MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları

Xlor    İlk  dəfə  1774-cü  ildə  Şeyele  tərəfindən  alınmışdır.  Təbiətdə  NaCl  (qalit), 
NaCl∙KCl (silvinit), KCl ∙ MgCl
2
 ∙ 6H
2
O (karnallit) minerallarında rast gəlir.  
 
Laboratoriyada: 
 
 
                        
O
H
Cl
MnCl
HCl
MnO
2
2
2
2
2
4




 
 
 
Sənayədə: 
 
NaCl, CaCl
2
, MgCl
2
-duzlarının ərintilərinin elektrolizindən . 
 
Xlor-yaşıl-sarı  rəngli,  kəskin  iyli,  havadan  ağır  qazdır.  Demək  olar  ki,  bütün 
metallarla reaksiyaya girir: 
 
                                                     
2
2
3
2
2
3
2
CuCl
Cl
Cu
SbCl
Cl
Sb




 
 

 
106
 
Hidrogenlə HCl-qazı əmələ gətirir. C, N və O
2
 ilə bilavasitə təsirə girmir. 
 
                                                     
HCl
Cl
H
2
2
2


 
 
 
HCl-kəskin iyli rəngsiz qazdır. Alınır: 
 
                                         
HCl
SO
Na
SO
H
NaCl
t
2
2
4
2
4
2



 
 
 
Qırdırma  olmadıqda NaHSO
4
 alınır. 
 
HCl-qazı suda həll olaraq turşuya çevrilir. 
 
4
KMnO
ilə təsirə girərək Cl
2
 əmələ gətirir 
 
                                         
O
H
Cl
MnCl
KCl
HCl
KMnO
2
2
2
4
8
5
2
2
16
2





 
 
 
HCl-turşusunun  AgCl  və  Hg
2
Cl
2
  duzları  həll  olmur,  PbCl
2   
isə  az  həll  olur.  Xlor 
O
2
  ilə  birbaşa  yox,  dolayı  yolla  birləşərək  Cl
2
O,  Cl
2
O
3
,  Cl
2
O
5
,  Cl
2
O
7 
oksidləri  əmələ 
gətirir. Bunlara HClO, HClO
2
, HClO
3
, HClO
4  
turşuları uyğun  gəlir. 
 
                                        
KCl
KClO
KClO
O
KCl
KClO
O
H
CaOCl
OH
Ca
Cl
suyu
Javel
O
H
KClO
KCl
KOH
Cl
HClO
O
H
O
Cl
HClO
HCl
O
H
Cl
kat
t
















4
3
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
4
3
2
2
)
(
2
2
  
Xlor və birləşmələr müxtrəlif sahələrdə istifadə olunur. 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
 
 
6.  Я. Ялийев вя башг.  Цмуми вя гейри – цзви  кимйа. «Маариф»  няшр., Бакы, 
1987 
7.  З.  Гарайев.  Гейри – цзви  кимйа.  «Маариф»  няшр., Бакы,  1983 
8.  Ш.  Мусайев  вя  башг.,  Цмуми  кимйа.    Ы щисся.  «Маариф»  няшр. , Бакы,  
1989 
9.  В.  Аббасов  вя  башг.,  Кимйа. Бакы,  2005. 
10. V. Abbasov və başq., Ümumi kimyanın əsasları. Bakı, 2000. 
 
 
Mövzu 15 

 
107
 
Dövri sistemin B yarımqrup 
 elementləri. 
 
Plan. 
 
 
1. Əlavə yarımqrup elementləri haqqında qısa məlumat. 
 
