Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati

Dövlət 
sistemi 
Dövlət sisteminin 
(DS) fəaliyyət mərhələləri 
Yüksək 
hazırlıq 
 
Gündəlik 
fəaliyyət 
Fövqəladə hal 
İ
stehsal sahəsi üzrə 
Ə
razi üzrə  

---

 Azərbaycan Respublikası FH-da fəaliyyət göstərən Dövlət sistemi 
             
Sistemin hər bir vəsiləsi üçün rəhbər orqanlar; gündəlik idarəetmə orqanları; 
ə
traf  mühitə,  təhlükə  potensiallı  obyektlərə  nəzarət  və  müşahidə  edən  qüvvə  və 
vasitələr;  fövqəladə  halların  nəticələrini  aradan  qaldıran  qüvvələr;  rabitə  və 
xəbərdarlıq  sistemi  müəyyən  edilmiş,  lazımi  maddi-  texniki  vəsait  ehtiyatları 
yaradılmişdır. 
        Sistemin rəhbər orqanları bunlardır: 
       -bütün  respublika  üzrrə:  Azərbaycan  Respublikası  Fövqəladə  Hallar 
Nazirliyi(FHN)- rəhbəri FHN-nin naziri; 
       -muxtar respublika üzrə: Naxçıvan Muxtar Respublikası Nazirlər Kabinetinin 
fövqəladə  hallar  Komissiyası  rəhbəri  Naxçıvan  MR  baş  Nazirinin  müavini 
olmaqla; 
       -şəhər və rayonlar üzrə: rayon (şəhər) icra hakimiyyəti orqanlarının fövqəladə 
hallar  komissiyası  (RFHK)-  rəhbəri  icra  hakimiyyəti  başçısının  birinci  müavini 
olmaqla; 
       -təsərrüfat  obyektlərində:  obyekt  fövqəladə  hallar  komissiyası  (OFHK)- 
rəhbəri obyektin baş mühəndisi olmaqla (bu komissiyalar onlara ehtiyac və maddi- 
texniki baza olduqda yaradılır); 
       -Nazirliklərdə  (dövlət  komitələrində,  baş  idarələrdə):  sahə  fövqəladə  hallar 
komissiyası (SFHK)- rəhbəri nazirin (komitə sədrinin) müavini olmaqla. 
       Sistemin  gündəlik  idarəetmə  orqanları  isə  bütün  səviyyədən  olan  ərazi 
fövqəladə hallar komissiyalarının növbətçi xidmətləri; 
-nazirliklərin  (dövlət  komitələrinin,  baş  idarələri),  təhlükə  potensiallı  təsərrüfat 
obyektlərinin  növbətçi-  dispetçer  xidmətləri  və  bütün  səviyyələrdən  olan  mülki 
müdafiə qərargahlarından ibarətdir. 
        Müxtəlif  səviyyəli  fövqəladə  komissiyaların  vəzifələri  ancaq  miqyasca 
fərqlənir.  Öz  səviyyələrində  və  səlahiyyət  dairələrində  bu  komissiyaların  əsas 
vəzifələri bunlardır: 
       -ətraf  mühitə  və  təhlükə  potensiallı  obyektlərə  daimi  müşahidə  və  nəzarəti 
təşkil etmək; 
       -belə hallarda yarana biləcək vəziyyəti proqnozlaşdırmaq və qiymətləndirmək; 
       -fövqəladə  halların  qarşısını  almaq  və  nəticələrini  zəiflətmək  məqsədilə 
profilaktiki tədbirləri görmək, xilasetmə işləri aparmaq üçün qüvvələr hazırlamaq, 
zərər  çəkmiş  əhaliyə  yrdım  üçün  lazımi  maddi  –  texniki  vəsait  ehtiyatları 
yaratmaq; 
       -fövqəladə  hallar  barədə  xəbər  və  məlumatların  bütün  əhaliyə  (təşkilatlara, 
fəhlə və qulluqçulara) vaxtında çatdırılmasını təmin etmək; 
       -fövqəladə  halların  aradan  qaldırılması  işlərini  təşkil  etmək  və  ona  rəhbərlik 
etmək. 
       Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  fövqəladə  komissiyalar  daimi  fəaliyyət  göstərən 
komissiyalardır. Onlar həmişə hazır olmalı, lazım gəldikdə dərhal fəaliyyəti təşkil 
etməlidirlər. 
       Fövqəladə  komissiyalar  öz  vəzifələrini  yerinə  yetirə  bilsin  deyə,  onların 
heyətinə  nazirliklər,  dövlət  komitələri,  baş  idarələr,  şirkətlər,  birliklər  və  s. 

