Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

2.2.Regional inkişafın disproporsiyaları və bərabərləşdirmə siyasəti 
 
 
Hər  bir  dövlətin  vacib  vəzifəsi  normal  fəaliyyət  göstərən,  heç  bir  dövlətə 
arzulanmayan,  ölkənin  müxtəlif  regionlarında  qeyri-adi  yüksək  ərazi  fərqlərin 
meydana gəlməsinə səbəb kimi regionlarda sosial, iqtisadi, ekoloji və başqa gərgin 
böhranların  aradan  qaldırılması  və  ya  meydana  gəlməsinə  yol  verilməməsindən 
ibarətdir.  Burada  söhbət  qeyri-adilikdən  gedir,  ona  görə  ki,  ərazi  fərqləri  adi  və 
yayılmış  haldır.  Hər  bir dövlətdə nisbətən  çiçəklənən,  yaxud  geri  qalan  regionlar 
mövcuddur. Demək olar ki, hər bir şəhərdə varlı və kasıb məhəllələr, «yaxşı» və 
«pis»  rayonlar  vardır.  Bəzi  dövlətlərdə  və  hətta  bir  neçə  qonşu  dövlətlərin 
ərazisində kasıb zonalar meydana gələ bilər. 
Ərazi  fərqlərin  norma  və  anomaliyasmı  (qeyri-adiliyini)  nəinki  yalnız 
hökumət,  alimlər,  həm  də  daha  çox  həmin  regionda  yaşayan  insanlar  müəyyən 
edirlər.  Onlar  regional  fərqlərə  fəal  reaksiya  verərək  iş  və  yaşayış  yerlərini 
dəyişməyə  səy  göstərir,  siyasi  çıxışlar  edirlər.  Tamamilə  aydındır  ki,  yalnız  ərazi 

---

  
depressiyasının  sosial  indikatorları,  doğumun  azalması,  ömrün  qısalması, 
demoqrafik strukturun təhrifi, cinayətlərin artması və s. olur. 
Azərbaycan  Respublikası  regionlarında  doğulan  uşaqların  hər  1000  nəfərinə 
ölümün  xeyli  azalmasına  baxmayaraq  əhalinin  təbii  artımı  da  azalmışdır.  1995-
2002-ci illərdə uşaq ölümü Naxçıvanda 44,7%, Biləsuvarda 41,6%, Ağdaşda 65% 
azalmasına  baxmayaraq  təbii  artım  müvafiq  olaraq  8,0%,  9,6%  və  8,2%  təşkil 
etmişdir.  Belə  vəziyyət  əksər  regionlarda  müşahidə  olunur,  bir  sıra  regionlarda 
anaların  ölümünün  sürətlə  artması  halları  da  vardır.  Xüsusilə  dağlıq  regionlarda 
infrastrukturun çox zəif inkişaf etməsi, rayon mərkəzi ilə nəqliyyat əlaqələrinin pis 
ohnası (kənd yaşayış məntəqələrində xəstəxana və doğum evləri olmadığına görə) 
da ana və uşaq ölümünün artmasına səbəb olur. Quba, Qusar, Grədəbəy, Yardımh, 
Siyəzən, Xızı, Daşkəsən və başqa rayonlarda vəziyyət çox ağırdır. 
Daha ciddi ərazi fərqlər əvvə
lk
i firavan həyatın ümidsiz dərin tənəzzüllə əvəz 
olunduğu, insanların isə yaşayış yerini və ya iş yerini dəyişdirmək, daha  əlverişh 
rayona köçmək i
mk
anları olmadıqları zaman hiss olunur (istehsal böhranı, ekoloji 
fəlakət  və  s.).  Məhz  bu  zaman  depressiv  rayonlardan  və  dövlətin  selektiv 
