Mövzu 10. Ünsiyyətin növləri, əsərin məzmununun çatdırılmasında təhkiyəçinin rolu Plan: Ünsiyyət və onun növləri

mehman olacaqsan”, İ.Nəsimi: “Dilbəra, mən səndən ayrı”, Vaqifin “Pəri”, 
“Bax”, S.Şirvani “Qafqaz müsəlmanlarına xitab”, M.Ə.Sabir “Əkinçi”, 
A.Ələsgər “Yaylaq, “Dağlar”, M.Müşfiq “Oxu tar”) ifa olunan zaman ünsiyyətin 
bu növündən istifadə olunur.
3. Bilvasitə (dolayısı ilə) dinləyicilərə (auditoriyaya) müraciət: Həyatda insanın 
özünə müraciətlə “danışması” halları az olmur. Əsəbi, gərgin, həyəcanlı anlarda 
insan özünü məzəmmət edir, günahlandırır. Bu ünsiyyət növündə ifaçının çıxışı 
onunla fərqlənir ki, o, ucadan danışır, fikirlərini dilinə gətirir. Deməli, bu ünsiyyət 
növünün tətbiqində ifaçının dinləyicilərlə ünsiyyəti bilvasitə (dolayısı ilə) olur. Bu 
ünsiyyət növü ifaçının daxili nitqini-fikrində özü-özü ilə danışıqlarını ucadan 
səsləndirməsidir. İfaçı özünü təklikdə düşüncələrə dalan adam yerində qoymalıdır. 
M.Füzulinin “Məni candan usandırdı”, İ.Həsənoğlunun “Apardı könlümü” 
qəzəllərinin, M.P.Vaqifin “Hayıf ki yoxdur” qoşmasının, “Müsibəti –Fəxrədddin” 
faciəsində Rüstəm bəyin monoloqunun ifası zamanı yaradılan ünsiyyət bilvasitə
ünsiyyətdir. Məhəbbət mövzusunda yazılmış qəzəllər, əsasən, bu ünsiyyət 
növünün tətbiqi ilə oxunmalıdır. Bu ünsiyyət növlərinin arasına sədd çəkmək 
olmaz; eyni bir əsərin oxusunda müxtəlif ünsiyyət növləri özünü göstərə bilər, 
başqa sözlə, onlar əvəzlənə bilər. 
Bütün bu deyilənlərdən bir daha aydın olur ki, ifadəli oxu peşəkar bədii oxu 
sənətinin əsaslandığı prinsiplərə istinad edir. Bədii oxu sənətinin nəzəri əsasını isə 
Stanislavskinin sistemi təşkil edir. O, aktyor yaradıcılığının qanunlarını işləyib 
hazırlayaraq xüsusi məktəb yaratmışdır. “Stanislavski sistemi” dedikdə onun elmi 
cəhətdən əsaslandırdığı təlim–səhnə yaradıcılığı və metodologiyası nəzərdə 
tutulur. Bu sistem bədii mətnin (əsərin) yaradıcılıqla mənimsənilməsini və səslənən 
sözdə canlı nitqin təbiətinə uyğun şəkildə ifadə edilməsini aydınlaşdırır. Sistemin 
məğzini daha sadə şəkildə belə ifadə etmək olar: 1. Müəllif niyyətinin hərtərəfli 
başa düşülməsi, əsərə dərindən nüfuz edilməsi. 2. Əsərdəkilərin aydın təsəvvür 
edilməsi. 3. Mətnin emosional qavranılması. 4. Tamaşaçılara (dinləyicilərə) təsir 
etmək üçün fəal səy göstərilməsi. 5. Səhnədə həyat həqiqətinin təsdiq olunması. 
Göründüyü kimi, bu sistemin ən mühüm estetik tələbi əsl bədii həqiqət 
axtarışıdır. Stanislavski tələb edirdi ki, aktyorun səhnə davranışının məntiqi insanın 
həyatdakı davranışının təbii məntiqinə uyğun gəlsin. Başqa sözlə, həyatda adamın 
sözləri, hissləri və hərəkətləri hansı təbiiliklə və qanunlarla yaranırsa, baş verirsə, 
aktyorunku da səhnədə eyni qayda ilə cərəyan etməlidir. Bütün bunlar bədii oxu ilə 
teatr sənətini ifaçılıq sənəti olmaqla bir-birinə yaxınlaşdırır. Onların hər ikisinin 
əsasında ədəbi əsərin dayandığınıda xatırlatmaq yerinə düşər. Bu sənət növləri 
üçün ümumi cəhətlər nə qədər çox olsa da, onlar spesifik xüsusiyyətləri olan 
müstəqil sahələrdir. İlk növbədə onların ifadə vasitələrinə görə fərqləndiyini qeyd 
etmək vacibdir. Teatrda pyes aktyor dəstəsi (onların sayı onlarca ola bilər) 
tərəfindən ifa olunur, bədii oxu sənətində isə əsərin ifaçısı bir nəfər olur. Teatrda 
hər aktyor bir obrazı yaradır, bir rol oynayır, ifaçı isə bir əsərdəki obrazların 
hamısını ifadə edir. Teatrın imkanları çox genişdir. Aktyor bu sənətin ifadəlilik 
vasitələrindən – dekorasiya, işıq, geyim və s. gen-bol istifadə edir. Təbiidir ki, bu, 