2. I B yarımqrup elementləri: Cu, Ag, Au. 
 
3. II B yarımqrup elementləri: Zn, Cd, Hg. 
 
4. VI B yarımqrup elementləri: Cr, Mo, W. 
 
5. VII B yarımqrup elementləri: Mn, Tc, Re. 
 
 
Bu elementlərə həmçinin d elementlər də deyilir. Dövri sistemdə onların sayı 35-
dir. Onların sıra nömrəsi artdıqca, axırdan əvvəlki d-orbitalında elektronların sayı artır. 
Hər  d-elementindən  əvvəl  ya  s,  ya  da  p  –elementlər  yerləşir.  Dövrlərdə  solda  sağa 
onların  atom  radiusu  kiçilir,  qruplarda  isə,  əksinə  böyüyür.  Bu  elementlərin  hamısı 
metaldır  və  oksidləşmə  dərəcələri  böyük  olduğundan  onlar  müxtəlif  kompleks 
birləşmələrin  əmələ  gəlməsində  s  və  d  elektronları  vasitəsilə  iştirak  edirlər.  Zn 
yarımqrup elementlərdə d-valent elektronlar olmadığından onlar müstəsnadır.  
Oksidləşmə  dərəcəsi  aşağı  olanlar─  reduksiyaedici  (məsələn:  Te
+2
),  yuxarı 
olanlar  (məs.  Cr
+6
,  Mn
+7
)  isə,  güclü  oksidləşdiricidirlər.  D-  elementlər  bir-  biri  ilə 
birləşmə əmələ gətirirlər. Bele birləşmələr xlasterlər adlanır. 
 
 I B yarımqrup elementləri: 
 
Bura  daxildir:  Cu,  Ag,  Au.  Xarıcı  təbəqədə  1,  xaricdən  əvvəlki  təbəqədə  18 
elektron  olur:  (n-1)  s
2
  p
6
  d
10 
ns
1
.  Cu  üçün  +2,  Ag  +1,  Au  +3  oksidləşmə  dərəcəsi 
xarakterikdir. Bu ionların elektrona qohumluğu yüksəkdir. 
Təbiətdə sərbəst, eələcə də birləşmələr halda: Cu
2
S  (xalkozin), CuFeS
2
 (xal- 
kopirit),    (CuOH)
2
CO
3
  (malaxit),  Ag
2
S  (argentit),    AgCl  (xlorargirit),  AgBr 
(bromargirit),  Au- əsasən sərbəst halda rast gəlir. 

 
108
Əsasən pirometalurgiya, eləcədə hidrometalurgiya üsulu üzrə alınır.  
Cu- elektronikada, ərintiləri- aviasiyada, maşınqayırmada istifadə edilir. Ən geniş 
istifadə edilən ərintisi  ─  latun  və  tuncdur.  Al  ilə ərintisi olan  Al-tuncu  (90-95% Cu  və 
10-5% Al) geniş işlədilir. 
Xassələri: Cu─ qırmızımtıl, Ag- ağ, Au- sarı metaldır. Elektriki yaxşı keçirirlər. 
Havada səthi əsasi dürlə ortülü olur: 
 
2Cu + O
2 
+ H
2
O + CO
2 
 
      (CuOH)
2
CO
3 
 
Cu─  2  oksid:
 
  Cu2O    və  CuO  əmələ  gətirir.(CuO─  400-500
0
-də,  Cu2O  isə 
1100
0
C-də), CuO və Cu(OH)2 amfoterdir. 
 
CuO + 2NaOH 
 
 Na
2
CuO
2
 + H
2
O 
 Cu(OH)
2
 + 2NaOH 
 
      Na
2
[Cu(OH)
4
] 
 
Cu(OH)2─ oksidləşdirici xassəyə malikdir, aldehidləri turşuya oksidləşdirir. 
 
 
 
 
   
  
O   
 
    O 
Cu(OH)
2
 + R    C      H           R      C      OH  +     Cu
2
O + 2H
2
O 
 
 
Ag və Au- oksidlərini dolayı yolla alırlar. 
 
 
 
AgNO
3 
+ KOH 
 
 KNO
3
 + AgOH 
 
 
 
2AgOH  
      Ag
2
O +  H
2
O  
 
 
Ag 
2
O ─ ammonyaklı suda həll olur:  
 
 
 
Ag
2
O + 4NH
3
 + H
2
O  
   2[Ag(NH
3
)
2
]OH 
 
[Ag(NH
3
)
2
]OH ─ aldehidlərlə “Gümüş - güzgü” reaksiyasına girir. 
 
Cu oksigenin iştirakı ilə  duru HCl və H
2
SO
4 
ilə təsirə girir. 

