Mövzu 1 Mikroiqtisadiyyatın predmeti və metodu. Plan

5 .İqtisadi subyektlərin fəaliyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi.

Mikroiqtisadıyyatda mühüm cəhətlərdən biri burada funksional təhlilin aparılması ilə əlaqədardır. Bu da istehsal prosesində tətbiq olunan amillərin asılılığını və bir-birilə qarşılıqlıtəsirini əks etdirən dəyişikliklərin üzə çıxarılması ilə əlaqədardır. Тəkcə qarşılıqlı əlaqəli funksional asılılıqlar nəticəsində dəyişikliklərin nəticəsi üzə çıxmaqla iqtisadi fəaliyyətdəki səbəb-nəticə əlaqələrinin mahiyyətini, qazanc və məsrəflərin asılılıq səviyyəsini, eləcə də müəyyən kəmiyyətin əldə olunmasında qazanc və məsrəflərin son hədd dəyişikliklərinin səviyyəsini müəyyən etmək olar.

Mikroiqtisadi təhlilin mühüm cəhətlərindən biri də iqtisadi fəaliyyətin tədqiqində ona tarazlı yanaşmaqdan ibarətdir. İqtisadi fəaliyyəti daima dəyişilən bir proses kimi öyrənən mikroiqtisadiyyat buradakı mövcud olan ümumi və ayrı-ayrı hissələrin öyrənilməsı ilə nisbətən sabit vəziyyətin üzə çıxarılması ilə əlaqədardır. Вelə bir şəraitdə ayrı-ayrı dəyisilən xarici və daxili şərtləri müəyyənləşdirməklə iqtisadi fəaliyyətin tarazlığını və ya qeyri-tarazlığını müəyyən etmək mümkündür. Iqtisadi təhildə xüsusən qazanc və məsrəflərin bu və ya digər məhsul istehsalındakı tarazlığının təmin olunması və onun davamlı xarakter alması mikroiqtisadiyyat üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Sözsüz ki, mikroiqtisadi səviyyədə tarazlığın səviyyəsinə xarici şərait tez təsir göstərə bilər, onda bu bilavasitə makrosəviyyədə fəaliyyət göstərən iqtisadi sistemin mahiyyətindən asılılığını əks etdirəcəkdir.Çünki, iqtisadi sistemin bir vəziyyətdən digər sistemə kecməsi bilavsitə tarazlığın davamlılığının təmin olunması ilə əlaqədardır. Bir cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, mikrosəviyyədə baş verən ardıcıl xarakter alan tarazlığın qeyri-davamlı xarakter alması nəticə etibarilə iqtisadi sistemin dəyişilməsinə səbəb olur və daha davamlı tarazlı sistemə keçməsinə şərait yaradır. Mikrosəviyyəli bu proses nəticə etibarilə iqtisadi sistemin bütövlükdə makromüvazinətinin də yaradılmasına və qorunmasına gətirib çıxarmış olur.

Mikroiqtisadiyyatın son hədd, funksional və tarazlı istiqamətdə təhlilinin nəticəsi özünü bilavasitə yeni iqtisadi modelin əldə olunmasına yönəltmiş olur. İqtisatlı modelin müəyyənləşdirilməsində həm ekzeqen (xarici), həm də endogen(daxili) amillərinin üzə çıxarılmasına səbəb olur. Əlbəttə, bər hansı bir iqtisadi modelin müyyənləşdirilməsiiqtisadi fəaliyyətin müəyyən səviyyəsini dəyişdirməyə imkan verməklə başlıca iqtisadi problemin həll olunması istiqamətinin müəyənləşməsinə imkan verəcəkdir. Lakin əsas məsələ iqtisadi subyektlər üçün təkcə iqtisadi modelin müəyyənləşməsi deyil, qazanc və məsrəflərin optimallıq səviyyəsinəvəmaksimum gəlir əldə etmək imkam verən iqtisadi mühitin yaradılmasından ibarətdir.

