Mövzu Maliyyə menecmentinin nəzəri-metodoloji əsasları

8.2. Maliyyə leveridji və onun qiymətləndirilməsi.
Müəssisənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi strategiyasının işlənib hazırlanmasının əsas vəzifələrindən biri verilən maliyyə riski səviyyəsində xüsusi kapitalın rentabellik səviyyəsinin maksimumlaşdırılmasıdır. Bu vəzifənin reallaşdırılması mexanizmlərindən biri “maliyyə leveridji” hesab edilir.
Maliyyə leveridji xüsusi kapitalın rentabellik əmsalının dəyişilməsinə təsir edən borc vəsaitlərindən müəssisənin istifadəsini xarakterizə edir. Başqa sözlə, maliyyə leveridji müəssisənin istifadə etdiyi kapitalın həcmində borc vəsaitlərin təzahürü ilə əmələ gələn və ona xüsusi kapitaldan əlavə mənfəət almağa imkan verən obyektiv amili ifadə edir.
Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi kimi xalis mənfəət maliyyə resurslarından necə səmərəli istifadə olunmasından, yəni pul vəsaitlərinin hara yönəldilməsindən, onların alınma mənbələrindən və strukturundan bilavasitə asılıdır. Bu asılılıq ilk növbədə əsas və dövriyyə vəsaitlərinin həcmində və strukturunda, həmçinin onlardan effektiv istifadə olunmasında öz əksini tapır. Məhsulun maya dəyəri onun istehsalı və satışına çəkilən xərclərin məcmusu olub təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biridir. Məhsulun maya dəyərinin əsas elementləri istehsal xarakterli dəyişən və şərti-daimi xərclərdir, onların arasındakı nisbət müəssisənin seçdiyi texniki və texnoloji siyasətlə müəyyən edilir. Maya dəyərinin quruluşunun dəyişilməsi mənfəətin məbləğinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Əsas kapitala investisiya qoyuluşu şərti-daimi xərclərin artması və dəyişən xərclərin isə azalması ilə müşayiət olunur. Lakin bu xərclərin arasındakı asılılıq qeyri-xətti xarakter daşıyır ki, bu da şərti-daimi və dəyişən məsrəflərin optimal şəkildə əlaqələndirilməsini xeyli çətinləşdirir. Şərti-daimi və dəyişən məsrəflər arasında qarşılıqlı əlaqə istehsal (əməliyyat) leveridji məfhumu ilə xarakterizə edilir.
Əgər istehsal xarakterli şərti-daimi xərclərin məcmu xərclərin tərkibində xüsusi çəkisi yüksəkdirsə, onda müəssisədə istehsal leveridjin səviyyəsi də yüksəkdir. Belə şəraitdə istehsalın həcminin hətta cüzi miqdarda dəyişilməsi mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsinə səbəb ola bilər, çünki istənilən halda müəssisədə istehsal xarakterli daimi xərclər olmalıdır.
Beləliklə, əməliyyat leveridjin dəyişilməsi ilə şərtlənən faiz və vergi ödəmələrinə qədər mənfəətin dəyişməsi kəmiyyətcə istehsal riskini ifadə edir. Əməliyyat leveridjin səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, müəssisədə istehsal riskinin səviyyəsi də bir o qədər yüksək olar.
Əməliyyat leveridjin səmərəsi onunla şərtlənir ki, istehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması üzrə bütün tədbirlər iqtisadi cəhətdən faydalıdır, daha doğrusu yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi müəssisəyə rəqabət üstünlüyü əldə etməyə imkan verir. Əgər investisiyalaşma obyekti düzgün seçilibsə, ona qoyulan vəsait tezliklə ödənilir və sahibkar əlavə gəlir əldə edir. İnvestisiyalaşdırmanın prioritet istiqamətlərinin düzgün seçilməsi və müəssisənin texniki silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsi həm müəssisənin səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün, həm də sahibkarın strateji marağının ödənilməsi üçün faydalıdır. Əməliyyat leveridjin yüksəldilməsi əlavə gəlir gətirən, yüksək riskli tədbirlərin hərtərəfli əsaslandırılmasını tələb edir.
Beləliklə, əməliyyat leveridjin müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə olunmasında rolu və əhəmiyyətini tezis şəklində aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
• ümumi cari xərclərin tərkibində istehsal xarakterli şərti-daimi xərclərin xüsusi çəkisinin çox böyük olması əməliyyat leveridjin səviyyəsinin yüksək olmasını xarakterizə edir;
• müəssisənin texniki silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsi əməliyyat leveridjin və ona uyğun istehsal riskinin artması ilə müşayiət olunur;
• əməliyyat riskinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, istehsal xarakterli şərti-daimi xərclər cari gəlirlərin rəqsetmə mənbəyi kimi maddi-texniki bazanın seçilməsi ilə müşayiət olunur. Deməli, bu mütləq gəlirlə nəticələnməlidir, əgər seçim səhvdirsə cari gəlir xərci ödəmək üçün kifayət etmir;
• müəssisənin texniki silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsi əməliyyat leveridjin və ona uyğun istehsal riskinin artması ilə müşayiət olunur;
• əməliyyat leveridjin səviyyəsi yüksək olan şirkətlər üçün istehsalın həcminin cüzi dəyişilməsi istehsal xarakterli şərti-daimi xərclərin qaçılmaz olması ucbatından mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsinə səbəb ola bilər;
• əməliyyat leveridji nisbətən yüksək olan şirkətləri investorlar, kreditorlar daha riskli sayır və onlara az maraq göstərirlər.
• Yuxarıda göstərilən fikirləri ümumiləşdirərək belə nəticə çıxarmaq olar ki, əməliyyat leveridjini qiymətləndirməyi və idarə etməyi bacaran sahibkar öz fəaliyyətində uzun müddət uğur qazana bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, əməliyyat leveridji inersiya göstəricisidir, müəssisənin maddi-texniki bazasında aparılan radikal struktur dəyişiklikləri ilə əlaqədardır və ona görə də həmin göstəricinin kəskin şəkildə dəyişməsi praktiki olaraq qeyri-mümkündür. Uzunmüddətli maliyyələşdirmə mənbəyi kimi xüsusi və borc vəsaitlərin nisbəti, borc vəsaitlərin məqsədyönlü və səmərəli istifadəsi ilə əlaqədar olaraq maliyyə riski yaranır. Xüsusi və uzunmüddətli borc vəsaitləri arasında optimal nisbət necə olmalı və bu mənfəətə necə təsir etməlidir? Məhz bu suala düzgün cavab tapmaq üçün maliyyə leveridji göstəricisindən istifadə edilir. Araşdırmalar göstərir ki, maliyyə leveridjin səviyyəsi şirkətin xarici investorlardan nə dərəcədə asılı olması ilə birbaşa əlaqədardır, yəni düzmütənasibdir