yardumndan söz açılır. 
Regionların  iqtisadi,  təbii-iqlim,  resurs  və  i
n
frastruktur  xüsusiyyətləri  ilə 
müəyyən  edilən  əhalinin  həyat  səviyyəsi  və  onun  key-  fıyyətindəki  anomal  ərazi 
fərqlərin  məzmunu  bir  sıra  dövlətlərin  məntiqi  istifadə  etdikləri  iqtisadi  və  sosial 
inkişafın bərabərləşdirilməsi siyasəti ilə üzə  çıxarılır.  Ən pis  regionlarda  əhalinin 
həyat səviyyəsi iqtisadi və sosial inkişafın vəziyyətini xarakterizə edən göstəriciləri 
ardıcıl olaraq azı orta səviyyəyə yaxınlaşdırmaq bu siyasətin nəticəsi sayılır. 
Ayrı-ayrı regionların fəaliyyətinə dövlətin təsiri ideologiyası kimi bu siyasət 
müxtəlif miqyaslarda və müxtəlif parametrik qruplara uyğun olaraq (o cümlədən, 
ərazi  inkişafını  tam  xarakterizə  etməyən)  istifadə  olunur.  Geniş  miqyaslı 
«bərabərləşdirmə»  siyasəti  Almaniyada  (keçmiş  ADR  torpaqlarında),  İtaliyada, 
Çində,  Yaponiyada  və  bir  sıra  başqa  dövlətlərdə  həyata  keçirilir.  Azərbaycanda 
belə siyasət hələ keçmiş SSRİ məkanında olanda həyata keçirilməyə başlanmışdı. 
Bu  məqsədlə  Azərbaycanda  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  və  yerləşdiril-  məsinə 
dair  baş planlar tərtib  olunub  həyata keçirilirdi.  Müstəqil  respublikada hələlik  bu 
problemin həllinə bir o qədər fikir veri
lm
ir. 
Azərbaycan  Respublikası  regionlarının  sosial-iqtisadi  inkişafına  dair  Dövlət 
Proqramının həyata keçirilməsi bu problemlərin həllində mühüm rol oynayır. 
Məlumdur ki, indiki şəraitdə, hətta yaxın gələcəkdə belə, ərazi fərqləri aradan 
qaldırmaqla  «bərabərləşdirmə»  problemini  həll  etmək  mümkün  deyildir.  Bazar 
iqtisadiyyatı şəraitində regional «bərabər- ləşdirmə»ni həyata keçirməyin müxtəhf 
yolları  mövcuddur.  Bunların  arasında  əhali  və  büdcə  «bərabərləşdirilməsi»  də 
mühüm  rol  oynayır.  Birincidə  sosial  xidmətlərin  ödənilməsi  müəyyən  qədər 
əhalinin üzərinə qoyulursa, ikincidə büdcə bərabərləşdirilməsinə, yəni regionların 
büdcələri
nin
 qanunauyğun şəkildə bərabərləşdirilməsi yolu ilə əhalinin gəhrlərinin 
müəyyən  hissəsi  büdcə  hesabına  həyata  keçirillir  və  bununla  da  sosial  inkişafın 
ərazi  fərqlərini  nisbətən  aradan  qaldırmaq  olur.  Lakin  hələlik  Azərbaycan 
Respublikasında  bunların  heç  birini  həyata  keçirmək  mümkün  deyildir.  Dağlıq 
rayonların və ekstremal ərazilərdəki kəndlərdə müəl
lim
, həkim, orta tibb işçilərinin 
çatışmazlığı problemini həll etmək üçün bu stimullaşdırıcı vasitə ola bilər. 