Ümumiyyətlə, ayrı-ayrı iqtisadi subyektlərin fəaliyyətlərinin tədqiqi zamanında iki mühüm cəhətə diqqət yetirmək lazımdır.

1.İqtisadi qərarların qəbul edilməsi zamanı seçim edilməsinə üsünlüyün verilməsinə;

2.İqtisadi proseslərdə məhdudluğun mövcud olmasına diqqətin yetirilməsinə.

İqtisadi subektlərin bu və ya digər iqtisadi qərarların qəbul edilməsi o vaxt mümkün olur ki, zahirən belə fəaliyyətin göstərilməsi üçün müxtəlif variantlar və üsullar mövcuddur. Əgər bir iqtisadi üsul mövcuddursa, belə şəraitdə iqtisadi qərarın qəbul olunmasına ehtiyac duyulmur.Deməli, iqtisadi fəaliyyət üçün müxtəlif variantların olması bilavasitə bir-birini inkar edən, baüqa sözlə desək, alternativ üsulların mövcud olması vacibdir.Yəni iqtisadi fəaliyyətlərin göstərilməsi belə variantlar şəraitində biri digərinə xələl gətirməməklə yenə də iqtisadi fəaliyyətin göstərilməsinə təkan verəcəkdir. Beləliklə də belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, iqtisadi fəaliyyətin göstərilməsilə mövcud olan müxtəlif alternativ variantların olması seçim probleminin meydana gəlməsinə səbəb olur. Seçimin edilməsilə iqtisadi subyektlər təkcə real imkanlardan deyil, həmçinin alternativ fəaliyyət variantının seçilməsinə üstünlük verilir və bu seçim iqtisadi fəaliyyət variantının seçilməsinə üstünlük verilir və bu seçim iqtisadi fəaliyyətin zəruriliyini əks etdirir. İqtisadi subyektlərin fəaliyyəti, bir qayda olaraq, müxtəlif və eyni zamanda zəruri tələbatların müəyyən edilməsi şəraitində baş verir. Bəllidir ki, insanların tələbatı hüdudsuzdur. Ona görə də mövcud dövr ərzində konkret və daha zəruri hesab olunan tələbatın ödənilməsi onun yeniləşməsi, mürəkkəbləşməsi və dərinləşməsi şəraitində baş verir. Tələbatın elə xarakter alması fasiləsiz və daima təkrarlanan şəkildə göründüyündən, onların ödənilməsi üçün tələb olunan resurs və texnologiyanın tətbiq olunması məhdudluğu üzündən konkret vaxt ərzində tələbatın ödənilməsinin müxtəlif variantlarının seçilməsi zərurəti meydana gəlir.Bütün resursların qeyri-bərabər olması və təbiətdən asılı amillərlə bağlı hasil olması, faktiki olaraq onlardan istifadənin məhdudluğunu əsaslandırmaqla müxtəlif variantlardan istifadənin seçimini zəruriləşdirir. Həmçinin təbiət resursları ilə yanaşı insanlar tərəfindən də yaradılan nemətlər də konkret şəkildə həm istehsal, həm də istehlak baxımından məhdud xarakter daşıyır. Resursların bərpa olunması və bərpa olunmaması nöqteyi –nəzərindən onların təkrar istehsal olması və ehtiyatlarının yaradılması onların bir-birinə nisbətən məhdudluğunu əks etdirməklə nemətin nadirliyini əks etdirir. Mövcud olan ehtiyatları ola bilsin ki, konkret istehlakçının tələbatını tam həcmdə ödəyə bilməsin. Ola bilsin ki, həmin nemətə olan tələbatı ödəsin, lakin həmin vasitələrdən istifadə edərək digər tələbatı ödəyə biləcək nemətlərin əldə olunması məhdudlaşacaq. Bu da nemətlərin catışmamazlığı kimi özünü əks etdirəcək. Nemətlərin məhdudluğu,eləcə də resurs və texnologiyanın çatışmazlığı əslində nemətlərin spesifik xarakterində əks olunmaqla, insanların iqtisadi fəaliyyətində daha geniş və ətraflı şəkildə əks olunur. Yəni bir çox mümkün görünən və ödənilə bilən tələbatların yalnız birinin seçilməsi mümkün olur. Bu isə onu göstərir ki, konkret situasiyada ödənilməsi mümkün olan bütün tələbatlardan yalnız birini seçməklə digərindən imtina olunmağa gətirib cıxarır.
6. Mikroiqtisadiyyatın öyrənmə metodları.
Iqtisadi hadisələrin mahiyyətinə varmaq, onların inki­şaf qa­nun­larını dərk etmək və fəaliyyət mexanizmini aşkara çıxarmaq yalnız el­mi cəhətdən əsaslandırılmış tədqiqat metodlarından istifadə olun­duq­da mümkündür.

