Mövzu azərbaycan qadinlari XIX-XX əsr maariFÇİLİYİ VƏ İNQİlablari döVRÜNDƏ
Yüklə 295,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
müsəlman qadının, bütün başqa xalqlarda olduğu kimi, ailə ocağını yandıran bu gözəl
varlığın yüksəliş dövrünün başlanğıcı kimi qeydə alacaqdır». Görkəmli jurnalist Əhmədbəy Ağayev qeyd edirdi: «İndən belə müsəlman qadınları ailəyə maarifin canlandırıcı şüasını səpmək imkanı qazanacaqlar... Onlar gələcək nəsillərə inkişafa, yaxınlarına, xeyirxah insanlara və işlərə sevgi təlqin edəcəklər ki, bunsuz hər hansı cəmiyyət ölümə məhkumdur». Qazan müsəlmanlarının H.Z.Tağıyevə göndərdiyi məktubda deyilirdi: «Bu ilk məktəbdir ki, bütün şəriət qaydalarına riayət olunmaqla müsəlman qızları Qərb sivilizasiyası ilə tanış olacaq və bu təhsil məbədində müsəlman əhalisinin müxtəlif təbəqələri qarşılaşacaq və ümuminsani qardaşlıq və məhəbbət
sayda təhsilli intellektual şəxsiyyətlər pleyadası yaratdı. Artıq 1906-cı ildə bunabənzər məktəb Tiflisdə açıldı; sonradan İqlimə xanım Əliyeva və Mədinə xanım Qiyasbəyli Balaxanıda və Qazaxda öz məktəblərini açdılar; Qubada, Lənkəranda, Dərbənddə, Naxçıvanda, İrəvanda da qız məktəbləri meydana gəldi. Maarifçilik sahəsində görkəmli xidmətlərinə görə imperator II Nikolay 25 yanvar 1907-ci ildə H.Z.Tağıyevə Həqiqi Mülki Müşavir rütbəsi verdi. Qeyd etmək lazımdır ki, həyat yoldaşı Sona xanım Tağıyevi onun bütün işlərində, xalqına xidmətində dəstəkləyirdi. Sona xanım (Sofya) Tağıyeva (Ərəblinskaya), general qızı olaraq 1881-ci ildə Dərbənddə doğulmuşdu. B.Ərəbilinski övladlarına gözəl dünyəvi təhsil verməyə çalışmışdı. Onun qızları Nurcahan və Sona Dərbənddə ibtidai tədris müəssisəsini başa vurduqdan sonra təhsillərini Bakıda «Müqəddəs Nina» müəssisəsində davam etdirmişdilər. Nurcahan H.Z.Tağıyevin böyük oğluna, Sona xanım isə 1896-cı ildə Tağıyevə ərə getmişdir. Çox illər ərzində Sona xanım Aleksandrinskaya qadın rus- müsəlman pedaqoji məktəbinin Himayədarlar şurasının dəyişməz üzvü olmuş, həmçinin «Müqəddəs Nina» Bakı tədris müəssisəsinə himayəçilik etmişdir. O illərin qəzet materiallarında, xüsusən də «Kaspi» qəzetində tez-tez Sona xanımın xeyriyyə gecələrində, nahar yeməklərində, xeyirxahlıq və yetimlərə, xəstələrə, yaralı döyüşçülərə kömək aksiyalarında iştirakı barədə məlumatlara rast olunur. H.Z.Tağıyevin ölümündən sonra Sona xanımın ailəsi ilə birlikdə yaşamağa vəsaiti olmamış, o təqib olunmuş, işgəncələr görmüş, ağlını itirərək Bakı küçələrində dilənməyə məcbur olmuşdur. 1938-ci ildə kapitalist Bakısının möhtəşəmliyini və ziyasını təcəssüm etdirən qadın – Sona xanım Tağıyevanın cəsədi şəhər küçələrindən birində tapıldı. XX əsrin əvvəlində Azərbaycanın ən nüfuzlu qadınlarından birinə Sovet hakimiyyəti bu cür tale nəsib etdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi, H.Z.Tağıyev öz məktəbinə Azərbaycanın görkəmli ictimai xadimi Həsənbəy Məlikovun (Zərdabi) həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikovanı (1856-1929) direktor təyin etmişdi. Təhsilini Tiflis qadın «Müqəddəs Nina» məktəbində almış Hənifə xanım əri ilə birlikdə ilk Azərbaycan qəzeti «Əkinçi»nin çap olunmasında fəal iştirak etmişdi. 