Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

kreativ,  uyğunlaşma və 
əminedici  (təminat  verən). 
Kreativ  rəqabət  şəraitində  rəqiblərin  fəaliyyəti  rəqib 
üzərində  üstünlüyü  təmin  edən  bazar  münasibətlərinin  hər  bir  yeni 
komponentlərinin  -  yeni  məhsul,  yeni  texnologiya  və  istehsalın  təşkili  formaları, 
bölgü  və  satışın  yeni  metodları  və  s.  yaradılmasına  istiqamətlənmiş  tədbirlər 
sistemindən ibarətdir. Kreativ rəqabətin əsas əlaməti bazar kontragentlərinin tələb 
və  təklifin  mövcud  strukturunun  dəyişməsinə  can  atmasıdır.  Uyğunlaşma  rəqabət 
davramşı  istehsalda  yeni  innovasiya  dəyişmələrini  nəzərə  a
lınm
asından  və 
istehsahn  modernləşdirihnəsinə  bağlı  olan  rəqiblərin  hərəkətlərini  qabaqlamağa 
cəhd göstərməsindən ibarətdir. Uyğunlaşma rəqabət davramşı o halda tətbiq edihr 
ki, sahibkar özünün innovasiya i
mk
anlarına axıra qədər yaşamlı ohnur. Buna görə 
də o, hər şeydən əvvəl, çox qısa müddətdə öz rəqiblərinin nailiyyətlərinin sürətini 
çıxarmağa can atır. 
Təminedici  rəqabət  davramşı,  sahibkarın  məhsulların  keyfiyyətini  yüksəltmək, 
məhsulun  assortiment  dəstinin  şəklini  dəyişdirmək,  təminatlı  xidmətlə  bağlı  olan 
əlavə  xidmətləri  göstərmək  hesabına  bazarda  əldə  etdiyi  mövqeyi  uzunmüddətli 
perspektivə  saxla  mağa  və  sabitləşdirməyə  meyil  etməsinə  əsaslanır.  Təminedici 
rəqabət  davranışı,  adətən  o  hallarda  tətbiq  edilir  ki,  sahibkarın  istehsal  və 
kommersiya proqramını kökündən dəyişdirməyə imkanı ohnur və zəif innovasiya 
potensialına malik olur. 
Sahibkar  rəqiblik  metodlarından  asılı  olaraq  bu  və  ya  digər  rəqabət 
davranışını tətbiq edir. Biznes praktikasında, adətən rəqabətli iki metoddan istifadə 
edilir:  qiymət  və  qeyri-qiymət.  Qiymət  rəqabəti  müəyyən  məhsul  istehsalı  və 
reallaşma  xərclərinin  azaldılması,  bu  məhsulun  çeşidini  və  keyfiyyətini 
dəyişdirmədən  onların  qiymətlərini  aşağı  salmaqla  əlavə  mənfəəti  əldə  etmək 
uğrunda sahibkarların mübarizəsini özündə əks etdirir. Qeyri-qiymət rəqabəti: 
- 
məhsulun xassələri
n
i
n
 dəyişməsi; 
- 
məhsula keyfiyyətçə yeni xassələrin verilməsi; 
- 
həmin təlabatları eynilə ödəmək üçün yeni məhsulların yaradılması; 

---

  
- 
mah  müşayiət  edən  qiymətlərin  -  gətirmə,  quraşdırma,  sah-  manasahna, 
zəmanətli təmir və s. təkmilləşdirmək. 
Tarixi  planda  bazar  iqtisadiyyatında  rəqabət,  qiymət  rəqibliyi  metodu  ilə 
başlamışdır. Belə hal azad rəqabət dövrünə xarakterikdir. Bu idarəçilik rəqiblərin 
sahələrarası  rəqabətə  nisbətən  üstünlüyünə  xarakterik  əlamətlərə  uzun  müddət 
ərzi
n
də tələbat sisteminin dəyişməyinə əsaslanır. 
Müasir səmərəli rəqabət şəraitində qeyri-qiymət metodlarının üstünlük təşkil 
etməsi  müşahidə  olunur.  Firmalar  arasında  rəqabətin  əsasını  diferensiallaşdırıhmş 
tələb  uğrunda  mübarizə  təşkil  edir.  Bazarda  davranış  taktikasını  və  strategiyasını 
hazırlayaraq,  firma  hər  şeydən  əvvəl,  öz  istehlak  keyfiyyət  parametrlərinə  görə 
istehlakçıların sorğularına  müvafiq olan məhsulların  yaradılması üçün  narahatdır. 
İqtisadi siyasət hazırlamaqla firma hər şeydən əvvəl istehlak ümidi
n
i
n 
dinamikasını 
nəzərə  almağa  əsaslanır.  Bu  çərçivədə  isə  onlar  xərclərin  aşağı  salınması  və 
qiymətlərin  azaldılması  yollarını  müəyyən  edirlər.  Rəqabətin  bu  və  ya  digər 
metodunun  tətbiq  edilməsi  konkret  şəraitdən,  müəyyən  vaxta  firmanın  hazırladığı 
bu  və  ya  digər  rəqabət  strategiyasından  asılıdır.  Rəqabət  strategiyası  -  firma
nın
 
