Mövzu 1: “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri

2. Sənədlərin rəsmiləşdirilməsi üçün ümumi tələblər.
Sənəd ona rəsmi xarakter və hüquqi qüvvə verilməsi məqsədilə rəsmiləşdirilir. 
Rəsmiləşdirmə sənədin imzalanması, təsdiq edilməsi və ona möhür vurulması 
vasitəsilə həyata keçirilir. Bir qayda olaraq, sənədin bütün nüsxələri imzalanır. 
İmzanın tərkibinə sənədi imzalamış şəxsin adı, soyadı, onun şəxsi imzası daxildir. 
Əgər sənəd blankda tərtib edilmişdirsə, sənədi imzalamış şəxsin vəzifəsi qısa 
şəkildə göstərilir. Məsələn: Sədr: «-------» Əli Məmmədov Əgər sənəd blankda 
tərtib edilməmişdirsə, sənədi imzalamış şəxsin vəzifəsi tam şəkildə göstərilir. 
Məsələn: Nümunə Azərbaycan Respublikası Dövlət Tikinti və Arxitektura 
Komitəsinin sədri: «-------» Həsən Nuriyev (tarix) Təşkilatlara göndərilən sənədlər 
onu göndərən təşkilatın rəhbəri və ya onun müavinləri tərəfindən imzalanır. Fiziki 
və hüquqi şəxslərə göndərilən sənədlər isə müvafiq struktur bölməsinin rəhbəri və 
ya onun müavini tərəfindən imzalanır.
3. İşgüzar üslubun başqa üslublardan nə ilə fərqi.
İşgüzar üslub başqa üslublardan birinci növbədə leksik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. 
Burada konkret sahələrə aid sözlər, terminlər işlədilir. İşgüzar üslubun leksik 
xüsusiyyətlərindən danışarkən onu da qeyd etməliyik ki, bütövlükdə bu üslubda, 
eləcə də onun yarımüslublarında – sahələrində dilimizdə mövcud olan bəzi 
standartlar, ştamp şəkli almış ifadə və 3 formalar tez-tez işlədilir. Məsələn, qərar 
vermək, təqdim etmək, tələb etmək, imza etmək, təmin etmək, qəbul etmək, 
məruzə etmək, lehinə (əleyhinə) səs vermək, tədbir görmək, müzakirə etmək, irəli 
sürmək, həyata keçirmək, yerinə yetirmək, cəlb etmək, istifadə etmək, təltif 
etmək,təsis etmək,nəzərdə tutmaq, məsuliyyət daşımaq, qüvvəyə minmək, 
qüvvədən düşmək, qadağan etmək, nəzərinə çatdırmaq, xəbərdarlıq etmək və s. Bu 
qrup hazır ifadələrin işgüzar üslubda işlənilməsi sənədlərin dilinin aydın olmasını, 
asan başa düşülməsini bir növ təmin edir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, 
işgüzar üslubda müəyyən sabit söz birləşmələrindən (məsələn, tədbir görmək, 
qüvvəyə minmək, qüvvədən düşmək, məsuliyyət daşımaq və s.) savayı, frazeoloji 