---

həm də onun işini asanlaşdırır, ifanın təsir gücünü artırır. Bədii oxu sənətində isə 
heç bir əlavə ifadə vasitəsi yoxdur. Burada yalnız ifaçının özünəməxsus olan ifadə 
vasitələri – onun səsi, intonasiyası, mimikası, jesti – mövcuddur. İntonasiya 
oxunun (eləcə də nitqin) başlıca ifadəlilik vasitəsidir. Bəzi tədqiqatlarda onun 
mahiyyəti cılızlaşdırır; səsin yüksəlməsi və alçalması kimi qələmə verilir. Bu cür 
sadələşdirmə doğru deyildir; səsdəki bütün çalarlar, boyalar, dəyişmələr intonasiya 
ilə bağlıdır.İnsanın sevinci, kədəri, məhəbbəti, qəzəbi, nifrəti, bütövlükdə ovqatı 
məhz intonasiyada öz əksini tapır. Belə demək mümkünsə, intonasiya insanın 
daxili aləminin zahiri göstəricisidir. O, danışanın məqsədini, niyyətini bəyan edir. 
Ə.M.Dəmirçizadə haqlıdır; “Ümumiyyətlə avazlanma, intonasiya çox mürəkkəb 
rəngarəng bir hadisədir. Avazlanma ton, yəni səsin alçalması və ucalması, sürət, 
yəni nitqin sürətlə və ya aramla cərəyanı, səsin gücü, yəni nəfəsvermənin, 
tələffüzün güclü və ya zəifliyi, səsin duyğularla parçalanması, durğu boyası, yəni 
qorxu, sevinc və daha başqa belə bir hissi hallara görə dəyişikliklərə uğraması kimi 
rəngarəng cəhətlərə malik bir hadisədir”. Deməli, nitqin ən mühüm ifadəlilik 
vasitələrindən olan intonasiya danışanın niyyətindən, çatdırmaq istədiyi fikri ifadə 
etmək üçün göstərdiyi səydən asılıdır. Danışanın nə demək istəməsindən, 
niyyətindən asılı olaraq eyni bir söz, yaxud cümlə fərqli intonasiya çalarında 
tələffüz edə bilər. Deyilənlərdən aydın olur ki, əsərin oxunmasında inandırıcı, 
səmimi, təbii intonasiyanın yaranması ifaçının əsəri necə dərk etməsindən, onunla 
yaşamasından asılıdır. İntonasiya, həqiqi mənada, əsərin məzmununun 
açılmasında, onun ilk baxışda, oxunuşda sezilməyən daxili mənasının başa 
düşülməsində, obrazlarının, müəllif mövqeyinin və ifaçının oxuduğuna 
münasibətinin çatdırılmasında əvəzsiz rol oynayır. Məhz onun köməyi, onun 
verdiyi istiqamət nəticəsində dinləyici əsəri qavrayır, ifaçı ilə ünsiyyətə girir. 
İntonasiyanın rəngarəngliyi, müxtəlif çalarlarla zəngin olması oxunun canlı, 
maraqlı, belə demək olarsa, dinlənilən olmasına imkan yaradır. Əsərin 
məzmunundan, mənasından, mətnindən doğan intonasiya həmişə cəlbedici və təbii 
olur. O ifaçıda, necə deyərlər, qeyri-iradi, öz-özünə yaranır. Saxta, qondarma, 
“özündən toxuma” intonasiya diqqətli dinləyici tərəfindən dərhal başa düşülür, heç 
bir rəğbət doğurmur. Çünki belə intonasiya hisslərin, duyumun, yaşanmışın 
nəticəsində yaranmır, boğazdan yuxarı, özünü məcburetmə yolu ilə təzahür edir. 
İntonasiya dinləyicinin təxəyyülünü oyatmalı, fəal işə qoşmalıdır. Bununla da 
oxunan mətndə təsvir olunanların aydın, parlaq təsəvvürünə imkan yaratmalıdır. 
Aktyorla qiraətçinin əsərə, obraza münasibəti, ümumiyyətlə bu iki ifaçının 
fərqli cəhətləri barədə ətraflı danışmaq lazımdır. İfaçının sənəti, qeyd olunduğu 
kimi, dram artistinin sənəti ilə doğmadır, qohumdur. Həm ifaçı, həm də aktyor, ilk 
növbədə, dinləyiciyə sözlə təsir edir, fikir və hissləri sözdə çatdırır. Bu, onları 
birləşdirən cəhətlərdəndir. Bəs ifaçı sənəti ilə aktyor sənətini fərqləndirən cəhətlər 
hansılardır? Aktyor obrazın həyatını tamaşa prosesində yaşayır və deməli, səhnədə 
həmin müddətdə baş verən hadisənin iştirakçısı olur. Personajın obrazına çevrilən 
aktyor onun adından çıxış edir, onunla nəfəs alır, tamaşa prosesində, belə demək 
mümkünsə, özündən uzaqlaşır (əlbəttə, bunun şərtiliyini unutmaq olmaz). 
Aktyorun tərəf-müqabili olur, ona müraciət edir, sözlə ona təsir edir, onunla 