1880-ci ildə o öz evində məktəb açmış, Bakıda «Nicat» cəmiyyətinin qadın şöbəsinin yaradıcılarından biri olmuşdur. 1901-1905-ci illərdə Hənifə xanım Tağıyev məktəbinin, sonralar isə Bakı rus-tatar məktəbinin müdiri, Bakı sovet məktəbində müəllim olmuşdur. Azərbaycanın qadın maarifpərvərləri arasında Bakı və Tiflis qadın məktəblərinin müəllimi Gövhər Qayıbovanı (1885-1944); Naxçıvanda ilk qadın müəllim Fatma Hacınskayanı; məşhur Azərbaycan dramaturqu Nəcəfbəy Vəzirovun həyat yoldaşı, müəllim Xurşud Vəzirovanı (1868-1913); Firudinbəy Köçərlinin həyat yoldaşı, Bakı qadın seminariyasının (1921-1924) müəllimi, Zaqatala pedaqoji texnikumunun (1925- 1929) və Şeki uşaq evinin (1930-1954) direktoru işləmiş Badisəba Köçərlini (1881-1954) misal göstərmək lazımdır. Badisəba Köçərli «Şərəf Nişanı» ordeni ilə təltif olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəli Azərbaycan qadınlarının öz potensial imkanlarını reallaşdırması üçün şərait yaratdı. Yaranmaqda olan kapitalist münasibətlərinin, maarifin, səhiyyənin inkişafında kişilərlə müqayisədə qadınların iştirak faizi olduqca aşağı olsa da, Azərbaycanın ziyalı, maarifçi qadınlarının, Bakının, Dərbəndin aristokrat dairələrinə mənsub nümayəndələrin oynadığı rol lazımınca böyük və əhəmiyyətli idi. XIX əsr – XX əsrin əvvəlində onların daha çox fəaliyyət göstərə biləcəyi mədəni inkişaf sahəsi həm xeyriyyəçilik, həm də maarifçilik idi. Bəzi xeyriyyəçi qadın cəmiyyətlərinin fəaliyyəti haqqında ayrıca danışmaq yerinə düşərdi. XIX əsrdə Zaqafqaziyada tanınan «Müqəddəs Nina» xeyriyyə cəmiyyəti Azərbaycanda eyniadlı birinci qadın tədris müəssisəsi açdı. «Müqəddəs Nina»nın mərkəzi Tiflisdə yerləşirdi, ancaq Şamaxıda, Bakıda, Gəncə və İrəvanda da onun şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Cəmiyyət zəngin adamların ianəsi hesabına, üzvlük haqqı, varlı ailələrdən olan qızların tədris haqqı və mədəni tədbirlərin keçirilməsindən toplanan
vəsait hesabına mövcud idi. Cəmiyyət üzvləri üç il müddətinə toplanırdı. «Müqəddəs Nina»nın işində Azərbaycan qadınları da iştirak edirdi. Hələ XIX əsrin 50-ci illərində o zamanın təhsil görmüş Azərbaycanlı qadınları – cəmiyyətin Şamaxı şöbəsində işləyən Fatma xanım Əsədbəy, Xədicə xanım Haqverdiyeva, Gövhər Ağa (general-leytenant İbrahim xan Talışinskinin qızı), Papa Bikə Qutkaşenskaya, Hürü xanım (polkovnik Süleyman xanın arvadı), Balaxanım Xandəmirova müsəlman qadınları arasında mairifçilik hərəkatının təşəbbüskarları oldu. Sonradan bu cəmiyyətdə Azərbaycanlı qadınların sayı 1865-ci ildə 17-yə qədər artdı. Cəmiyyətin üzvləri arasında Çimnaz xanım Bakıxanovanı, Bəyim xanım Əmirbəyovanı, Xanım Məmmədovanı, Anna xanım Mehmandarovanı, Şərəbanı xanım Ağabəyovanı qeyd etmək lazımdır. İrəvanda yaradılmış «Müqəddəs Ripsime» qadın cəmiyyəti 1850-ci ildə qızlar üçün məktəb açda. Bu cəmiyyət bir çox xeyriyyə tədbirləri keçirdi. Əvvəlcə cəmiyyətin 63 üzvündən yalnız 7-si Azərbaycanlı idi, amma artıq 1865-ci ildə «Müqəddəs Ripsime»nin fəaliyyətində 42 Azərbaycanlı qadın fəal iştirak edirdi. Bunlar dövlət məmurlarının, hərbçilərin, bəylərin, aristokratların həyat yoldaşları idi. Bu zadəgan