörd Karaçı bəyi » deyilirdi. Ən etibarlı qəbilə Şırın qəbibsi və onun bəyləri idi. Xanlıq inkişaf etdikcə bu dörd qəbiləyə daha bir Sicuu qəbiləsi qoşulmuşdur(2,s,ıh.23).

Krım yarımadası həm siyasi, həm də idarə etmə baxımmdan xana bağlı idi. i Hacı Gəray xandan etibarən Krım xanlığına tabe olan yerlər Krım yarımadası, Taman, Qıpçaq və Kabarda çölbrindən ibarət idi. Bu dörd bölgə xanlığm sonuna qədər müstəqil olmaq üçün daima fursət axtarırdılar. Xanlar Krım yarımadasında yerləşən paytaxt Baxçasarayda məskunlaşmışdılar. 1475-ci ildən etibarən cənubda Kafa, Sudak və Manqub limanları ətrafındakı ərazibri Osmanlı qoşunları tərəfındən ələ keçirildi və bu ərazilər sultanın tabeçiliyinə keçdi. Kafa şəhərində sancaq bəyi və ya bəylərbəylik rütbəsində Osmanlı valisi məskunlaşmışdı. Məngli Gəray xan Osmanlı padşahı ilə imzaladığı müqavibyə görə bıı ərazibrə olan iddiasını geri götürmüşdü. Sonrakı Krım xanları bu yerlərə olan iddialarını gizlətmirdibr. 1539-cu ildə Sahib Gəray xan top mənzili məsafəsinədək ərazilərin xanlığın idarəçiliyinə keçməsinə iddia etməyə başladı. Sonradan kazak və rus işğalçılarının yürüşləri zamanr Krım xanlan Osmanlıların Dnepr çayı sahilbrində Özi qalasını və Kerc boğazında Yeni Qalanı inşa etmələrinə və bunların mühavizəsinə razılıq vermişdibr(38,səlı.361).

Krım yarımadasının şimalındakı çöllərdə müxtəlif dövrlərdən gəlib məskunlaşmış yarım-köçəri qəbilələr var idi. Bunlarda xanlıqda toplanan qoşun hissəbrinin əsasını təşkil edirdi.

Osmanlı dövbti də Krım xanlarının onlara etdikləri hərbi yardıma görə müəyyən əraziləri xanlığa güzəştə gedirdilər. Məsələn, 1484-cü. ildə Məngli Gəray xan II Bəyazidin Akkcrman yürüşündə iştirak etdiyi üçün Kavşan bölgəsini və onun idarə edilməsini alaraq Bessarabiyadakı ərazibrini genişbndirmişdir¹ (22,səh.63).

XVIII əsrdə Qıpçaq Noqayları, Dnestr ib Prut çayları arasında Bessarabiya türkbri, Dnest vo Buq arasında Yedisan türkbri, Buq və Krım arasında isə Camboylu tükrbri olaraq üç böyük qrupa ayrılmışdılar. Rrım xanları üçün xanlığın quruluşundan etibarən Qıpçaq çölbrindəki Noqayları öz hakimiyyətbri altında birbşdirmək üçün daima mübarizo aparmışlar. 1523-cü ildə I. Məhommod Gəray xam qətb yetirən Noqaylar I Sahib Gəray xan zamanında yarımadanı işğal edə bildibr. I Sahib Gəray xan 1546-cı ildə Noqaylar üzərinə yürüşə çıxdı və onları ağır məğlubğiyyətə uğradaraq xanlıq hakimiyyətini qəbul etdirdi²(2,səh.44-45).

Osmanlı sultanı IV Murad zamanmda (1623-1640) Osmanlı dövbti səhv sıyasət yeritməyə başladı. Beb ki, sultan Knm xanlarmm nifuzlarmı zəiflətmək və daha yaxşı itaət altında saxlamaq üçün Noqayları öz təbəəliyihə aldılar. Buna əsas səbəb köçəri noqaylar və çərkəzbr xan hakimiyyotinin möhkəmbnməsindo əsas rol oynayırdılar. Knm xanlan isə bəzən Osmanlı sultanma qarşı çıxırdılar. Bıınunla bərabər əksəriyyəti köçəri tayfalar olan noqaylar osmanh hakimiyyəiini qəbul etmir, ara sıra Osmanh torpaqlarma soyğunçu yürüşbr təşkil edirdilər. Onİarm cəzalandınlmasmı vo mallann qaytarılmasını sultan Krım xanma tapşırmışdı. Bu dövrdə isə xanlıq ib Noqaylar arasında uzun müddotli müharıbəbr gedirdi. XVIII əsrdən çölbrdəki Noqay tayfaları getdikcə rus kazaklannın nıfuzu altına girməyə başlamışdılar. 1771-ci ildə Krımı işğal cdon knyaz Dolqorokinin qoşünunda Noqaylar çoxluq təşkil edirdibr. Ruslar Noqaylarm təkrar Kuban orazibrinə köçmobrinə şəraıt yaratdılar. Taman yarımadası, Kuban hövzəsi ilə birlikdo köçəri Noqayların məskunlaşdığı ikinci böyük ərazidir. Bundan cənubda isə Kabarda ərazibrində Çərkəz qəbibləri Krım xanlannm hakimiyyətbrini qəbul etmişdibr³(3,səh.23-34).