---

ünsiyyətə girir və tərəf-müqabili vasitəsilə tamaşaçı ilə ünsiyyət yaradır. Aktyor 
tamaşada bir qəhrəmanın rolunu ifa edir, bir obrazı təqdim edir. 
İfaçı isə keçmişdə baş vermiş hadisələr haqqında danışır. O, hadisələrin 
iştirakçısı kimi yox, şahidi kimi çıxış edir. İfaçı əsərdəki qəhrəmanların roluna 
girmir, obrazına çevrilmir. O, obrazlar haqqında, onların yaşayış tərzi, əməlləri, 
fikir və düşüncələri haqqında məlumat verir, danışır. Bu məqamda o, sanki 
yaxından gördüyü, müşahidə etdiyi, ona ən xırda incəliklərinə qədər məlum olan 
hadisəni nağıl edir. Təbiidir ki, bu nağıletmə prosesində ifaçı danışıqlarına laqeyd, 
biganə qala bilməz və öz münasibətini müxtəlif vasitələrlə (bu onun 
intonasiyasında, mimika və jestlərində duyulur) büruzə verir. Burada bir incəliyi 
nəzərdən qaçırmaq olmaz, oxu prosesində ifaçı, məlumdur ki, obrazın mühüm, 
xarakter cizgilərinə işarə edir, bu səciyyəvi cizgiləri dinləyicilərin başa düşməsinə 
səy göstərir. Lakin bu, obraza çevrilmək, obrazı oynamaq, onun roluna girmək 
deyil. Elə həmin məqamda, yəni obrazın səciyyəvi cizgilərinə işarə edilməsi 
prosesində ifaçı obraza öz münasibətini bildirir. Bu münasibət məzəmmət, istehza, 
etiraz, təqdir etmək və s. şəklində təzahür edir. Deməli, səsdəki çoxrənglilik, 
zəngin çalar obrazın xarakterindəki səciyyəvi xüsusiyyəti, həmçinin ifaçının ona 
münasibətini ifadə etmiş olur. 
İfaçı müəyyən vaxt çərçivəsində (yəni ifa məqamında) bir neçə obrazı, onların 
danışığını, mənəvi aləmini, bir sözlə mətndə təsvir edilmiş həyatı bütünlüklə, 
çoxcəhətliliyi, rəngarəngliyi ilə diqqət mərkəzində saxlamalı olur. Deməli, ifaya 
hazırlıq prosesində nəyi necə çatdırmaq üzərində ifaçının işi çox gərgin olur. Bu 
əsl yaradıcılıq işidir, axtarış prosesidir. İfaçı məhz bu mərhələdə obrazların hansı 
səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərə qabarıq çatdırmağın üzərində düşünür. Elə məhz 
bu mərhələdə qəhrəmanlara, əhvalat və hadisəyə oxucu münasibəti formalaşır və 
bu münasibət ifa prosesində intonasiya ilə çatdırılır. Deyilənlərdən aydın olur ki,