və təhsilli qadınlar müsəlman qadınlarına yardım etmək, onları zəngin milli, rus və Qərbi Avropa mədəniyyəti ilə yaxınlaşdırmaq arzusu ilə xeyriyyəçilik hərəkatına qoşulmuşdular. Onlar öz övladlarına Rusiyanın, Avropanın ən yaxşı tədris müəssisələrində təhsil verir və bununla sonradan məktəb açmaq və öz xalqını maarifləndirmək işinə dəstək verirdilər. Tiflisdə müsəlman qadınlarının Qafqaz xeyriyyə cəmiyyətinin yaradılması ideyası Sofiya xanım Şaxtaxtinskayanın və görkəmli Azərbaycan yazıçısı, «Molla Nəsrəddin» jurnalının naşiri Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşir- Məmmədquluzadənin (1873-1955) təşəbbüsü ilə meydana gəlmişdi. Bu cəmiyyətin tərkibinə 45 qadın daxil idi. Cəmiyyətin 1910-cu ildə qəbul edilmiş Nizamnaməsinə əsasən onun bütün işlərinə Gövhər xanım Qacar (sədr), Nigar xanım Şıxlinskaya, Məsmə xanım Talışinskaya, Səltənət xanım Əhmədova rəhbərlik edirdi. Cəmiyyətin fəaliyyəti barədə xəbər bütün Qafqaza yayıldı. Ona əsas şöhrət qazandıran ətrafında çoxlu qadın toplayan xeyriyyə tamaşaları olmuşdu. Bakıda ilk qadın xeyriyyə cəmiyyəti 26 oktyabr 1908-ci ildə Hənifə xanım Məlikovanın (Zərdabi) sədrliyi ilə yarandı. O, əvvəlcə «Nicat» Bakı müsəlman maarifçilik cəmiyyətinin şöbəsi kimi yaradıldı. 1914-cü ildə həmin cəmiyyətin əsasında inqilabdan əvvəlki Bakının ən hörmətli xanımlarından ibarət Bakı Qadın xeyriyyə cəmiyyəti yarandı ki, ona görkəmli Bakı sahibkarı Murtuz Muxtarovun arvadı Liza xanım Muxtarova başçılıq edirdi. Nəslən osetin zadəganlarından olan Liza xanım Muxtarova (Tuqanova) Vladiqafqazda doğulub boy atmışdı. Onun valideynləri polkovnik Aslanbəy Tuqanov və Pşa xanım Dudarova ən hörmətli aristokrat nəslinə mənsub idilər. İllik «Bakı» sorğu kitabını, «Bakı bələdçisi» təqvimini vərəqləyərkən Liza xanımın adına çox tez-tez rast gəlmək olur. Doktorlar Bəhrambəy Axundov, L.L.Qosiridze, Yelena Martınova (Bakı şəhər başçısının arvadı) ilə birlikdə Liza xanım Muxtarova vərəmlə mübarizə Qafqaz cəmiyyətinin Bakı şöbəsinin idarə heyətinə daxil idi. O, 1913-cü ildə təşkil olunmuş «Uşaq xəstəxanası» xeyriyyə cəmiyyətinin fəal üzvlərindən biri idi və Bakıda xüsusi uşaq xəstəxanasının yaradılmasına yardım edirdi. Onun maarifçilik və tərbiyəçilik fəaliyyəti daha geniş idi. Öz övladı olmayan bu xanım nəslinə məxsus zəngin sarayda pansion təşkil etmişdi ki, burada kasıb ailələrdən olan uşaqlar, yetimlər tərbiyə olunurdu. «Murtuz Muxtarov» səhmdar cəmiyyətinin idarə heyətinə daxil olan Liza xanım Muxtarova «Nicat» Bakı Müsəlman maarifçilik cəmiyyəti ilə bağlı idi. Onun başçılıq etdiyi Bakı Qadın xeyriyyə cəmiyyəti kasıb ailələrdən olan müsəlman qızlarına təhsil almaqda yardım göstərir, böyük maarifçilik işi aparır, çox sayda xeyriyyə məclisləri – «Ağ çobanyastığı günləri» adlanan yığıncaqlar, naharlar keçirirdi və burada yığılan vəsait kasıb və yetim uşaqların ehtiyacına sərf olunurdu. Murtuza Muxtarovun Qala qəsəbəsində Qadın Müsəlman Xeyriyyə cəmiyyətinə hədiyyə etdiyi həcmi 1 desyatin
