Mövzu №1 Nitq inkişafının əsas vəzifələri. Plan: İnsanın həyatında nitqin rolu

Mövzu 2: Nitq inkişafi üzrə işin nəzəri məsələləri. 
 
Plan:  
1.Dilin mahiyyəti, vəzifələri. 
2.Ferdinand de Sossur dil və nitq haqqinda. 
3.Dil və nitqin oxşar və fərqli cəhətləri. 
4.Uşağın dil və nitqdən istifadəsi. 
Dil sosial hadisədir.Dil insanlar arasında mühum ünsiyyət vasitəsidir. 
Dil xalqin yaradıcı qüvvəsinin meydana gətirdiyi ən böyük nemətidir. 
Dildə xalq həyatinin dərinliyi öz əksini tapir, onun mahiyyəti əks 
olunur. Dil müxtəlif informasiyaların toplanması və qorunub saxlanması 
vasitəsi olmaqla cəmiyyətə xdmət edir. Dil öz təbiəti etibarı ilə intellekti 

---

inkişaf etdirən, emosiya və ifadəni tərbiyə edən muhum faktordur.Dil 
insanla ətraf aləm arasında əlaqə vasitəsidir. Artıq çoxdan hamı 
tərəfindən qəbul edilmişdir ki, cəmiyyətdən kənar dil olmadığı 
kimi,dilsizdə cəmiyyət yoxdur.Dil həmişə kollektivə məxsusdur, o 
heçdə fərdi dillərn mexaniki məcmuyu ola bilməz. Bunu nəzərə 
almayan dilçilər, psixoloqlar, fzioloqlar dil və nitq anlayışlarmmi 
qarışdırmışlar. Fizioloq və psixoloqların tədqiqatı, adətən, dillə deyil, 
nitqlə əlaqədar olur.Psixolqlar və metodistlər nitqin zənginləşdirilməsi 
və inkişafı üzərində işləyirlərsə, fiziloqlar, defektoloqlar nitq 
nöksanlarmm, onların baş vermə səbəblərinin aşkara çıxarılması və 
aradan qaldırılması üzərəndə işləyirlər. Butun bu hallarda söhbət 
psixofizioloji prosesdən getdiyindən dili nitqlə əvəz etmək olmaz. 
Dil ilə nitq arasındakı münasibəti linqvistik baxımdan dəqiq 
müəyyənləşdirmək uzun müddət mıpnkun olmamışdır. İlk dəfə XIX 
əsrin axırlarında İsveçrə liiıqvisti Ferdinanjd; de Sössur dil və nitq 
arasındakı münasibəti duzgun qiymətləndirmişdir. O yazır: "Dil 
fəaliyyətinin öyrənilmə ,bağlamağ öyrənir.Uşaq həmin elementləri yeni 
şəraitdə işlədir,onların əsasında özü də yeni fikirlər söyləyir və beləliklə, 
ana dilinin qrammatik quruluşuna yiyələnir.Bu dövrdə uşaq 
valideynlərindən nə qədər söz öyrənirsədə,ana dilinə ,əsasən , öz nitq 
təcrübəsinin köməyi ilə yiyələnir.Deməli, dil ictimai hadisə olmaqla 
onun tarixi qədər qədimdir.İnsan cəmiyyətinin yarandığı ilk dövrlərdə 
ibtidai insanlar, əmək fəaliyyəti prosesində fikirlərini başqalarına 
çatdırmağa ehtiyac hiss etmiş ,əşya və hadisələri şərti işarələrlə 
adlandırmağa başlamışlar.Beləliklə də, dilin işarələr sistemi 
yaranmışdır.Ətraf aləmdəki əşya və hadisələrin kodları (şifrələri) olan 
fonemlər,morfemlər,sözlər,söz birləşmələri,cümlələr dilin belə 
işarələridir. 
Dil işarələrini mənimsəmək onun maddi qabığını yadda saxlamaq,yəni 
onun səslənməsini və ona uyğun olaraq nitq orqanlarının əzələ 
hərəkətini yadda saxlamaq ,onun dil xaricində reallıqda hansı əşya və 