---

  
Bununla  belə  respubhkanın  regionlarında  adambaşına  düşən  pul  gəlirləri, 
pərakəndə  mal  dövriyyəsi,  əhaliyə  göstərilən  pullu  xidmətlərin  həcmi  və  s. 
göstəricilər  kəskin  fərqlənir.  Sahibkarlığın  inkişafı  ilə  əlaqədar  görülən  işlər 
nəticəsində  ümumi  daxih  məhsulda  qeyri-dövlət sektorunun  xüsusi  çəkisi  1995-ci 
ildəki 30 faizdən 2003-cü ildə 73-% çatmışdır. 
Əməkhaqlarının,  pensiyaların  və  müavinətlərin  artırılması,  əhalinin  sosial 
müdafiəsi istiqamətində aparılan ardıcıl siyasət son iUər ölkədə həyat səviyyəsinin 
əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsini tə
min 
etmişdir. 1995-2003-cü illərdə orta aylıq 
əməkhaqqı və pensiyanın məbləği 6 dəfədən çox artmışdır. 
Şübhəsiz ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz vəziyyət respubhkada yaxın gələcəkdə 
ərazi  cəhətdən  inkişafda  «bərabərləşmə»  probleminin  həllinin  qeyri-
mümkünlüyünü sübut edir. 
Məlumdur  ki,  əhalinin  ahcılıq  qabiliyyəti,  yolların  sıxlığı,  rabitə  sisteminin 
inkişafı, yanacaq və enerji təc
hi
zatı və ərazi inkişafın digər şərtlərinə görə regionlar 
bir-birindən  kəskin  fərqlənirlər.  Bura,  eyni  zamanda  əhahnin  sosial  infrastrukturu 
obyektləri ilə tə
m
i
n
atı və sosial xidmətlərin istehlakı da aiddir. 
Son  illərdə  aparıhmş  islahatlar  sahibkarlıq  fəahyyətini  inkişaf  etdirməyə 
imkanlar  yaratrmşdır.  Lakin  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  istehlak  bazarı  və 
infrastrukturun  çox  zəif  inkişafı  bundan  istifadə  etməyə  imkan  ve
rm
ir.  Belə 
vəziyyət Azərbaycan Respubhkasının rayonlarının əksəriyyətində mövcuddur. 
Ayrı-ayrı  regionların  vəziyyətini  xarakterizə  edən  kəmiyyət  və  keyfiyyət 
parametrlərinin  müxtəlifliyi  icmal  qiymətləndirməni  və  ümumiləşdirmələri 
çətinləşdirir.  Bu  isə  çoxtərəfli  fərdi  göstəriciləri  qruplaşdırmalarla  əvəz  etməyi 
stimullaşdırır. 
Belə 
qruplaşdırmaları 
regionların 
sosial-iqtisadi 
inkişaf 
səviyyələrini 
proqnozlaşdırıb proqramlaşdırarkən qəbul etmək olar. Məsələn, «nisbətən yüksək 
inkişaf  səviyyəli»,  «orta  səviyyədən  yük-  sək»,  «orta  səviyyədən  aşağı»,  «aşağı 
səviyyədə»,  «ən  aşağı  inkişaf  səviyyəsində))  regionlar.  Bu  halda  qruplaşdırmanın 
əsasında  «region-  ların  sosial-iqtisadi  inkişafının  kompleks  qiymətləndirilməsi)) 
durur  (ballarla)  və  faktiki  göstəricilərə:  orta  hesabla  adambaşına  regional  ümumi 
məhsul  istehsalı;  yaşayış  mi
n
imumundan  az  gəliri  olan  əhahnin  xüsusi  çəkisi; 
istehsal  indeksi;  işsizlik  səviyyəsi;  mənzillə  tə
min
  -  olunma;  məktəbəqədər  uşaq 
idarələri  ilə  təminolunma;  ümumtəhsil  məktəblərlə;  stasionar  və  qeyri-stasionar 
müalicə  idarələri  ilə  təmin  olunma  və  s.  əsaslanaraq  hesablamalar  aparılır.  Bu 
müxtəhf  keyfiyyətli  göstəriciləri  vahid  «kompleks  qiymət))ə  gətirmək  üçün 
əmsallardan istifadə olunur: adambaşına istehsal, yaşayış 
minim
umundan  az  gəliri 
olan əhali 4 bal; istehsalın dinamikası 3 bal, işsizhk, xəstəxanalarla təmin olunma 2 
bal,  məktəbəqədər  uşaq  idarələri  və  ambulatoriya-poliklinika  idarələri  ilə  təmin 
olu
n
ma 1 bal. Regionu bu və ya digər qrupa daxil etmək üçün orta bal qiymətləri 
hesabla
n
ır (region üzrə göstərici ilə orta hesabla ölkə üzrə göstəricinin fərqini orta 
he sabla ölkə üzrə orta göstəriciyə bölməklə). Regionun vəziyyətinin (o cümlədən, 
regionun inkişaf səviyyəsi) qiymətləndirilməsi üçün seçilmiş metodun düzgünlüyü 
yalmz bu qiymətləndirmənin tələbindən asıbdır. 
Hal-hazırda  regionların  inkişafımn  dövlət  tə
nz
i
m
lə
nm
əsində  istifadə  etməyə 
yönəldilmiş  durumun  vəziyyətinin  sistemb  qiymətləndirilməsi  praktiki  olaraq 
həyata  keçirilmir.  Belə  qiymətləndirmənin  olmaması,  nə  qəbul  olunan  qərarların 
obyektini  düzgün  müəyyənləşdirməyə,  nə  daha  çox  delisit  vasitələrin  aparıcı 