2200 kv.sajen, 2.5 vektora yaxın torpaq sahəsinin planına aid tarixi sənədlər mövcuddur. Bu ərazidə iki yetimlər evi tikilmişdi. Lakin cəmiyyətə öz işini başa çatdırmaq müyəssər olmadı. 1920-ci ilin aprelində qızıl əsgərlərin kobudluqlarına tab gətirməyən Murtuza Muxtarov özünə qəsd etdi. Muxtarovların imarətində XI qızıl ordunun mərkəzi məntəqələrindən biri yerləşmişdi. Liza xanıma onun öz evinin zirzəmisində yer vermişdilər. Sara xanım Aşurbəyli danışır ki, o, anası İsmət xanım ilə birlikdə Liza xanım Muxtarovaya baş çəkə bilmişdi. Bakıda qalmaq Liza xanım üçün təhlükəli olduğundan o, İstambula köçdü və 1956-cı ilə qədər orada yaşadı. Köhnə Bakının birinci ledilərindən birinin həyatı da bu cür sona çatdı. Bakı Qadın Müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin işində həmçinin Bakının ali təbəqəsinin qadın nümayəndələri – İsmət xanım Aşurbəyova, Pəri xanım Topçubaşova, Fatma xanım Tambiyeva, Sürəyya xanım Qulubəyova, Sara xanım Vəzirova, Tamara xanım Axundova, Sultan xanım Axundova, Xədicə xanım Əlibəyova; Tağıyev məktəbinin ən yaxşı müəllimləri Gövhər xanım Qazıyeva, Rəhilə xanım Hacıbababəyova, Məryəm xanım Sulkeviç iştirak etmişlər. Bakının qrand-xanımları barəsində danışarkən tanınmış sənayeçi, mesenat və zadəgan Balabəy Aşurbəyovun arvadı İsmət xanım Aşurbəyovanı unutmaq qeyri- mümkündür. İsmət xanım Şamaxı taciri, antikvariat və xalça satıcısı Ağapolad Sultanovun qızı olaraq 1885-ci ildə Şamaxıda doğulmuş, Tiflisdə tərbiyə almışdı. 1904-cü ildə əri Balabəy Aşurbəyovla Bakıya köçərək, o Sona xanım Tağıyeva ilə, Liza xanım Muxtarova ilə dostlaşdı. İsmət xanım xeyriyyə axşamlarının keçirilməsində H.Z.Tağıyevə, Sona xanıma böyük köməklik göstərirdi və onların keçirilməsində İsmət xanımın hələ lap kiçik olan qızları da iştirak edirdi. Aşurbəyovların qızı, tanınmış Azərbaycan tarixçisi Sara xanım Aşurbəyli xatırlayır ki, İsmət xanım özündə Şərq və Qərb xüsusiyyətlərini birləşdirirdi. Fars dili və poeziyasının gözəl bilicisi olaraq o eyni zamanda alman və fransız dillərində sərbəst danışırdı. Ona incə zövq, nəfis davranış qaydaları xas idi. Zəngin qarderoba malik olaraq o ənənəvi milli geyimlərə, xüsusən də Qarabağ libaslarına üstünlük verirdi ki, bu onun ev şəkillərində aydın görünür. Onun 1920-ci ildən sonrakı taleyi faciəvi olmuşdur: ekspropriasiya, qanunsuzluq, emiqrasiya, 1925-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra isə ərinin həbsə alınması, ölümü, qızlarının təqib olunması... İsmət xanım 1954-cü ildə Bakıda vəfat etmişdir. Aşurbəyovların qızları da valideynlərinə layiq övlad olmuşlar: onlardan biri – görkəmli tarixçi və şərqşünas, qeyri-adi və heyrətamiz taleyi olan, tükənməz iradə gücünə malik Sara xanım Aşurbəylidir (1906-2001). Bu qadın Azərbaycanda XX əsr ərzində baş verən bütün tarixi hadisələrin canlı ensiklopediyası, H.Z.Tağıyevdən başlayaraq bizim günlərə kimi bütün istisna şəxsiyyətlərin müasiri idi. Sara xanım o dövr üçün ən gözəl təhsil almış – İstambulda Müqəddəs Janna d Ark adına hörmətli bir kolleji qurtarmışdı. Sonradan o Bakı Dövlət Universitetinin (1930) şərqşünaslıq fakultəsini qurtararaq zaman keçdikdən sonra Şərq və Azərbaycan tarixi üzrə ixtisaslaşdı; o həm də Azərbaycan Pedaqoji institutunun xarici dillər fakultəsini qurtarmışdı. Üç Avropa (ingilis, fransız, alman) və üç Şərq (ərəb, fars, türk) dillərində yazıb-oxuyan Sara xanım məhz bu dilləri bilməsinin üstündə dövlət təhlükəsizlik orqanları tərəfindən həmin dilləri daşıyan ölkələrin xeyrinə şpionajda təqsirləndirilmişdi. Yaxın və Orta Şərq xalqlarının tarixi sahəsində geniş biliyə malik olmaqdan savayı, Sara xanımda həm də rəssam və musiqiçi istedadı vardı ki, ağır təqib illərində yaşamaq üçün bunlardan istifadə etmişdi. Sara xanım dramteatrda rəssam, dekorator işləmiş, məktəbdə müəllim olmuş, müəllimi olmuş Üzeyir Hacıbəyovun dəvəti ilə 15 il Konservatoriyada xarici dildən dərs demişdir. O öz şəkillərini sataraq da dolanmalı olmuşdu; sərgilərdən birində onun «Göygöl» əsərini Meksika nümayəndələri almışdı və bu əsər indi Meksika muzeyində saxlanır. 1946-cı ildə Sara xanım Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü seçilmişdi. Sara xanım Aşurbəyli Bakının tarixi üzrə, Şirvanşahlar dövlətinin tarixinə dair çox qiymətli tədqiqatların, tarix, mədəniyyət, incəsənətə dair gözəl məqalələrin müəllifidir. O, bir çox
elmi konfransların iştirakçısı idi. 1966-cı ildə Sara xanım Aşurbəyli tarix elmləri doktoru adını, sonralar «Əməkdar elm xadimi» adını almış, Dövlət mükafatı laureatı olmuşdur. Talenin bütün keşməkeşlərinə: atasının təqib olunması, ölümü, ərinin cəzalandırılmasına, qardaşının II dünya müharibəsi zamanı Macarıstanda həlak olmasına baxmayaraq, Sara xanım Aşurbəyli bütün ömrü boyu Azərbaycan vətənpərvəri olaraq qalırdı. O, özünün yuksək intellektini Azərbaycan xalqının rifahı, onun tarixi, mədəniyyəti naminə tətbiq etməyə çalışırdı. Sara xanım Aşurbəyli XX əsrin inqilabdanəvvəlki, sovet və postsovet dövrlərindəki Azərbaycan qadınının yeni obrazının təcəssümü idi. Rusiyadakı 1917-ci il inqilabı Rusiya imperiyasında ictimai-siyasi, iqtisadi-mədəni münasibətlər quruluşunu kökündən dəyişdirdi. Bu dəyişikliklər nəhəng imperiyanın bir hissəsi olan Şimali Azərbaycandan yan keçmədi və nəticədə 1918-ci ildə burada Azərbaycan Demokpratik Respublikası elan edildi. Respublika Konstitusiyasının təqdim etdiyi digər azadlıqlar, hüquqlar arasında Azərbaycan qadınının hüquqları da vardı ki, o, ölkənin bərabərhüquqlu vətəndaşı elan edilir, bunun nəticəsi olaraq isə yeni cəmiyyətin həyatında fəal iştirak etmək hüququ qazanırdı. Maarifçilik, xeyriyyəçilik daha da inkişaf etməyə başladı və Azərbaycan qadının bunlardakı iştirakı nəzərə çarpan dərəcədə artdı. Azərbaycanda güclü inqilabi hadisələr Azərbaycan qadınını siyasət sahəsinə çıxardı. Yeni tip qadınlar – Ayna Sultanova, Ceyran Bayramova kimi inqilabçı qadınlar meydana gəldi. ADR-nın mövcudluğu uzun çəkmədi. 1920-ci ildə onu əvəz edən zorakılıq, bərabərləşmə prinsipinə əsaslanmış sovet hakimiyyət sistemi Azərbaycan cəmiyyətində olan bir çox mənəvi və etik dəyərləri süpürüb atdı. Ziyalıların, aristokratiyanın yüksək səviyyəli intellektual potensiala malik ən yaxşı nümayəndələri, həm kişilər, həm də qadınlar cəmiyyətdə lazımsız insanlara çevrildi. Onları «xalq düşməni» adı ilə damğalayır, təqib edir, alçaldırdılar. Bu şəraitdə sağ qala bilənlər ya xaricə emiqrasiya edir, ya da yeni norma və mənəviyyat sisteminə daxil olurdular. Beləliklə, XIX – XX