---

təşkilatlar  cəlb  olunmuş,  onların  konkret  vəzifələri  müəyyən  edilmişdir. 
Azərbaycan Respublikasının FHN MM üzrə əsas vəzifələri: 
       -əhalinin  fövqəladə  hallarda  mühafizəyə  və  düzgün  fəaliyyətə  hazırlanmasını 
təşkil etmək və ona nəzarət etmək; 
       -təhkükə  barədə  əhali  üçün  xəbərdarlıq  sisteminin  daimi  hazırlığını  təmin 
etmək  və  onlara  davranəş  qaydaları  haqqında  göstəriş  və  məlumatları  vaxtında 
çatdırmaq; 
       -fövqəladə hallarda  fəaliyyət  üçün  nəzərdə  tutulan  qüvvələrin  hazırlanmasına 
nəzarət  etmək,  onların  işini  planlaşdırmaq,  xilasetmə  işləri  zamanı  idarə 
olunmasını təşkil etmək; 
       -  fövqəladə  hallarda  əhalinin  həyat  fəaliyyətini  təşkil  etmək  və  s.  həvalə 
olunmuşdur. 
        Yerli(şəhərlərin,  habelə  nazirlik  və  obyektlərin)  daimi  komissiyaları  da 
özlərinin fəaliyyətini təşkil etmək məqsədilə belə vəzifə bölgüsü aparmalı, bu işə 
cəlb  edilən  hər  bir  təşkilatın  və  məsul  şəxsin  səlahiyyətini  və  məsuliyyətini 
müəyyən etməlidirlər. 
        Fövqəladə  halların  nəticələrini  aradan  qaldırmaq  üçün  həm  mövcud  olan 
qüvvə və vəsaitlərdən: nazirliklərin və idarələrin qəza - xilasetmə, qəza – bərpa və 
çevik  yanğınsöndürən  dəstələrindən;  səhiyyə  nazirliyinin  təcili  yardım  xidməti 
qüvvələrindən, FHN – nin qoşun hissələrindən və ixtisaslaşdırılmış dəstələrindən; 
müdafiə nazirliyinin kimyəvi  və  mühəndis  qoşun hissələrindən;  dəmir  yolu,  hava 
yolları,  Xəzər  donanması  idarələrinin  müvafiq  qəza  –  xilasetmə  qüvvələrindən 
istifadə  etmək,  həm  də  bir  sıra  tikinti,  ixtisaslaşdırılmış  quraşdırma  idarələrində 
xüsusi çevik qəza – bərpa dəstələrinin yaradılması nəzərdə tutulur. 
         Yaranan  vəziyyətdən  asılı  olaraq,  bütünlüklə  Dövlət  fövqəladə  fəaliyyət 
sistemi  müvafiq  daimi  Fövqəladə  Hallar  Nazirinin  qərarı  əsasında  üç  müxtəlif 
rejimdə işləyə bilər: 
          Birinci rejim – gündəlik fəaliyyət respublikanın ərazisində, o cümlədən də 
rayonda  (obyektdə)  sənaye  –  istehsalat  fəaliyyəti,  radiasiya  –  kimyəvi  şərait, 
həmçinin seysmik, hidrometroloji, sanitar – epidemik vəziyyət normal olan halda 
işləyə  bilər.  Bu  zaman  rayonlarda,  obyektlərdə  planlı  surətdə  ətraf  mühitə, 
potensiallı  obyektlərdə  daimi  müşahidə  aparılır,  ehtimal  edilə  bilən  fövqəladə 
halların qarşısını almaq, təsirini azaltmaq, nəticələrini aradan qaldırmaq məqsədilə 
ə
vvəlcədən  planlı  tədbirlər  hazırlanır  və  yerinə  yetirilir.  Qüvvə  və  vasitələrin 
ehtiyatları  yaradılır,  əhaliyə  müvafiq  proqramlar  əsasında  mühafizə,  davranış, 
fəaliyyət qaydaları öyrədilir və müvafiq təsərrüfat planları əsasında digər hazırlıq 
işləri görülür.   
          İkinci  rejim  –  yüksək  hazırlıq  rejimidir.  Bu  rejimə  fövqəladə  hallar  baş 
verəcəyi  barədə  proqnoz  alınarkən,  normal  istehsal  fəaliyyəti,  radiasiya,  kimyəvi 
şə
rait,  epidemik  və  s.  pisləşərkən  keçilir.  Belə  hallarda  müvafiq  fövqəladə  hallar 
komissiyaları aşağıdakı işləri görürlər: 
         -vəziyyətin pisləşməsi səbəbini aşkar etmək üçün operativ qruplar yaradır; 
        -növbətçi – dispetçer xidmətlərinin fəaliyyətini gücləndirir; 
        -müşahidə və nəzarəti artırır; 