---

birləşmələrdən, məcazlardan, bədii ifadə vasitələrindən, bədii müqayisələrdən, 
epitetlərdən, təkrarlardan, bir qayda olaraq, istifadə olunmur. Bu da onu bədii 
üslubdan fərqləndirən əsas amillərdən biridir. İşgüzar üslubun qrammatik 
xüsusiyyətləri. İşgüzar üsluba aid mövcud yazılarda indiyə qədər, adətən, onun 
leksik və sintaktik xüsusiyyətlərindən bəhs olunmuşdur. Müşahidələr göstərir ki, 
ədəbi dilin başqa üslubları kimi, işgüzar üslubda da bəzi morfoloji xüsusiyyətlər bu 
üslubun səciyyələnməsində və formalaşmasında az əhəmiyyət kəsb etmir. 
Morfoloji xüsusiyyətlər. İşgüzar üslubda isimlərin və fellərin işlənilməsinin bəzi 
cəhətləri diqqəti cəlb edir. İdarə adları bildirən sadə və mürəkkəb isimlər, vəzifə 
adları bildirən ümumi isimlər, bu vəzifə (direktor, müəllim, rektor, hakim, 
professor, nazir, müşavir) və şəxs adlarının, soyadların tez-tez işlənilməsinin 
vacibliyi işgüzar üslubun morfoloji əlamətlərindən biridir. İşgüzar üslubda şəxs 
adlarını göstərmək üçün mötərizələrdən istifadə olunur. Doğrudur, üslubi məqsəd 
və əlavə izahlar üçün başqa üslublarda da mötərizə işlədilir. Lakin burada başqa 
üslublardan fərqli olaraq, konkret şəkildə məsul şəxslərin adı, soyadı, idarə və 
təşkilat adları göstərilir. İşgüzar üslubun qanunvericilik yarımüslubunda konkret 
isimlərin (əsasən cəm halında) işlənilməsi xüsusi məqsəd daşıyır. Bununla belə, 
qanunvericilik aktlarının xarakterindən asılı olaraq, cəza , cinayət, icra, şikayət 
haqqında kodekslərdə «rəhbərlik», «plan», «yoxlama», «qərar», «üsul», 
«istehsalat», «müvəffəqiyyət» və s. mücərrəd isimlər də işlədilir. Bu qrup isimlərə 
mətnlərin giriş hissəsində və təsvir məqamlarında daha geniş yer verilir. 
Dəftərxana sənədlərində, bir sıra müqavilələrdə tək və cəm halda olan 4 konkret 
isimlərin işlənilməsi vacibdir. Vətəndaşlıq aktlarında, ayrı-ayrı sahə kodeks və 
əsasnamələrində mücərrəd isimlər tez-tez müşahidə edilir. Belə isimlərin bir 
qrupunu feli isimlər təşkil edir. İşgüzar üslubda -lar, -lər şəkilçisi ümumiləşdirmə 
məqsədilə və termin yaradıcılığı məqamlarında işlədilir. Bu ən çox diplomatik 
sənədlərin dilində, müqavilələrdə müşahidə edilir. «Tərəflər ümumi bir rəyə gələ 
bilmədilər» cümləsindən göründüyü kimi, hər hansı iki dövlət və yaxud iki dövlət 
nümayəndəsi nəzərdə tutulur. -lar, -lər şəkilçisi sifət-isim birləşmələrində işlənərək 
söz birləşməsi tərkibində ismin konkretləşməsinə xidmət edir: mülki münasibətlər, 
hüquqi münasibətlər, mülki hüquqlar, mülki işlər, əşyavi dəlillər, prosessual 
müddəalar və s. İşgüzar üslubun diplomatik yarımüslubunda düzəltmə isimlərin və 
eləcə də eyni sözün təkrarı ilə yaranan mürəkkəb isimlərin işlənilməsinə çox az 
təsadüf olunur. Müşahidələrdən də aydın olur ki, isimlərin işlənilməsində termin - 
söz birləşmələri, ismi-dominantlar da işgüzar üslubun səciyyələndirilməsində 
müəyyən rol oynayır və bunlar yarımüslubların əhatə etdiyi müxtəlif sənədlərin 
dilinə xasdır. Məsələn, diplomatik sənədlərin dilində işlənən nota, ultimatum, 
attaşe, iqamətgah, saziş, müqavilə, fəxri qaravul, cənab, zati-aliləri, ATƏM-in 
nümayəndələri, BMT nümayəndəsi və s. İşgüzar üslubun bəzi janrlarında 