Elmi metod-gerçəkliyin öyrənilməsini, təbiət və cəmiyyət ha­di­sə­lərinin dərk olunmasına yanaşılmasını, elmi tə­fək­kür qaydalarını və ob­yektiv aləmin qanunauyğun­luq­larını əks etdirən üsul və vasitələrin toplusudur.

Hər bir elm kimi, iqtisadi nəzəriyyənin də özünəməx-sus spesifik tədqiqat metodları vardır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi problemləri öyrənmək məqsədilə onların haqqında faktlar top­­lanır. Buna təsvir və ya empi­rik metod deyilir. Bundan sonra fakt­la­ra əsasən iqtisadi prinsiplər müəyyən olunur ki, bu da iqtisadi təhlil ad­la­nır. Deməli, iqtisadi nəzəriyyə özünün predmetini öyrənmək üçün təh­lil metodundan geniş istifadə edir. Təhlil zamanı obyekt tərkib his­sə­lə­ri­nə ayrılır, onlar ayrılıqda hərtərəfli öyrənilir, tamın daxilində hər bi­ri­nin yeri və rolu aydınlaşdırılır. Təhlil bir-birindən tamamilə fərq­lənən iki səviyyədə-makro və mikroiqtisadi səviyyələrdə aparıla bilər. Mak­roiq­tisadi təhlil ya iqtisadiyyat üzrə ümumilikdə, yaxud da onun ayrı-ay­rı bölmələri (məsələn, dövlət bölməsi, qeyri-dövlət bölməsi və s.) üzrə ayrılıqda apa­rılır. Ona görə heç də təsadüfi deyildir ki, müxtəlif iqtisadi prob­lem­lər makroiqti­sadi səviyyədə təhlil olunduqda istehsalın, gəlirlərin və xərc­lərin ümumi həcmi, məşğulluğun və qiymətlərin ümumi səviyyəsi və s. göstəricilərdən istifadə edilir.

Mikroiqtisadi təhlil isə konkret iqtisadi vahidlər (ayrı-ayrı sa­hə­lər, firmalar və s.) səviyyəsində aparılır. Bu zaman istehsal olunan hər hansı konkret məhsulun miqdarı və ya qiyməti, bir firmada çalışan işçilərin sayı, onun əldə etdiyi gəlir və ya sərf etdiyi xərcin məbləği, bir ailə­nin gəliri və s. göstəricilərdən istifadə olunur.

Hadisə tərkib hissələrinə ayrıldıqdan və onların mahiy­yəti ay­dın­laşdırıldıqdan sonra idrak prosesi başqa for­mada, təhlilin nəticə­lə­ri­nin tam halında birləşdirilməsi kimi başa çatır. Tərkib hissələrinə ay­rıl­mış və təhlil olunmuş ün­sürlərin yenidən vahid tam halında bir­ləş­di­ril­mə­si sintez ad­lanır. Təhlil və sintez arasındakı qarşılıqlı əlaqəni mürək­kəb iqtisadi proses olan əmtəə tədavülünün misalında nəzərdən keçirək. Bu prosesin təhlili gedişində əvvəlcə onu təşkil edən ünsürlərin-əmtəə, pul, qiymət, alqı-satqı əməliy­yatı və s.- mahiyyəti aydınlaşdırılır. Bu ün­sür­lərdən hər birinin xüsusiyyətləri müəyyən olunduqdan son­ra təhlil pro­sesində əldə edilmiş məlumatlar ümumiləşdiril­məklə tədqiq olunan ha­disə haqqında ümumi təsəvvür əldə edilir.

