Mövzu: Fəaliyyət Plan

5. Fəaliyyətin iradi tənzimi.

İradə insan fəallığının xüsusi formsıdır. K.Marks göstərirdi ki, «insan nəinki təbiətin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir: təbiətin verdiyi şeydə o öz şüurlu məqsədini də həyata keçirir, bu məqsəd bir qanun olaraq insan fəaliyyətinin üsulunu və xarakte-rini müəyyən edir və insan öz iradəsini bu məqsədə tabe etməli olur», «əməyi icra edən əzaların gərginləşməsindən əlavə, əməyin sərf edildiyi bütün müddət ərzində müəyyən məqsəd güdən iradə də zəruridir ki, bu da işə diqqət verməkdə ifadə olunur...»

İradə mürəkkəb psixi prosesdir. Onun iki mühüm funksiyası-təhriketmə və ləngitmə funksiyaları vardır. Özünün bu funksiya-larına görə iradi iş reaktiv və impulsiv davranışdan fərqlənir.
Reaktiv hərəkətlər (işlər) bilavasitə situasiya ilə şərtlənir. Uşaq dondurma görən kimi dondurma istəyir. Hər hansı bir adam adımızı çağıran kimi dönüb baxırıq. İmpulsiv (qeyri-ixtiyari) dav-ranış isə bilavasitə tələbatlarla və emosiyalarla idarə olunar. Mə-sələn, bəzi hallarda qəzəblənmiş ata impulsiv hərəkətlər edir: vurub uşağa xəsarət yetirir. Lakin... sakitləşdikdən sonra isə peş-man olur, vicdanəzabı çəkir.
İradə şəxsiyyətin motivləri ilə bağlıdır. Lakin onları eyniləş-dirmək olmaz. Motivlərdən fərqli olaraq iradə insanı fəallığa yal-nız təhrik etmir, həm də lazım gəldikdə fəallığı ləngidir.
Fəaliyyət prosesində insanlar müxtəlif çətinliklərlə rastlaşır-lar. Görəsən, onların hamısı bu çətinlikləri eyni dərəcədə aradan qaldıra bilirmi? Şübhəsiz ki, yox! Bəs, bunu nə ilə izah etmək olar? Nə üçün eyni kursda oxuyan 2 tələbədən biri seminar məş-ğələsinə hazırlaşmağa özünü məcbur edə bilir, o birisi isə özünü lap uşaq kimi aparır, dərsə hazırlaşmaq əvəzinə maraqlı kinofilmə baxır? Bu suala cavab vermək iradənin mahiyyətini aydınlaşdırmaq deməkdir.
Biz artıq bilirik ki, insanı fəaliyyətə hər hansı bir motiv təhrik edir. Bir çox hallarda fəaliyyətə başlamaq üçün ya bu təhriklər kifayət qədər qüvvətli olmur, ya da iş prosesində onlar tədricən zəifləyirlər. İnsan bu zaman öz fəaliyyətini iradə vasitəsilə tənzim etməyə başlayır. K.Marks göstərirdi ki, «...əməyin məzmunu və onun icra üsulu fəhləni nə qədər az maraqlandırırsa, deməli, fəhlə öz fiziki və əqli qüvvələrinin hərəkətindən ibarət olan əməkdən nə qədər az zövq alırsa, ...iradə də bir o qədər artıq dərəcədə zəruridir».
Şəxsiyyət formalaşdıqca fəaliyyətin xarakteri köklü surətdə dəyişilir. Yəni şəxsiyyətin tələbatları əsasında fəaliyyətin motiv-ləri formalaşır, «motiv-məqsəd» vektoru əmələ gəlir və o fəaliy-yətin əsas struktur vahidinə çevrilir. Fəaliyyət prosesi bütövlükdə şəxsi məna kəsb edir. Bundan asılı olaraq fəaliyyətin tərkibinə daxil olan bütün idrak proseslərinin də xarakteri dəyişilir. Onlar şəxsiyyətin xüsusiyyətləri ilə şərtlənməyə başlayırlar. Beləliklə də fəaliyyət prosesində şəxsiyyətin tələbat-motivasiya, emosiya və idrak sahələri bir-birinə nüfuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etməyə başlayırlar.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. 
   Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə Psixologiya
   

2. 
   Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə Sosial psixologiya
   

3. 
   İnternet resurs: http://vu.aseu.az/