İlk Knm xanları olan Hacı Gəfay, Məngli Gəray vo I Məhəmməd Gəray xanlarm verdikbri forman və qanunlara görə xanlığın dövbt qııruluşu demək olar ki, Qızıl Orda dövbti ib eyni idi. I Sahib Gəray xan dövründə isə Osmanh idarə etmo üsulu özünü hiss eldirmiş, II Qazi Gəray, II Islam Gəray, Cani Bəy Gəray, Hacı Səlim Goray xanlarm hakimiyyətlərində iso Osmanlı idarə etmə üsulu və mədəniyyəti Krımda getdikcə gücbnmişdir. Ancaq xanhğın Qızıl Orda zamanından mövcud olduğu xarakleri, quruluşu heç vaxt dəyişilməmişdir.

Krım xanhğı əsas etibarı ib feodal quruluşda bir qəbib aristokratiyasma tabe olmuşdur. Qızıl Orda dövbtinin son dövrbrində mühüm rol oynamış nifuzlu qəbilələrdən Şırmlar başda olaraq, sonra isə Arqınlar, Barınlar və Qıpçaq bəyləri, «Dörd Karaçı bəyi» adı ilə, bu aristokratiyanm эп üst loboqosini təşkil etməkdə idi. XVIII əsrin ortalannda Krımlı Abd Əl-Cəffər «İmdat ol-təvarix» əsərində göstərmişdir ki, bu dörd qəbib Similar, Mansuroğulları, Bannlar və Sicuvut tayfaları idi¹(35,səh.753-755). Ayrı-ayrı tarixçilərin əsərbrində bu qəbiblərin bir-birindən üstün olmaları göstərilmişdir. Məsəbn, Baron de Tott öz osorində bunlan; Şırmlar, Mansuroğullan, Sicııvut, Arqınlar vd Bannlar kirrii sıralamışdır²(18,səh.44-47). Pallasm əsərində isə bu beş qəbibdən Barınlar ikinci sırada göstərilmişdir. Buradan bizə aydın olur ki, bu dərəcələr qəbilə bəybri ib xanın münasibətbrinə görə dəyişir. Bahadur Gəray xanm (1637-1641) dövründə Mansuroğullan ona qarşı üsyan qaldırdıqları üçün Krımdan qovulmuşdular. Ancaq II İslam Gəray xaıım dövründə (1644-1654) bu qəbibbrin geri qayıtmasma ieazə verilmişdi. I Sahib Gəray xan zamanında Sicuvut bəyi birinci sıraya yüksəlmişdir, çünki, xan ib bəyin münasibətbri çox yaxşı idi. Ancaq bunlara baxmayaraq, Şırınlar qəbiləsi daima birincilik üçün xanlar ıb yaxşı əlaqəbri var idi. Şırın bəyi baş Karaçı, yaxud başboy ünvarum daşıyır, xan sülabsindən olan qızlar ilə evbnirdibr. Bəzən bu qəbibnin bəybri xan ib qohum olduqdan sonra Gəray soy adını daşımağa müvəffəq olurdular. Şınnlartn boyi dövbt quruluşunda xandan və xanedana mənsub sultanlardan sonra, ən yüksək mövqe tutmaqda idibr. Qızıl Orda dövbtində də Toxtamış xanın zamamnda Şırın bəybri «baş karaçı» və ya «Əmiri-Kəbir» rütbəbrinə sahib idibr. Şırınlarm Krım xanlığındakı malikanəbri Qarasu ilə Kerç hövzəbri arasmda ıdi^(27,səh. 114-152).