Iqtisadi hadisə və prosesləri təhlil edərkən induksiya və de­duk­si­ya metodlarından geniş istifadə olunur. Induk-siya dedikdə nəzəri müddəa və prinsiplərin çıxarılmasına, başqa sözlə, faktlardan nə­zəriyyəyə, xüsusidən ümumiyə doğru hərəkət nəzərdə tutulur. Bir çox hal­­larda isə qarşıya qoyu­lan vəzifələrin yerinə yetirilməsinə nəzəriy­yə­dən başla-nır. Başqa sözlə, əvvəlcə nəzəriyyə hazırlanır, sonra bu, yox­la­nı­­lır, nəzərdə tutulan, gözlənilən nəticə alın­dıqda tətbiq olu­nur, alın­ma­dıq­da isə qəbul edilmir. Buna deduksiya və ya fərziyyə (hipotez) me­to­du deyilir. Beləliklə, iqtisadi hadisə və pro­ses­lər öyrənildikdə fərziyyə adlanan ilkin prinsipləri formalaşdırmaq üçün təsadüfi müşa­hi­dəyə, ab­strakt müha-kiməyə, məntiqə, yaxud da intiusiya­ya arxa­lan­maq olar. Məsələn, «kabinet məntiqinə» əsasən belə bir mühakimə yü­rüt­mək olar ki, alıcılar ərzaq məhsul­larını qiy­mətlər aşağı olduqda al­sa­lar, bu, onlar üçün daha sərfəlidir. Bu fərziyyənin doğru olub – ol­ma­ma­sı sonralar müvafiq fakt-ları müntəzəm olaraq öyrənmək yolu ilə də­fə­lərlə yox­lanılmalıdır. Deduksiya metodunda ümumidən xüsusiyə, nə­zə­riyyədən faktlara doğru gedilir.

Induksiya və deduksiya bir-birini tamamlayan tədqi-qat me­tod­la­rıdır. Belə ki, deduksiya vasitəsilə formalaşdırılan fərziyyədən em­pi­rik məlumatların toplanması və sistemləş­dirilməsi üçün istifadə olunur. Fakt­lar isə öz növbəsində da­ha məzmunlu fərziyyələr formalaşdırmaq üçün ilkin şərtdir.

Iqtisadi hadisələri tərəzidə çəkmək, mikroskopla müşahidə etmək, laboratoriya şəraitində öyrənmək mymkün deyildir. Onları dərk etməyin əsas üsulu elmi abstraksiyadır. Başqa sözlə, K.Marksın dediyi kimi «Iqtisadi formalar təd­qiq edilərkən nə mik­ros­kop­dan, nə də kimyəvi reaktiv­lərdən istifadə etmək mümkün deyildir. Bun­ların hər ikisinin yerini abstraksiya qüvvəsi tutmalıdır¹».