məqsədlərə nail olmağa yönəldilmiş fəaliyyət konsepsiyasıdır. 
İlk əvvəl hər bir firmanın son məqsədi maksimum gəhr əldə etməkdən ötru əmtəə 
bazarını  inhisarlaşdırmaqdır.  Lakin  faktlar  göstərdi  ki.  bazar  iqtisadiyyatlı 
ölkələrdə  heç  bir  firma  özünün  fəahyyət  göstərdiyi  bütün  illər  ərzində  bazarı 
inhisarlaşdıra  bilməmişdir.  Belə  hallar  ona  gətirib  çıxarır  ki,  hər  bir  firma 
yarımstrateji axtarışı həyata keçirir. Yəni öz fəaliyyətində, eyni zamanda, ən azı iki 
strateji  məqsəd  bazarın  inhisarlaşdırılması  məqsədi  və  öz  fəaliyyətinin  bazarın 
fəaliyyətinin  vahid  prosesinə  uyğunlaşdırmaq  məqsədi  güdür.  Birinci  məqsədə 
görə  firmanın  fəaliyyəti  rəqiblərin  sayının  azaldılmasına  istiqamətləndirilmiş, 
ikinciyə  görə  isə  digər  formalarla  korporasiya,  assosiasiya  formasında 
uzu
n
müddətli və qısamüddətli əməkdaşlıq hesabına, yəni, üfüqi və şaquli əlamətlər 
hesabına  risk  dərəcəsini  azaltmaq  yolu  ilə,  özünün  şəxsi  vəziyyətini 
sabitləşdirməyə  yönəldir.  Birinci  məqsəd  ilk  başlanğıcda  rəqiblərə  münasibətdə 
ayrıseçkiliyi  nəzərdə  tutur.  O,  bazarda  qüvvələr  balansının  dəyişməsi  ilə 
nəticələnir.  İkincisi  isə  rəqabət  aktivliyinin  azalmasını,  qüvvələr  balansının 
saxlanmasını  nəzərdə  tutur  (əgər  bu  qüvvələr  müqabil  sayılırsa,  yəni  qüvvələr 
eynidir sə). 
Yarımstrateji  formaların  axtarışı  inkişaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatı  ölkələri 
üçün  tipik  bir  haldır.  Burada  nəzərə  ahnaq  lazımdır  ki,  birləşdirici  strategiya 
təsadüfi  meydana  gəlməmişdir.  Rəqabət  və  inhisarçılıq  həmişə  bazar 
iqtisadiyyatının  qoşa  xarakteristikası  ki
mi 
çıxış  etmişdir.  Rəqiblər  inhisar 
vəziyyətinə nail ohnaq uğrunda mübarizə aparmış, lakin bazarın inhisarlaşdırılması 
onların hər birində ayrı-ayrılıqda qeyri-mümkün ohnuşdur. Buna görə də rəqiblər 
əslində  son  nailiyyətlərə  heç  bir  şans  olmadığı  halda  belə,  qarşılıqlı  mübarizə 
aparmağa  məcbur  olurdular.  Eyni  zamanda,  onlar  mübarizəni  də  dayandıra 
bilmirdilər  -  bu  halda  onlar  rəqibləri  tərəfindən  dərhal  kənarlaşdırılmah 
olacaqdılar. 
Bu  cür  vəziyyətin  təzahür  formaların  rəqabət  inhisarçıhq  nisbətin 
dina
mi
kas
ının
 başa düşülməsinə əsaslanan əlaqələndirmə strategiyasıdır. Lakin onu 
da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bazar  iqtisadiyyatında  əlaqələndirmə  yoldaşlıq 
əməkdaşlığı  deyildir.  Əlaqələndirmə  rəqabət  qüvvələri  balansının  başa 