 
109
 
 
 
Cu + 4HCl +O
2
       CuCl
2
 + 2H
2
O 
 
 
2Cu + 2H
2
SO
4
 + O
2
 → 2CuSO
4
 + 2H
2
O 
Ag havada oksidləşir: 
 
4Ag + 2H
2
S + O
2
           2Ag
2
S + 2 H
2
O 
 
Ag qabların qaralması məhz bununla əlaqədaedır. 
 
Cu yarımqrupun bütün həll olan duzları zəhərlidir. 
 
 
II  B yarımqrup elementləri: 
 
 
Bura  daxildir:  Zn,  Cd,  Hg.  Xarici  təbəqədə  2,  xaricdən  əvvəlki  təbəqədə  18 
elektron  olur:  (n-1)  s
2
  p
6
  d
10 
ns
2
.  Oksidləşmə  dərəcələri    +2-dir,  d-elektronları  kimyəvi 
reaksiyalarda iştirak etmişdir. 
 
Zn və Cd – ancaq birləşmələr halında, Hg isə həmçinin sərbəst halda rast gəlir:  
ZnS (sfalerit), ZnCO
3
, ZnSiO
4
, ZnO (sinkit), CdS, CdO, CdCO
3
, HgS (kinovar), HgO  
və s. 
 
Bu metallar pirometalurgiya və elektrometalurgiya üsulları ilə alınır. 
 
Zn ─ əsasən ərintilər halında, məs;  latun (60% Cu və 40% Zn), tompak  
(90%Cu və 10% Zn); neyzelberq (65% Cu, 20% Zn, 15% Ni) və s. istifadə edilir. 
 
Xassələri:  Yüngül metal olub, səthi oksid təbəqəsi ilə örtülüb. ZnO və Zn(OH)2 
amfoterdir.  
 
Zn ─ qatı qələvi məhlulunda həll olur: 
 
 
 
Zn + 2KOH + 2H
2
O → K
2
[Zn(OH)
2
]  + H
2 
 
 
Cd(OH)
2
 da amfoterdir:  
 
 
 
Cd(OH)
2
 + 4NaOH → Na
4
[Cd(OH)
6
] 
 
Zn(OH)
2 
və Cd(OH)
2
  
     NH
3
-ün sulu  məhlulunda  həll olur. Zn  və Cd ─  duru 
turşulardan H
2
-ni çıxarır. Qatı H
2
SO
4 
ilə H
2
S, duru HNO
3
 ilə NH
4
NO
3
 əmələ gəlir.  

 
110
 
Bu metalların bütün suda həll olan duzları zəhərlidir. 
VI B yarımqrup elementləri: 
 
Bura daxildir: Cr, Mo, W. Birləşmələrdə oksidləşmə dərəcələri “0”─ + 6- arasında olur;  
Crüçün +3 və +6, Mo, W üçün +6 xarakterikdir. Təbiətdə minerallarda rast gəlir. 
 
Cr─  alınır:  a)  xromit  (FeO  ·  Cr2O3)  mineralının  C  ilə  reduksiyasından;  b) 
alümotermiya reaksiyasından(Cr2O3 + Al); c) Cr2O3-ün elektrolizindən. 
 
Mo, W─ pirometallurgiya üsulu ilə alınır. 
 
Ərintilər  halında  müxtəlif  məqsədlər  üçün  istifadə  edilir:  Məs.  Cr  (20%)  və  Ni 
(8%)  ərintisi  olan  nixrom  qızdırıcı,  Mo-  şüşə,  W-  lampa  saplarının  hazırlanmasında 
işlədilir.
 
 
Cr, Cr
2
O
3
, CrO
2 , 
CrO
3
; Mo
2
O
3
, MoO
3
; WO
2 , 
WO
3,  
oksidləri məlumdur. 
 