«Abstraksiya» termini sözün hərfi mənasında «yayın­dır­­maq», «sərfnəzər etmək», «nəzərə almamaq» deməkdir. Məsə­lən, kapitalizm bü­töv bir tam kimi iqtisadi münasibət­lərin müxtəlif növlərinin toplu­sun­dan ibarətdir. Onun haqqında konkret bilik əldə etmək üçün bu sis­te­mə daxil olan bütün ünsürlər arasındakı daxili qarşılıqlı əlaqələri aş­kara çıxarmaq lazımdır. Lakin aydın məsələdir ki, kapitalizmi elmi cəhətdən təhlil edərkən bu mürəkkəb sistemin bütün tərkib hissələrinin ha­mısını birdən, eyni vaxtda nəzərdən keçirmək olmaz. Odur ki, əvvəlcə onun cə­hət­lə­rindən biri­ni, sonra digərini, daha sonra üçüncüsünü və s. təhlil etmək la­zımdır. Yalnız bu yolla kapi­ta­lizm haqqında konkret və tam təsəvvür əl­də etmək olar. Deməli, münasi-bətlərin hər hansı bir cəhəti təhlil olu­nar­kən bilərəkdən onun digər cəhətləri nəzərə alınmır. Bu isə gerçəkliyi da­ha dərindən başa düşməyə, öyrənilən hadisələrin nəticələrindən ən mü­­hüm­lə­rini, başlıcalarını seçib ayırmağa, ikin­ci dərəcə-li, ya­xud da təd­qiqatı mürəkkəbləşdirən, çətin­ləşdirən, lakin onun mahiyyətinə xələl gə­tirməyən məsələlər­dən sərfnəzər etməyə, onları nəzərə almamağa im­kan verir. Bununla əla­qədar olaraq, iqtisadi hadisə və proseslər öy­rəni­lər­kən «baş­qa şərtlər sabit qalmaqla» metodundan da istifadə olunur. Baş­qa sözlə, nəzərdən keçirilən problemlə bağlı olan digər məsələlərin də­yişməz qaldığı fərz edilir.

Hər bir iqtisadi hadisə qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olan kə­miy­yət və keyfiyyət tərəflərinə malikdir. Hadisənin key­fiy­yət tərəfi onun ma­hiy­yətini ifadə edir. Kəmiyyət isə hadi­sənin miqdar ölçüsüdür. Bun­la­rın dialektik vəhdətində key­fiyyət müəyyənedicidir. Kəmiyyət də­yiş­mə­ləri isə öz növ­bəsində labüd olaraq yeni iqtisadi keyfiyyətə doğru apa­rır. Məsələn, kapitalist iqtisadiyyatının keyfiyyət müəyyənliyi olan mül­kiyyət münasibətləri onun feodalizmə nisbətən daha sürətli in­ki­şa­fı­nı təmin etmişdir.

Iqtisadi münasibətlərin kəmiyyət tərəfinin təhlili onların siyasi-iq­tisadi məzmununu daha dərindən aşkara çıxarmağa, iqtisa­di hadisə və proseslər arasındakı səbəb-nəticə əlaqələri­nin xarakteri haqqında da­ha konkret təsəv­vürə malik olmağa imkan verir. Məsələn, iqtisadçı üçün təkcə mənfəətin mahiyyə­tini aşkara çıxarmaq yox, həm də onun nor­masını müəyyən etmək maraqlı və vacibdir. Odur ki, iqtisadi nə­zə­riy­yədə hadisələrin kəmiyyət tərəfini təhlil edərkən riyazi və statistik üsul­lardan, modelləşdirmədən geniş istifadə edilir.

Iqtisadiyyat, nəhayət cəmiyyətdə iqtisadi münasibətləri öyrə­nən iq­tisad elmləri sistemidir. O, cəmiyyətin iqtisadi quruluşunu, onun ob­yek­tiv q­anunauyğunluqlarını öyrənir, iqtisadiyyatın müxtəlif sa­hə­lə­rində baş verən prosesləri, hadi­sələri nəzəri cəhətdən təhlil edir, müx­tə­lif tə­yi­nat­lı nemətlərin istehsalı və bölgüsünə dair əməli tövsiyələr iş­lə­yib ha­zır­layır. Iqtisadiyyat elmi fundamental və tətbiqi tədqiqatlara bö­lü­nür.

Fundamental tədqiqatların vəzifəsi obyektiv iqtisadi qanun­la­rın dərk edilməsi və onlardan səmərəli istifadə olunması yollarını əsas­lan­­dır­maqdan ibarətdir. Bu elmlərə iqtisadi nəzəriyyə, iqtisadi ta­­ri­x, iqtisadi təlimlər tarixi, statistika, mühasibat uçotu və s. aiddir.