---

  
istiqamətlərini  ölçüb-  müəyyən  etməyə,  nə  də  alı
n
an  nəticələri  dəqiq 
qiymətləndirməyə imkan vermir. Belə nəticəyə gəhnək olar ki, regional vəziyyətin 
qiymətləndirilməsinə  qənaət,  «yardım»  resurslarından  qeyri-səmərəh  istifadə 
etməyə kömək edəcəkdir. 
Regionların  vəziyyətinin  özünəməxsus  qiymətini  ahnaq  üçün  daha  tipik 
sistem,  qiymətləndirmə  məcmun  tələb  olunur;  bütün  əhah  qruplarının  həyat 
səviyyəsi  və  onun  keyfiyyəti,  ərazinin  iqtisadi  po-  tensilanm  bütün  tərkib 
elementləri;  onun  təbii  resurs  potensiah  (o  cümlədən,  dəyər  ifadəsində);  ərazinin 
maliyyə vəziyyəti, böhran, fövqəladə və başqa oxşar vəziyyətlər və s. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  «sistemli  qiymətləndirmələrin»  hər  birinə 
yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  ərazi  inkişafın  mahiyyət  parametləri  daxil  olmalıdır. 
Məsələn,  həyat  səviyyəsini  və  onun  keyfiyyətini  qiymətləndirən  zaman  mütləq 
doğumu  və  uşaq  ölümünü,  yaşama  müddətini,  əhalinin  iqtisadi  aktiv  və  sosial 
qəyyumluğun  xüsusi  çəkisini,  daimi  əhalinin  xüsusi  çəkisini  və  miqyasiyanın 
göstəricilərini,  əhalinin  öz  sosial  xidmətlərinin  dəyərinin  ödənilməsi  nisbətlərini, 
əhalinin  müxtəlif  mallara  (xüsusilə  ərzaq)  və  xidmətlərə  tələbatının  öz  hesabına 
ödənilməsinin xüsusi çəkisi və s. nəzərə ahnaq laz
ım
dır. 
«Bərabərləşdirmə» siyasəti öz nəticələrinə təminat vermir, bir qayda olaraq o, 
uzun  müddətdən  sonra  özünü  göstərir.  Keçid  dövrünün  və  o  dövrün 
«bərabərləşdirmə»  siyasətinin  bütün  illəri  ərazi  fərqlərinin  güclənməsi  illəri 
olmuşdur. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı yüzillikdə nəinki azalacaq, əksinə, iki 
dəfə artacaqdır. 
Ərazi  inkişafının  dövlət  tənzimlənməsi  bu  və  ya  digər  formalarda  ilk 
dövlətlərin  yarandığı  vaxtdan  başlanır.  Lakin  XIX  əsrin  sonuna  kimi  bu 
tənzimlə
n
mənin bir qismi daha çox, müəyyən qədər yardımı və ya səhlənkarlığı ilə 
əlaqədar əhalinin özü tərəfindən həyata keçirilirdi. 
Bu «özünü tənzimlə
n
mənin)) birinci və başlıca hərəkətverici qüvvəsi əhalinin 
sosial birliyidir: insanlar özləri daha yazşı yerlərə köçərək «pis)) ərazilərdə sosial 
yükü azaldırlar. 
Buna klassik misal ABŞ sayılır ki, onun özünəməxsus özünüin- kişaf simvolu 
qaçqınlar  olmuşdur.  Bu  ənənə  indiyə  qədər  öz  mahiyyətini  itirməmişdir,  ABŞ 
əhalisinin Siyahıyaahna Bürosunun XIX əsrin 80-ci illərindəki məlumatlarına görə 
orta  hesabla  bir  amerikalı  ömrü  boyu  iki  dəfə  bir  yerdən  başqa  yerə  köçmüş, 
əhalinin 17 faizi isə hər il yeni evlərdə məskunlaşrmşdır. 
Ərazi  uyğunsuzluqlarm  özünü  tə
nz
i
ml
ənməsinin  digər  vacib  tərkib  elementi 
hökumət tərəfindən depressiv ərazilərə kapital axınım yaratmaqdır. 
Nisbətən  ucuz  işçi  qüvvəsini  cəlb  etmək  və  müxtəlif  güzəştlər  tətbiq  etmək 
yolu  ilə  bəzən  xüsusi  kapital  pis  əraziləri  və  ya  onların  iqtisadiyyatını  yenidən 
qurmağa müvəffəq ohnuşdur. 
Müasir  dövrdə  sosial  mobilhk  a
mili
  öz  əhəmiyyətini  itirib.  Əhalinin  xeyli 
hissəsi depressiv rayonlardan köçmək üçün maliyyə imka- 
nın
a malik deyil, bundan 
başqa  heç  bir  rayonda  onları  zəruri  işçi  qüvvəsi  kimi  gözləmirlər.  Depressiv 
ərazilərə  investisiya  axını  da  az  ehtimal  olunur.  Bu  ərazilərdə  tənəzzül  təsadüf 
deyil,  investor  öz  kapi-  tahmn  tez  dövr  edəcəyi  sfera  tapmasa,  o  da  müəyyən 
problemlərlə üzləşəcəkdir. 
Deməh,  belə  qənaətə  gəhnək  olar  ki,  yalmz  dövlətin  birbaşa  və  ya  ardıcıl 
tə
nz
i
ml
əmə  siyasəti  ilə  ərazi  bərabərləşdirməsini  səmərəh  həyata  keçirmək  olar. 

---

  
Bunun  üçün  dövlətin  birbaşa  qoyuluşları  vacib  deyildir,  lakin  dəqiq  təşkilati- 
hüquqi sistem  ki
mi
  fəaliyyət  göstərən  və  müvafiq  prinsiplərə  uyğun  hərəkət  edən 
tə
nziml
əmə  mütləq  lazımdır.  Bu  tə
nziml
əmə
nin
  məzmunu,  onun  modeh  və  baza 
prinsipləri aşağıda şərh edilir.