---

(qərarlarda, qanunlarda, fərmanlarda) ad və soyadlar bütöv yazılır (diplomatik 
sənədlərdə adlar bəzən ixtisar edilir) və vəzifələr hər bir adın qarşısında mütləq 
göstərilir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri… Azərbaycan 
Respublikası Təhsil naziri və s . 
4. İşgüzar əlaqələrdə yazışmaların rolu və əlamətləri. Teleks, telefon, kompüter 
şəbəkəsi informasiyanın çatdırılmasında üstünlük əldə etsə də, yazışma işgüzar 
əlaqələrin ən yayılmış növüdür. Reklam fəaliyyətində, kommersiya təkliflərinin 
çatdırılmasında adi məktub əvəzolunmazdır, belə ki, bu, şirkətin tərəfdaşlarının 
ilkin xarakteristikasını verə bilir. İşgüzar yazışma şirkət və onun əməkdaşları 
haqqında təsəvvür yaratmağa imkan verir. Şirkətin etibarlı olmasında şübhə 
yaratmamaq məqsədi ilə məktub tərtib edilməlidir; zərf və kağız qüsursuz 
olmalıdır. Məktubları sənədlərin rəsmiləşdirmə standartlarına uyğun tərtib etmək 
lazımdır. Amma bunları qaydalardan kənar çərçivədə, özəl üslubda da yazmaq 
olar. Yazılanları göndərməkdən öncə diqqətlə yoxlamaq lazımdır ki, səhvlər 
olmasın. 5 Xidməti məktub kifayət qədər dəqiq, şərhsiz, əlavə sözlərsiz, 
emosiyalarsız tərtib olunmalıdır. Buna görə də işgüzar yazışmada şəxssix cümlələr 
üstünlük təşkil edir. Məsələn: «Sizin təkliflərə baxıb, hesab edirəm …» Dövlət 
standartlarına əsasən, sənəd insan tərəfindən yaradılmış, müəyyən zaman və 
məkanda ötürmək üçün maddi informasiya obyektidir. Sənədlərin əsas funksiyası-
informasiya ötürməsidir. Əksər hallarda sənədləşdirmə mütləqdir, qanuni nəzarət 
və qanuna əsasən uyğun möhkəmləndirmə üsuludur. Hüquqi tərəfdən sənədlər 
hüquq formalarından biridir. Bir sıra sənədlər hüquq normalarını və hüquqi 
münasibətləri qoruyur, möhkəmləndirir və dəyişdirir; digər sənədlərin hüquqi gücü 
var və məhkəmədə, notariatda, arbitrajda və s.-də bunlardan sübut kimi istifadə 
edilə bilər. İdarəetmənin bütün növləri sənədlərdə öz əksini tapır. Sənədləşdirmə 
idarəetmə fəaliyyəti ilə sıx əlaqəlidir və idarəetmə aparatında onun üzərində 
qoyulmuş funksiyaların reallaşdırılmasının idarəetmə üsuludur. Bəzi idarəetmə 
funksiyaları (təşkilati-sərəncam, uçot, hesabat, maliyyə fəaliyyəti və s.) idarəetmə 
aparatının fəaliyyətində olan müəyyən tipə uyğun olurlar. Bu funksiyalar idarə və 
firmalarda qəbul edilmiş sənədlərdə öz əksini tapır. Sənədləşdirmənin 
təkmilləşdirilməsinin mühüm istiqamətlərindən biri unifikasiyadır, yəni vahid 
sistemin mövcudluğudur. Sənədlər poçt vasitəsi ilə alına bilər, kuryer (xidmətçi) 
tərəfindən çatdırıla bilər, faks və elektron poçtla qəbul edilə bilər. Sənədləri 
alarkən onların düzgün çatdırılmasına əmin olmaq lazımdır. Səhv alınmış yazışma 
göndərənə qaytarılır. Zərf açılandan sonra sənədin və əlavələrin səhifələrinin 
mövcudluğu yoxlanılır. Faksla aparılan yazışma da analoji üsulla yoxlanılır. Əgər 
sənədlər poçtla gəlibsə, bütün zərflər açılır (istisna «şəxsi» sözü yazılan 
məktublardır). Zərflər açılandan sonra məhv edilir (istisna – vətəndaşların şəxsi 

---

məktublarıdır, çünki geri ünvan yalnız zərfin üzərində göstərilir). Adətən alınmış 
məktub ya əllə, ya da elektron üsulla möhürlənir. Faksla alınan sənədin alınma 
vaxtı göstərilir. Sənədlərin ilkin alınması icraçılar və şöbələr üçün qeydiyyatlı və 
qeyri-qeydiyyatlı məktublara ayrılır. Rəhbərlərə yalnız idarənin 6 fəaliyyətinə aid 
olan, ya da yeni informasiya daşıyan məktublar çatdırılır. Qalan sənədlər birbaşa 
icraçı mütəxəssislərə verilir. Sənədlərin işlənməsi, baxılması və icraçılara 
çatdırılması dərhal, yəni daxil olunan gün həyata keçirilir. Əgər sənəd bir neçə 
struktur bölmələrə və altbölmələrə çatmalıdırsa, onların surəti çıxarılır. Xüsusi 
uçotda olan, məlumat məqsədi daşıyan (alınma üsulundan asılı olmayaraq) bütün 
məktublar qeydiyyatdan keçməlidir. Məktubların qeydiyyatı zamanı sənədlərdə 
aşağıdakılar yazılır: 

Alınma vaxtı 

Giriş № (indeks) 

Sənədin göndərilmə vaxtı 

Sənədin indeksi 

Müəllif (korrespondent) 

Başlıq 

Dərkənar 

İcra müddəti 

İcraçı 

İcra yolu (sənədin çatdırılması və icrası qeyd olunur) 

İşin sayı 

İcradan 
sonra sənədin yerləşdirilməsi ünvanı