Mövzu: 1 Nitq inkişafı üzrə aparılacaq işlərin istiqaməti, məqsəd və məzmunu, digər elmlərlə əlaqəsi”

"Mimika" termini göz və üz əzələlərinin hərəkəti mənasmı ifadə edir. Məsələn, qarşıdakı şəxsə gizlincə nə barədə icazə vermək əlaməti olaraq bir gözü qırpmaq, yaxud birisinin hər hansı bir hərəkətinə etiraz əlaməti olaraq üz turşutmaq mimika elementləri hesab olunur.
Mimikaya aşağıdakı ünsürlər daxildir:
Üz, göz, ağız, dodaq, alın mimikası.
Mimika işarələrinin növləri bunlardır:
1.Xoş əhval ruhiyyə mimikası ~ gözlərin gülümsəməsi;
2.Xəlvəti işarə mimikası ~ bir gözü qırpma;
3.Narazılıq mimikası ~ üz - gözü tirşutmaq;
4.Təəccüb mimikası ~ dodaqları birləşdirib qabağa çıxması;
5.Nifrət mimikası ~ gözlərin obyektə tuşlanaraq baxışm gərginləşməsi;
Qiraət dərsləri uşaqlara kitabdan istifadə etməyi, oııdan bilik qazanmağı öyrədir. Qiraət dərsləri eyni zamanda uşaqlara doğma ana dilini öyrətmək üçiin mühüm vasitələrdən biridir. Onlar uşaq ədəbiyyatmm ən gözəl nümunələri ilə tanış olurlar. Şagirdlər əsərləri oxuyarkən Azərbaycan dilinin zənginliklərini, onun tükənməz imkanlara malik olduğunu hiss edirlər.
Qiraətin düzgünliiyü əsərin oxunması iiçün zəruri şərtdir. Qiraətin düzgünliiyünə verilən ilk tələblər aşağıdakılardır:
sözleri sərbəst və höccelemedən oxumaq, hecalan təkrar etməmek, qiraət zamanı səs-heca buraxmamaq, artırmamaq, səsləri və ya hecalan başqalan ile evez etmeıııək, sözlerin axırlarmı aydm söylemək.
rabitəli mətnləri ayrı-ayrı sözlerlə deyil, cümlelerlə oxumaq, yəni fasileleri tek-tek sözlərdən sonra deyil, damşıqda olduğu kimi, ciimlələrin sonunda etmək;
qiraət prosesində Azərbaycan ədəbi tələffüzünim qaydalarmı gözləmək;
məntiqi vurğuları gözləmək və qiraətdə durğu işarələrinin tələblərinə düzgiin riayət etmək.
Yalnız yuxanda göstərilən qaydaları gözlədikdə qiraət düzgün və noraıal hesab edilə bilər.
Qiraətin şüurluluğuna, təxminən aşağıdakı tələblər verilir:
1. şagird oxuduğu mətndəki ayrı-ayn sözlərin əsl mənasını düzgün anlamalıdır;
2.o. məcazi mənada işlədilən sözlərin də düzgün mənasmı başa düşməlidir.
şagird qiraət zamanı bir-biri ilə əlaqədar olan sözləri və onlarla ifadə olunan fikirləri anlamalıdır;o, əsərdəki fıkirləri, mətnin məzmununu, idcyasmı mənimsəməlidir. Beləliklə, şagird əsərdə irəli sürülən əsas fıkirləri mənimsəyə bilmək üçiin
ilk növbədə hər bir söz və cümlənin mənasmı anlamalıdır.
Mətnin anlaşılması üçün qiraət müəyyən sürət tələb edir. əgər şagird sözləri uzadaraq cümləni ağır-ağır oxuyursa, fikrini bir yerə toplaya bilməz, ciimlənin axırma doğru qanxar ve oxuduğunun mənasmı anlamaz. Eyni zamanda cümlə çox sürətlə və tələsik oxunsa, yenə də mənası oxucu üçün anlaşılmaz qalar. İfadəli qiraət üçiin şagirdlərə verilən ilk tələblər təxminən aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:
1) danışdığm kimi oxu; 2) sadə və təbii oxu; 3) qiraətdə durğu işarələrinin tələbini gözlə; 4) sözləri aydın və düzgiin tələftuz et; 5) ayrı-ayrı adamların sözlərini oxuyarkən, hər şəxsin xarakterinə görə səsini dəyişdir; 6) oxuduğun mətnin məzmununa uyğun olaraq, səsini ölç və lazıııı olan yerdə onu qüvvətləndirib-zəiflətməyi bacar; 7) oxuduğun ciimlələrin yalnız fikrini deyil, eyni zamanda orada ifadə edilən hissələri də verməyə çalış; 8) qrammatik, məntiqi və emosional vurğunu gözlə; 9)qiraət zamam yalnız durğu işarələrinin təlebinə göre deyil, eyni zamanda menaya göre de lazımi fasilələrə emel et; 10)qiraət zamanı nəfəsi idarə etməyi bacar.İfadəli qiraət üçün şagirdlərin səviyysəinə müvafiq verilən bu ibtidai tələblər, hər hansı bir mətnin oxunmasmda irəli sürülməlidir. İfadəli qiraətdə müxtəlif ruhi hallar, hisslər, həyəcanlar (şadlıq, təmkinlik, təəccüb, qorxu və s.) verilir. Bir sıra ruhi halları nitqdə ifadə etmək şagirdlərə qabaqcadan məlumdur. Məsələn, şagirdlər öz adi damşıqlannda sorğu, yumşaq danışıq (incə söhbət), kobud cavab vermək, şıltaqlıq etmək və s. bu kimi hallarda intonasiyadan bacarıqla istifadə edirlər. Lakin onlar daha mürəkkəb hiss və həyəcanlan (kinayə, istehza, zarafait, səmimiyyət və s.) ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər.Şagirdlərə ifadəli oxumağı öyrətmək üçün müellim özü oxumaq bacarığma yiyələnməlidir. Təəssüf ki, bəzi müəllimlər yalnız məzmunun dərk edilməsinə fikir verir və əsas diqqəti yalmz mətnin məzmununu nağıl etməyə həsr edirlər. Nəticədə əsərdəki bədiilik, oynaqlıq, axıcılıq, əsərin bədii təsiri, oradakı obrazlarm xiisusiyyəti şagirdlərə çatdırılmır.Qiraətin keyfıyyəti şagirdlərin oxu vərdişlərinə yiyələnmələrindən, bu vərdişlərin inkişafmdan asılıdır. İstər səsli, istərsə də səssiz oxu zamanı düzgiinlük, şiiurluluq, optimal siirətlilik və ifadəlilik kimi tələblər gözlənilərsə, yaxşı qiraət vərdişlərinə yiyələnmək şagirdlərin müvəffəqiyyətli inkişafmın ən mühüm şərtlərindən ola bilər.