əsrin əvvəlində Şimali Azərbaycanda qadın hərəkatı yaranır, «yeni qadın» tipi, yeni maarifçi qadınlar meydana gəlirdi. Bu prosesə təkan verən əsas amil öz inkişafında panislamizmdən pantürkizmə, və nəhayət Azərbaycanizmə qədər yol keçmiş milli etnik özünüdərkin oyanması idi. Rusiyanın Şimali Azərbaycanda keçirdiyi müstəmləkə təzyiqi və ruslaşma siyasəti, həmçinin Rusiya və İngiltərənin Cənubi Azərbaycanda apardığı müstəmləkə siyasəti ilkin mərhələsi professional şüur olan etnik özünüdərkin oyanmasına və təşəkkül tapmasına səbəb oldu. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən zəbt olunması ilə Azərbaycan xalqı ilk dəfə digər konfessiyaya, tamamilə yad etnosa malik, milli zülm və milli ayrı-seçkiliyin dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırıldığı bir dövlətin tərkibinə qatıldı. Bu siyasət etnik özünüdərkdə köklü strukturdaxili dəyişikliklərə səbəb olaraq özünütəsdiq və özünüifadə hissini gücləndirirdi. Müstəmləkə zülmündən çıxış yollarının axtarışı islam dünyasının birliyi, müstəmləkəçi xristian zülmünə qarşı dura biləcək islam imperiyasının yaranması ideyasını doğurdu. Panislamizm belə yaranır. Lakin çox tezliklə bu konsepsiyanın utopikliyi, qeyri-reallığı aşkar olunur və onu etnik Azərbaycan özünüdərkinin, əvvəlcə ümumtürk, sonra isə sırf etnik özünüdərkin təşəkkül ideyası əvəz edir. Bu konsepsiyalar müsəlman əhalisinin maariflənmiş hissəsi arasında yaranır ki, onun nümayəndələri ya müsəlman, ya da dünyəvi təhsilini Tiflisdə, Moskvada, Sankt-Peterburqda, Qazanda, Avropa ölkələrində almışdı. XIX əsrin sonunda – XX əsrin əvvəlində həm Rusiyada, həm də Avropa ölkələrində ümumi milli özünüdərk prosesi gedirdi ki, bu da heç şübhəsiz xaricdə təhsil alan Azərbaycan gənclərinin dünyagörüşünə təsir göstərirdi. Məhz onlar bu ideyaların daşıyıcısı oldular. Bu – görkəmli mütəfəkkirlər, ədəbiyyatçılar, maarifçilər:
A.Q.Bakıxanov, M.F.Axundov, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, A.Hüseynzadə, F.Köçərli, M.Ə.Rəsulzadə və başqaları idi. Mətbuatın rolunu isə xüsusi qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan cəmiyyətinin ictimai-siyasi həyatına qadınları cəlb edən elə Azərbaycanın kişiləri idi. Məsələn, Həmidə xanım Cavanşirin atası Əhmədbəy Cavanşir qızına onlara məxsus kənddə məktəb açmağı nəsihət etmişdi; H.Z.Tağıyev qızlarını özünün açmış olduğu ilk müsəlman qız məktəbinə oxumağa vermiş, qızı Sara xanımı Peterburqa, Smolnı nəcib qızlar institutuna göndərmişdi. Kişilər də öz həyat yoldaşlarını – məsələn, Hənifə Məlikovanı, Ceyran Bayramovanı, Həmidə xanım Cavanşiri – Azərbaycan cəmiyyətinin ictimai həyatına daxil edirdi. Azərbaycan qadınlarının sosial-hüquqi statusu hələ XX əsrin əvvəlində nəzərdə tutulmuşdu ki, bunu müsəlman cəmiyyətinin, müsəlman ailəsinin, qadının buradakı yeri ilə bağlı ənənələr ilə izah etmək olar. Bir şey şəksizdir ki, cəmiyyətin təhlükədə olduğu – istər zəbtolma təhlükəsi, istər də etnik özünüdərkin oyanması olsun – bir dövrdə Azərbaycan qadınları kişilərin dəstəyi və islam ənənələri əsasında ictimai həyata fəal şəkildə qoşulmuşdular.
Yüklə 295,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|