Cr
2
O
3
- alınır: 
 
 
 
4Cr +3O
2
→2Cr
2
O
3
 
 
 
(NH
4
)2Cr2O
7
 →Cr
2
O
3
 +N
2
+H
2
O 
 
 
2Cr(OH)
3
→Cr
2
O
3
+3H
2
O 
 
 
Cr
2
O
3
 və Cr(OH)
3
  amfoterdir 
 
Cr
2
O
3
+ 2NaOH→2NaCrO
2
 +H
2
O 
 
 
Cr(OH)
3
 +3NaOH→ Na
3
{Cr(OH)
6
} 
 
CrO
3,
 MoO
3
, WO
3  
- turşu oksidləri 
 
CrO
3,
+ H
2
O→ H
2
CrO
4
 və H
2
CrO
4
+ CrO
3
→H
2
Cr
2
O
7
 
 
H
2
CrO
4   
və
 
H
2
Cr
2
O
7
  –turşuları  ancaq  məhlullarda  mövcuddur,  duzları  isə 
davamlıdır. K
2
Cr
2
O
7
- xrompik  K
2
Cr
2
O
7
 +H
2
SO
4 
qarışığı isə “xrom qarışığı” adlanır. 
Xromat və bixromatlar PH- dan asılı olaraq bir- birinə çevrilirlər: 
  
2K
2
CrO
4 
+ 2HCI→K
2
Cr
2
 O
7
 +2KCI +H
2
O 
K
2
Cr
2
O
7 
+2KOH→2K
2
CrO
4
 +H
2
O 
 
Gərginlik sırasında {H}-ə qədər yerləşdiklərindən H
2
O və turşularla reaksiyaya 
girir:  
 
2Cr + 6H
2
O → 2Cr(OH)
3
 + 3H
2
 

 
111
Cr + H
2
SO
4
 → CrSO
4
 + H
2
 
 
Cr
3
(SO
4
)
3
  su  ilə  Cr
2
(SO)  ∙  18H
2
O  kristalhidratı,  K,  Na-  sulfatlarla  Me
2
SO
4
  ∙ 
Cr
3
(SO
4
)
3
 ∙ 24H
2
O tərkibli zəy əmələ gətirir.  
 
VII B yarımqrup elementlər 
 
Bura  daxildir:  Mn,  To,  Re.  Elektron  konfiqurasiyası  (n-1)  d
5
  ns
2
.  Xarakter 
oksidləşmə dərəcəsi: Mn: +2, +4, +7, Te və Re: +7. 
Tc  (texnesium)  –süni  yolla  alınan  ilk  elementdir.  Mn  təbiətdə  MnO
2
  (pirolüzit), 
MnO
2
  ∙  nH
2
O  (varnadit),  Mn
2
O
3
  (braunit),  Mn
2
O
3 
(manqanit)  minerallarında  rast  gəlir 
(Re da həmçinin minerallarda). 
Mn- alüminotermiya, Re isə birləşmələrini H
2
 ilə reduksiyasından alınır. 
 
3Mn
3
O
4
 + 3AI → 9Mn + 4AI
2
O
3
 
Re
2
O
7
 + 7H
2
 → 2Re + 7H
2
O 
 
Mn- qara metallurgiyada, ərintiləri isə dəmiryol xətlərinin düzəldilməsində, Re + 
W ərintisi elektrik elektrik lampalarında istifadə olunur.  
H
2
MnO
4
,  HmnO
4
  turşuları  mövcuddur,  çox  davamsızdır,  duzları  davamlıdır. 
KmnO
4
 temperaturadan asılı olaraq parçalanır.  
 
                                                         K
2
MnO
4
 + MnO
2
 + O
2
 
 
KMnO
4
 
                                                           K
2
O + MnO
2
 + O
2
 
 
 
pH-dan asılı olaraq KMnO
4
 müxtəlif məhsullar əmələ gətiri. 
a)  Turş mühitdə: Mn
+2
 duzu 
b)  Neytral mühitdə: MnO
2
 
          c)  Qələvi mühitdə: KMnO
4
 
 
 
 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
5. 
 
Я. Б. Ялийев  вя  б.  «Цмуми вя гейри-цзви кимйа», 
Бакы,  1987 

 
112
6.  Ə.  Əliyev  və  başq.  Ümumi  və  qeyri-üzvi  kimya.  “Maarif” 
nəşr, Bakı. 1987.  
7.   Z. Qarayev. Qeyri-üzvi kimya. “Maarif”, nəşr, Bakı. 1983. 
8.   И. У. Лятифов  вя башг.  «Кимйа».    Бакы,  1993, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
113