Adoton, qobiblərdo Ьэу ailəsi içində эп yaşlısını bəy seçirdilər və bunun losdiqbmək üçün xana göndərirdilər. Xan isə bunu inkar cdo bilməzdi. Qobibbr boylori vasitəsi ib xanm hakimiyyətini qobul edir, boy xana qarşı çıxdıqda iso qəbilə do xana düşniən kəsilirdi. Bu da xanlığm feodal üsul idarəsindo mövcud olduğuna oyani sübutdur vo xanlığın daxilindo qobibbr arasında münaqişolorin tez yaranmasına, ixtişaşlara gətirib çıxarırdı. Karaçı bəyləri «Çingiz xan qanunun» daha doğrusıı Qızıl Orda ononəbrinin qorunub saxlanılmasına çahşırdılar. Ümumiyyotb, xanlarm seçilmosində Osmanlı sultanmdan başqa qəbilə boybrınm do razılığı olmalı idi*(27,səh. 119-151). Daha doğrusu Şınn boybrinə tabe olmuş və onlarm istəmodikbri xan Krım taxt-tacında oturmamışdır. Qəbib bəybri İstanbula öz numayonbrini göndərərək kimin xan olmasını bildirirdilər. Onlarm istədikbri xan gÖndərilməzsə, müxalif qüvvəbr yaranır, Qayalar-Altı deyibn ərazido toplaşaraq, özbri scçdikbri xan uğrunda mübarizəyə başlayırdılar. Yarımadanın şımalmdakı çöllərə qaçaraq, Noqaylar ib birbşərok birgə mübarizo aparırdılar. Ancaq Şırın boybri Əminək Mirzədən başlayaraq «baş Ьэу» kimi Istanbul ib razılaşaraq Osmanh sultanmın nifuzunu qorumağa müvəffoq olmuşdular. Bu Şırın bəybrinin xanlığın Osmanh himayəsi altına girməsində böyük rol oynamaqda idibr. Ancaq bu bəylər sonradan ruslann intriqalarına, ara vurmalarına inanaraq, xanlığm daxili ixtişaşlara, müharibəbro sövq edilməsində vo ruslar tərəfındən işğal edilməsində do böyük rolları olmuşdu. Çar Rusiyası Krım xanhğmı işğal ctdikdon sonra, Şınnların bəyino 2000 (iki min) rublluq bir hədiyyə bəxşiş etmişdibr*(38,səh.362). Digər tərofdon Krım ordusunu təşkil edon qəbiləbr, hərbi islahatlara, müasir bir ordu toşkilino hor zaman qarşı çıxmışdılar, Onlar belo fikırbşirdibr kı, Qızıl Orda dövründon bir addım da olsun iroli ordu quruculuğuna yol vermok olmaz. Bizim üçün ağır olsa da bildirmək lazımdır ki, XVIII osrdo rus işğallarının nəticəsində Krımda qərbə doğru yaxmlaşma əlaqolori formalaşmağa başladı. Əvvollər Şahin Goray xan Krımm Pyolrıı olmaq istəyirdi, çünki o, bir neçə dofə islahatlar aparmaq, qorbə yaxınlaşmaq üçün toşobbüs göstərmiş, ancaq qobilolor vo onlarm boylorı buna ımkan verməmişdilor³(22,səh.79). ŞahinGoray xan da istoyirdi ki, islahatlar yolu ilə xanlıqda sosial-iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşdırsm, nizam-intizamlı, müasir və güclö ordu yaratsm. Qərbi Avropa ölkəbri ilə iqtisadi-mədoni əlaqələr qııraraq, ölkənin həyat səviyyəsini üst duzeyə çatdıra bilmək üçün xan fodakarlıq göstorirdi. Ancaq güclü və iri feodallar buna hpr vəchb qarşı çıxırdılar. Nəticədə isə zoifbmiş Krım xanlığı çar Rusiyası tərofindən işğal cdildi.

Krım xanlığında torpaq və otlaqlar xan aibsinə, bəybrə və dini quruluqlara məxsus idi. Xan torpaqlardan xidmətinə görə bəybro, qoşun başçılarına və döyüşçübrə timar adlanan torpaq payı verirdi. Boş qalan orazibri İsə kəndlüərə becərmok üçün vcrmişdilər, Timar sahibbri müharibə zamanı öz qəbib bəybrinin başçıhğı ib hərbi yürüşbrdə yaxından iştirak etməli idi. Kəndlibrdən torpaqdan istifadəbrinə görə vergi yığılırdı. Əlavə boş qalmış torpaqlan xan həvəsləndirmək məqsədi ilə «çəbbi» adlanan əhaliyə paylamışdı ki, bunlar da xristian əsılli horbi əsirbr idi. Çəbbibr müharibo zamanı xanm bayrağı altmda qoşunun əsas hissəbrini təşkil edirdibr. XVIJ əsrdə bu çobbibrin sayı yüz minbri keçmişdi. Qəbib bəybrinin (ınirzəbrin) üzərində xan və onun sülabsindən olan sultanların nüfuzu var idi. T Hacı Goray xanm fərmanında (1453) oğlan ünvanı ib tanman sultanlar müharibə zamanı rütbəbrindən asılı plaraq ordıı bölmələrinə başçılıq edirdilər