---

        -fəaliyyət  göstərəcək  qüvvə  və  vasitələri  hazır  vəziyyətə  gətirir  və  onların 
vəzifələrini konkretləşdirir, əhalinin mühafizəsi üzrə tədbirləri dəqiqləşdirirlər.  
        Üçüncü fövqəladə rejim – sistem bu rejimə fövqəladə hallar baş verərkən və 
onların  nəticələri  aradan  qaldırılarkən  FHN  –  nin  müvafiq  orqanları  və  daimi 
komissiyanın qərarı ilə keçirilir. Bu zaman: 
       -əıalinin mühafizəsi təşkil edilir;  
       -işlərə bilavasitə rəhbərlik etmək üçün daimi komissiyaların operativ qrupları 
fəlakət yerlərinə göndərilir; 
      -qüvvə və vəsaitlər fəlakət yerinə gətirilir və xilasetmə işlərinə cəlb edilir; 
      -baş vermiş fəlakətin nəticələri aradan qaldırılır; 
      -ətraf mühitdə şəraitin dəyişməsinə daimi və ciddi nəzarət qoyulur. 
     Fövqəladə  halların  nəticələrinin  aradan  qaldırılması  üzrə  xilasetmə  işlərinə 
bilavasitə rəhbərlik aşağıdakı orqanlar tərəfindən həyata keçirilir: 
      -  nəticəsi  ancaq  bir  istehsalat  binasını  əhatə  edən  qismən  fövqəladə  hallar 
zamanı – obyekt fövqəladə hallar komissiyası; 
      -  nəticəsi  ancaq  bir  obyektin  ərazisini  əhatə  edən  obyekt  miqyaslı  fövqəladə 
hallar  zamanı  lazımi  hallarda  rayon  (şəhər)və  sahə    fövqəladə  komissiyaların 
operativ qrupları da iştirak etməklə, obyekt fövqəladə hallar komissiyası; 
      -  nəticəsi  rayonun  (şəhərin)  ərazisini  əhatə  edən  yerli  FH  zamanı  –  şəhər 
(rayon) hakimiyyət orqanlarının fövqəladə hallar komissiyası; 
      -  respublikanın  bütün  ərazisini  əhatə  edən  bölgə  miqyaslı  FH  zamanı  – 
Respublika Fövqəladə Hallar Nazirliyi. 
      Fövqəladə  halların  nəticələrinin  aradan  qaldırılması  işləri  adətən  aşağıdakı 
ardıcıllıqla təşkil edilir: 
     -istehsalatdakı  işçilərin  və  təhlükə  yaranan  sahələrdə  əhalinin  xəbərdarlıq 
edilməsi və mühafizə olunması; 
     -qəzanın məhdudlaşdırılması və ən təcili xilasetmə işlərinin görülməsi; 
     -fəlakətin  miqyasını,  onun  törətdiyi  təhlükənin  xarakterini  və  s.  təyin  etmək 
üçün kəşfiyyatın təşkili; 
     -xilasetmə  işlərinə  cəlb  ediləcək  qüvvə  və  vasitələrin  müəyyənləşdirilməsi, 
onların hazır vəziyyətə gətirilməsi; 
     -xilasetmə işləri aparmaq üçün qərar qəbul edilməsi və işlərin təşkili; 
     -obyektin  istehsalat  fəaliyyətinin  (əhalinin  normal  həyat  fəaliyyətinin)  bərpa 
olması. 
        İstehsalat  qəzaları  və  təbii  fəlakətlərin  nəticələrini  aradan  qaldırarkən 
xilasetmə işlərinin aparılması qaydaları digər müvafiq hallarda olduğu kimidir. 
        İnsanların  təhlükəsizliyinin  təminatı  son  illərdə  kəskin  hal  almışdır.  Bu  ona 
görədir  ki,  elm  və  texnikanın  sürətlə  inkişaf  etdiyi  son  dövrlərdə  sənayedə, 
nəqliyyatda  və  digər  sənaye  kompleksində  qəzaların,  təbii  fəlakətlərin  sayı  xeyli 
artmışdır.  Bu  məsələ  indiki  iqtisadi  münasibətlərin  keçid  dövründə  daha  böyük 
ə
həmiyyət kəsb edir. 
        Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  1992-ci  il    iyulun    31-  də  “ 
Azərbaycan  Respublikasının  Mülki  müdafiəsi    haqqında  Əsasnamə”nin    təsdiq 
edilməsi barədə 73 saylı və 1998- ci il aprelin 18- də “Mülki müdafiə haqqında” 
Azərbaycan Respublikası Qanununun ( 30 dekabr 1997- ci il, № 420- İQ ) tətbiq 