Maliyyə alətinin çiyini maliyyə asılılığı əmsalı adlanır. Bu əmsalın yüksək olduğu müəssisələrə banklar böyük ehtiyatla kredit verirlər, öz riskini ödəmək üçün kreditorlar faiz dərəcəsini artırmaq məcburiyyətində qalırlar.

Maliyyə riskini qiymətləndirmək üçün maliyyə leveridjin gücü tətbiq edilir. Bu göstərici borc vəsaitləri üzrə faizin müəssisənin mənfəətinə nə dərəcədə ciddi təsir göstərməsini kəmiyyətcə qiymətləndirməyə imkan verir. Əgər müəssisə borc vəsaitlərindən istifadə etmirsə, onda maliyyə leveridjin gücü vahidə bərabərdir, digər hallarda isə vahiddən böyük olur. Maliyyə leveridjin təsir gücü nə qədər yüksək olarsa, müəssisənin maliyyə riski də bir o qədər yüksək olar.
Maliyyə leveridjin mahiyyətini, əhəmiyyətini və səmərəsini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
• uzunmüddətli maliyyələşmə mənbələrinin tərkibində borc kapitalın xüsusi çəkisinin çox olması maliyyə leveridjin yüksək səviyyəsi kimi xarakterizə olunur;
• maliyyə leveridji şirkətin investorlardan maliyyə asılılığının mövcud səviyyəsini və dərəcəsini göstərir;
• uzunmüddətli kreditlərin və borcların alınması maliyyə leveridjin və ona uyğun olaraq maliyyə riskinin artması ilə müşayiət olunur;
• maliyyə riskinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ödənişlər müntəzəm və məcburi xarakter daşıyır, maliyyələşmə mənbələri çatışmayan halda aktivlərin bir hissəsinin ləğv edilməsinə zərurət yaranır. Bu nəticə etibarı ilə birbaşa və dolayısı itkilərin yaranmasına səbəb olur;
• maliyyə leveridjin səviyyəsi yüksək olan şirkətlərdə faiz və vergi ödəmələrinə qədər mənfəətin cüzi dəyişilməsi xalis mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsinə gətirib çıxara bilər;
• maliyyə leveridjin və ona uyğun maliyyə riskinin idarə edilməsi bəzi məqsədlərə artıq nail olunması deməkdir.
Maliyyə leveridji nəzəri cəhətdən 0-a bərabər ola bilər. Bu zaman şirkət öz fəaliyyətini xüsusi kapitalı, yəni mülkiyyətçilərin təqdim etdikləri kapital və mənfəətdən investisiya qoyuluşu üçün ayrılan vəsait hesabına maliyyələşdirir. Həmin şirkət çox vaxt maliyyə cəhətdən asılı olmayan şirkət hesab edilir. Borc kapital cəlb edən şirkət isə maliyyə leveridji yüksək olan, yaxud maliyyə cəhətdən asılı olan şirkət sayılır.
Maliyyə leveridjin pozitiv potensialı (effekti) onunla müəyyən edilir ki, borc kapital xüsusi kapitaldan ucuz başa gəlir. Maliyyə leveridjin neqativ potensialı (effekti) isə onunla müəyyən edilir ki, borc kapitalın faiz ödənişi məcburidir, səhmdarlara mənfəətdən divident verilmir.
Maliyyə menecmentinin səmərəli təşkili üçün əməliyyat leveridji və maliyyə leveridjinin birgə səmərəsinin hesablanması vacibdir. Əməliyyat leveridjinin gücünü maliyyə leveridjinin gücünə vurmaq yolu ilə onların birgə səmərəsi hesablanılır. Əməliyyat leveridji və maliyyə leveridjinin birgə səmərəsi səhmdar cəmiyyətlərin fəaliyyəti ilə bağlı məcmu riskləri qiymətləndirməyə imkan verir, habelə satışın həcminin bir faiz dəyişilməsi zamanı bir səhmə düşən xalis mənfəətin həcminin dəyişilməsi faizini ifadə edir.