---

  
düşülməsinə  əsaslanır  və  bu  qüvvələr  balansının  saxlanması  xatirinə  qarşılıqlı 
əməkdaşlığı nəzərdə tutur. 
Onu  da  qeyd  etmək  lazı
m
dır  ki,  əlaqələndirmə  strategiyasını  firmalar 
inhisarçılıq  strategiyası  ilə  vəhdətdə  tətbiq  edirlər.  Bu  isə  rəqiblərin  davranışının 
yeni  motivləri
n
i
n
  təsiri  altında,  adətən  heçə  enmir.  Hər  bir  rəqib,  hətta  əgər  o, 
həmin  ko
nkr
et  bazar  vəziyyətinə  sulh-  məramhhq  mövqeyindədirsə  də,  heç  vaxt 
digər  firmalarla  müqayisədə  yaşamaq  şəraitinin  nisbətən  yaxşılaşması  uğrunda 
mübarizədə  rəqib  olmaqdan  əl  çəkməz.  Buna  görə  də  süUrməramlılıq  nisbi  və 
dəyişkən  olur. Həm  də onun inhisarçılıq iddiasım  mütləqləşdirmək  laz
ım 
deyildir. 
Hər  bir  ciddi  firmanın  hərəkətində  rəqabət  strategiyasının  hər  iki  tipinə 
baxılmalıdır. 
Strategiyanın  seçilməsi  və  ya  onun  əlaqələndirilməsi  qarşılıqh  rəqabət 
prosesində  firmaların  roluna  və  marağına  aid  funksiyalardan  asılı  olaraq  firmalar 
tərəfindən həyata keçirilir. 
Rol funksiyasına müvafiq olaraq firmaları aşağıdakılara bölmək olar: liderlər 
(bazarda  40%-lik  payı  olan  );  liderliyə  iddiaçılar  (bazarda  30%-lik  payı  olan); 
idarəçilər  (bazarda  20%-hk  payı  olan);  naşılar  (bazarın  taxçalarında  çırpılanlar, 
bazarın 10%-nə qədər). 
Sadalanan  qruplardan  dördüncüsü  bazarın  taxçalarım  axtarıb  orada 
mö
h
kəmlə
n
mək üçun narahatdır. Bu taxça kifayət ölçüdə və mənfəətli olmalı, artım 
potensialına malik olmalı və rəqiblərin maraqlarına cavab verməlidir. Üçüncü qrup 
ikinci  və  birinci  qrupun  nümayəndələri  ilə  rəqabətə  girmir.  İdarəçi  liderlərinə 
qoyduqları yolla gedərək, qüvvə və vəsaitə qənaət edərək, böyük məsafədə daha iri 
və güclü firmaların arxasınca gedirlər. İkinci qrup bir qayda olaraq, nəzərəçarpacaq 
hücum  potensialını  tapır  və  onun  inhisarçılıq  iddiah  nümayəndələri  hər  halda 
izlədikləri  firmalara  nisbətən  öz  aralarında  daha  mühüm  rol  oynayır.  Liderlərin 
mövqelərinə  hücum  çoxisti-  qamətli  (kompleks)  xarakter  daşıyır,  yəni,  eyni 
zamanda,  çoxlu  istiqamətlər  birdən  həyata  keçirilə  bilər  (reklam,  qiymətlər, 
malların  yeniləşdirihnəsi  və  s.  yaxud  cinahdan,  yəni  istiqamətlərdən  biri  üzrə 
həyata keçirilir). 
Nəhayət,  birinci  qrup  bir  tərəfdən  digər  liderlərin  və  liderliyə  iddiaçıların 
hücumlarını dəf etməli, digər tərəfdən də ikinci qrupun nümayəndələrinin istifadə 
etdikləri  çox  isti  və  cinahdan  mübarizə  üsullarını  tətbiq  etməyə  məcburdur. 
Bazarda  vəziyyətdən  asılı  olaraq  liderlər  cinahdan  hücumları
n
ı  dəf  etmək  üçün 
cinahdan müdafiə müxtəlif maneələr (qiymət, lisenziya və başqa) yaratmaq yolu ilə 
çox- istiqamətli hücumları dəf etmək üçün isə pozisiya müdafiəsini tətbiq edə bilər. 
Pozisiya  müdafiəsi  lider  üçün  məqsədə  çevrilməməlidir.  Lider  üçün  savadlı 
siyasət  müdafiənin,  hüququn,  manevrin  və  əks-  hücumun  vəhdətli  təşkilinə 
əsaslanmalıdır. Lider əks-hücumu o anda tətbiq edir ki, onun mövqelərinə hücum 
olur  və  sözsüz  ki,  rəqabətin  zəif  yerlərinə  hücum  etmək  üçün  əks  tərəfin  yeni 
mallarına qarşı öz məhsullarının möhkəmliyini və etibarlılığını nümayiş etdirmək 
zərurəti yaransın. 
 
 
 
 
 

---