---

edilməsi barədə 700 saylı fərmanı imzalamışdır. 30 aprel 1992-ci il tarixli FH –in 
qarşısının  alınması  və  belə  hallarda    fəaliyyət  üzrə  “Azərbaycan  Respublikasında 
Dövlət  siyasəti  haqqında”  Nazirlər  Kabinetinin  339  nömrəli,  “Əhalinin 
mühafizəsinin əsas prinsipləri haqqında” 29 dekabr 1992 –ci il tarixli 700 nömrəli 
qərarı.      Azərbaycan  Respublikası  FHN-nin  Mülki  müdafiə  Qoşunları  haqqında 
ə
sasnamə  (29  dekabr  2006-ci  il  №  511  )  qəpul  edilmişdir.  Yeni  Əsasnamə  və 
Qanunda    Azərbaycan  Respublikasında  Mülki  müdafiənin  əsas  məqsəd  və 
vəzifələrini  habelə  dövlət  hakimiyyəti  və  idarəetmə  orqanlarının,  ictimai 
təşkilatların, eləcə də məsul şəxslərin və bütün vətəndaşların mülki müdafiə  üzrə 
vəzifələri müəyyən edilmişdir. 
        Azərbaycan Respublikasının Mülki müdafiəsi – sülh və müharibə dövrlərində 
respublikanın ərazisində əhali və təsərrüfat obyektlərini təbii fəlakətlərin, həmçinin 
güclü  qəzaların  nəticələrindən,  habelə  müasir  qırğın  vasitələrinin  təsirindən 
mühafizə  məqsədilə  dövlət,  təsərrüfat,  hərbi  idarəetmə  orqanları  tərəfindən  bütün 
vətəndaşların iştirakı ilə həyata keçirilən sosial və müdafiə tədbirləri sistemidir. 
      Mülki müdafiə ilk dəfə Fransanın Paris şəhərində 1931-ci ildə general Sant Pol 
tərəfindən,  bir  qurum  kimi  yaradilmışdı.  3  noyabr  1993-cü  il  tarixindən 
Azərbaycan Respublikası bu təşkilatın üzvidir.  
     Mülki  müdafiə  üzrə  dövlət  funksiyalarını  Azərbaycan  Respublikasının 
Fövqəladə  Hallar  Nazirliyinin  orqanları  yerinə  yetirir.  Buraya  bütün  idarəetmə 
orqanları, müxtəlif mülkiyyət formalarına aid olan birliklər, müəssisələr, idarələr, 
təşkilarlar  və  digər  obyektlər,  onların  qüvvə  və  vasitələri  daxildir.  Onlar  sülh  və 
fövqəladə  hallarda  respublikanın  bütün  ərazisində  mülki  müdafiə  tədbirlərinin 
yerinə yetirilməsini təşkil edirlər.  
-fövqəladə  halların  nəticələrindən  əhalinin  və  təsərrüfat  obyektlərinin  mühafizə 
edilməsi; 
-sülh və müharibə dövrlərində admların həyatı, sağlamlığı üçün təhlükə yarandığı 
barədə  və  belə  şəraitdə  davranış  qaydaları  haqqında  əhalinin  vaxtında  xəbərdar 
edilməsi  və  belə  şəraitdə  davranış  qaydaları  haqqında  əhalinin  vaxtında  xəbərdar 
edilməsi; 
-fövqəladə  halların  nəticələri  aradan  qaldırılarkən  qəza-xilasetmə  və  digər 
təxirəsalınmaz işlərin təşkili və yerinə yetirilməsi; 
-FHN-nin  orqanlarının  rəhbər  heyətinin,  idarəetmə  orqanları  və  qüvvələrinin 
fövqəladə  hallarda  mühafizəyə  və  fəaliyyət  üsullarının  əhaliyə  öyrədilməsinin 
təşkili; 
-sülh  və  müharibə  dövrlərindəki  fövqəladə  hallarda  təsərrüfat  sahələrinin, 
müəssisələrinin,  idarə  və  təşkilatların  sabit  fəaliyyətinin  təmin  olunmasına 
yönəldilmiş tədbirlərin, xüsusən də mülki müdafiənin mühəndis -texniki  və digər 
tədbirlərin hazırlanmasında, həyata keçirilməsində iştirak etməkdir. 
       Sadalanmış vəzifələrin hamısı vacibdir və kompleks həll edilməlidir. 
       Mülki  müdafiə  ərazi-istehsalat  prinsipi  üzrə  təşkil  edilir.  Bu,  o  deməkdir  ki, 
mülki  müdafiənin  bütün  tədbirləri  həm  icra  hakimiyyəti  xətti  üzrə,  həm  də 
istehsalat  və  digər  təsərrüfat  fəaliyyətinə  rəhbərlik  edən  nazirlik  və  idarələr  xətti 
üzrə planlaşdırılır və yerinə yetirilir. 