---

hadisəyə uyğun gəldiyini ,nəyi kodlaşdırdığını,başqa sözlə ,onun 
mənasını başa düşmək deməkdir. 
Göründüyü kimi nitq başqaları ilə unsiyyət saxlamaq,həyatı dərk 
etmək, özünü idarə etmək üçün dilin leksik və qrammatik
işarələrindən istifadə etmək deməkdir. 
Cəmiyyət inkişaf etdikcə dildə inkişaf edir.Fikrin inkişafı dildə öz 
əksini tapır.Xalqın inkişaf tarixi ilə əlaqədar onun dilinin lüğət ehtiyatı 
zənginləşmiş,qrammatik quruluşu təkmilləşmişdir. 
Hər bir adam öz fikrini ifadə etmək və başqalarının dediklərini anlamaq 
üçün ana dilindən istifadə edir.Dil təfəkkürün işinin nəticələrini 
möhkəmləndirən , insanların ünsiyyət , fikir mübadiləsi və cəmiyyətdə 
qarşılıqlı anlaşma silahı olan səs və lüğət qrammatik vasitələrinin 
sistemidir.Dil ictimai hadisədirsə, nitq onun varlığı formasıdır.Fikir və 
hisslərin ifadə olunması üçün dildən istifadə edilir. 
“Uşağa nitq öyrətmək”, dilin materiyasını mənimsəməklə ona kömək 
etmək (nitq orqanlarını məşq etdirmək), dilin leksik və qrammatik 
işarələrinin mənasının başa düşməsini asanlaşdırmaq (intellekti məşq 
etdirmək), leksik və qrammatik işarələrin 
O yazır: "Dil fəaliyyətinin öyrənilməsi İki hissəyə ayrılır: onlardan biri əsas 
olmaqla, predmetl dildir, yəni mahiyyətcə ictimaidir və fərddən aslı 
deyil...,digəri ikinci dərəcəli olmaqla, predmeti nitq fəaliyyətinin fərdi cəhətdir, 
yəni danışıqda daxil olmaqla nitqdir". 
Dil və nitqin sıx əlaqədə olduğunu göstərən Sössur nitqin olması üçün dilin, 
həmçinin dilin müəyyənləşməsi üçün nitqin zəruri oduğunu, tarixən nitq 
faktlarının həmişə dili qabaqladığını bildirir. 
F.Sössur çox haqlı olaraq dil ilə ntqi fərqləndirir, dilin kollektivin malı olduğunu, 
cəmiyyətdən kənarda dil olmadığını, dilin ictimai hadisə olduğunu, onun 
strukturunda məcburi işarələrin olduğunu bildirir. O bildirir ki,nitq insanların 
bir-biri ilə ünsiyyət prosesində dili fərdi şəkildə (və ya qrup şəkildə) meydana 
çıxan ayrıca aktıdır (və ya bir sıra vərdişidir). 
Dil və nitq eyni hadisənin bir- biri ilə sıx əlaqədə olan iki aspektidir. Müasir 
dilçilər nitq anlayışına yalnız şifahi deyil, həmdə yazılı nitqi daxil edirlər. Bundan 
əlavə, geniş mənada həmin anlayışa daxili nitq, yəni dil vasitələrinin (söz və s.) 
köməyi ilə təfəkkür prosesidə daxildir.Daxili nitq ucadan təlləffüz olmadan "öz -

---

özünə " baş verir. 
Bəs nitq mədəniyyəti nədir? Nitq fəaliyyəti insan orqanizminin nitqi qurumaq 
uçun zəruri olan psixofizioloji işlərinn məcmusdur" 
Nitq fəaliyyətinin meydana çıxması, yəni nitq akdı normal ünsiyyətdə ikitərəfli 
prosesdən ibarətdir. Şifahi ünsiyyət zamanı yalnız danışmaq deyil ,həm də 
onunla paralel eşitmə qavrayışı və eşidilənləri anlama baş verir. Yazılı ünsiyyət 
isə nitq akdı, yazmaq ( görmə qavrayışı )və yazılanı oxumağı (anlamağı) əhatə 
edir. Dil anadan gəlmə xüsusiyyət deyil. O , körpəgldən başlayaraq tədricən 
yaranır. Uşaq ana dilinə nitq vasitəsidə yiyələnir. Bu proses tam şüurlu xarakter 
daşımır,əsasən intutiv şəkildə gedir. 
Uşaq ətrafdakıların nitqini dinləyərkən müxtəlif şəraitdə tələffüz olunan 
müxtəlif fikirlərlə qarşılaşır,fonları əzbərləyir və tədricən dəfələrlə təkrar 
olunan elementləri- söz və ifadələri müəyyən məna ilə bağlamağı öyrənir. 
Köməyi ilə real vəziyyəti qiymətləndirməyi öyrətmək (emosya bə hissləri məşq 
etdirmək), ədəbi normaların yadda qalmasını,yəni dil işarələrinin (morfem, söz, 
söz birləşməsi, cumlə) nitqlə işlədilmə ənənəsini (birləşmə, qarşılıqlı əvəz 
olunma imkanını), onların səs və qrafik tərtibini asanlaşdırmaq. 
Dil elmi, ədəbi kitablarda, lüğətlərdə, qrammatika dərsliklərində öz əksini tapır. 
N.Gəncəvinin, S.Vurğunun əsərləri, təbiətşunasliq, riyaziyyat dərslikləri, şagird 
inşaları və.s. Azərbaycan yazılı nitqinin, hər gun eşitdiyimiz televizya və radio 
verlişləri isə Azərbaycan şifahi nitqinin nümunələridir.