---

     Yeni  Qanuna  və  Əsasnaməyə  müvafiq  olaraq  Azərbaycan  Respublikasında 
Mülki  Müdafiə  işinə  ümumi  rəhbərliyi  Azərbaycan  Respublikasının  Pezidenti 
həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Müdafiəsinə Respublikanın Baş 
Naziri  bilavasitə  rəhbərlik  edir  və  mülki  müdafiənin  qarşısında  duran  vəzifələri 
həyata  keçirməyə  daim  hazır  olması  üçün  məsuliyyət  daşıyır.  Mülki  müdafiə 
tədbirlərini planlaşdırmaq və həyata keçirməsini təşkil etmək, habelə icraya nəzarət 
məqsədilə Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyi gündəlik rəhbərlik 
edir. Yerlərdə mülki müdafiəyə bilavasitə aşağıdakılar rəhbərlik edirlər: 
-Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  –  Müxtar  Respublikasının  Milli  məclisinin 
sədri;  
-Şəhərlərdə,  rayonlarda,  kənd  və  qəsəbələrdə  -müvafiq  icra  hakimiyyəti  başcıları 
və onların nümayəndələri; 
-təsərrüfat birliklərdə və obektlərdə -onların rəhbərləri və sahibkarları. 
        Mülki müdafiənin vəziyyəti üşün həmin şəxslər tam məsuliyyət daşıyırlar və 
bu, onların vəzifə borcuna daxildir. Onlar rəhbərliyi qərargah, xidmətlər və başqa 
dövlət orqanları vasitəsilə yerinə yetirilir. 
        Mülki  müdafiə  tədbirlərini  planlaşdırmaq,  həmin  plandan  irəli  gələn 
vəzifələrin  yerinə  yetirilməsini  təşkil  etmək  və  onların  icrasına  nəzarət  üçün 
yerlərdə mülki müdafiə qərargahları yaradılır. Mülki müdafiə sistemində təsərrüfat 
obyektləri(müəssisələr) mühüm yer tutur. Təsərrüfat obyektləri(müəssisələr)mülki 
müdafiənin təşkilində vacib rola malikdir və əsas mərhələdir. 
         Bütün  mülki müdafiə tədbirlərinin bünövrəsi məhz burada qoyulur. Obyekt 
dedikdə idarə, müssisə, təhsil müəssisəsi və digər müəssisələr nəzərdə tutulur. 
        Oyektdə  (məktəblərdə,  universitetlərdə)  mülki  müdafiənin  təşkil  edilməsi  və 
vəziyyəti üçün bu obyektin rəhbəri (direktor, rektor) məsuliyyət daşıyır. 
       Obyektdə  mülki  müdafiə  -  fəhlə,  qulluqçu,  gəncləri,  tələbələri(şagirdləri) 
qabaqcadan  müasir  qırğın  vasitələrindən  mühafizəyə  hazırlamaq,  obyektin 
fövqəladə  hallarda  sabit  işləməsi  üçün  şərait  yaratmaq  və  vaxtında  qəza  – 
xilasetmə  və  digər  təxirəsalınmaz  işlər  (QX  və  DTİ)  görmək,  təbii  fəlakət  və 
istehsalat qəzalarının nəticələrini ləğv etmək üçün yaradılır. 
       Obyektin  mülki  müdafiə  rəhbərliyinin  yanında  mülki  müdafiə  qərargahı 
yaradılır.  Qərargah  mülki  müdafiənin  idarəetmə  orqanı  olub,  obyektdə  mülki 
müdafiə  məsələləri  üzrə  bütün  əməli  fəaliyyətin  təşkilatçısısır.  Qərargah  mülki 
müdafiə  üzrə  ştatlı  işçilərdən  və  öz  əsas  işindən  ayrılmayan  vəzifəli  şəxslərdən 
təşkil edilir. 
 
 
 
Obtektin rəhbəri 
 
MM rəhbərinin müavinləri 
obyektin 
MM 
qərargahı 3-5 nəfər 

---

 
 
Xidmətlər 
 
 
Ümumi məqsədli 
 
Köçürmə komissiyası 
 
 
 
 
   Xilasedici  
     dəstə   
  (komanda)  
 
Kəşfiyyat  
  qrupu 
(manqası) 
 
Sanitar druji-
naların dəstəsi 
(sandrujina) 
 
Yanğınsöndürən 
komanda (bölmə) 
  Xüsusi məq-     
sədli dəstələr 
  Bitkiləri müha- 
  fizə komandası 
      (qrupu)                                                                                                                      
  
 
Zərərsizləşdirici 
komanda (qrup) 
  ətraf mühitin radio-
aktiv müşahidə  
postları  
 
           Obyektin mülki müdafiəsinin təşkili sxemi. 
 
      Mülki  müdafiənin  xüsusi  tədbirlərini  yerinə  yetirmək,  bu  məqsədlə  qüvvə  və 
vasitələr hazırlamaq, qəza xilasetmə və digər təxirəsalınmaz işlər aparılarkən mülki 
müdafiə  qüvvələrinin  fəaliyyətini  təmin  etmək  üçün  yerlərdə  mülki  müdafiə 
xidmətləri yaradılır. 
      Obyektlərdə xidmətlərin vacib rolu vardır. Onlar obyektin şöbələri, təşkilat və 
laboratoriyaları əsasında yaradılır. Xidmətlərin rəisləri obyektin baş mütəxəssisləri, 
istehsalat rəhbərlərindən təyin edilir. 
      Mülki  müdafiənin  xidmətləri  yerli  şəraiti,  həll  edilən  məsələlərin  həcm  və 
xüsusiyyətlərini, xidmət yaratmaq üçün lazımi maddi bazanın, qüvvə və vasitələrin 
olmasını  nəzərə  almaqla  müvafiq  icra  hakimiyyəti  başçılarının  qərarı  və  obyekt 
rəhbərlərinin əmrləri ilə yaradılır. Mülki müdafiənin əsas xidmətləi bunlardır: 
      -rabitə və xəbərdarlıq; 
      -tibbi; 
      -yanğından mühafizə; 
      -ictimai asayişi mühafizə; 
      -sığınacaq və daldalanacaqlar; 
      -mühəndis; 
      -avtomobil nəqliyyatı; 
      -maddi – texniki təchizat; 
      -ticarət və energetika; 
      -kimya və radiasiyadan mühafizə və s. 
    Lazımi  hallarda  və  müvafiq  baza  olduqda  digər  xidmətlər  də  yaradıla  bilər. 
Kənd təsərrüfatı heyvanlarını və bitkilərini mühafizə xidmətləri də yaradılır.