Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

Mövzu  7:İNFROSTRUKTUR  VƏ  SOSİAL  SFERASI 
SAHƏLƏRİNİN STRATEJİ PLANLAŞDIRILMASI 
 
 
 
 
7.1.İnfrostuktur  anlayışı  və  istehsal  infrostrukturunun  inkişafının  strateji 
planlaşdırlması 
7.2. Sosial sferası sahələrinin strateji planlaşdırılmasmın vəzifələri 
7.3. Kommunal təsərrüfatının inkişafının planlaşdırılması 
7.4. Əhaliyə məişət xidmətlərinin planlaşdırılması 
7.5. Səhiyyənin inkişafmm planlaşdırılması 
 
 
 
7.1.İnfrostuktur  anlayışı  və  istehsal  infrostrukturunun  inkişafının  strateji 
planlaşdırlması 
 
 
 
Azərbaycan  Respublikası  iqtisadiyyatının  bazar  münasibətlərinə  keçidin 
müasir  mərhələsində  ictimai  istehalm  səmərəliliyini  yüksəltmək,  iqtisadi  inkişaf 
variantlarını  işləyib  hazırlamaq  vacib  şərtlərdəndir.  Bu  problemlərin  həllində 
infrastrukturun inkişafı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Ümumi  şəkildə  infrastruktur  dedikdə  bu  və  ya  digər  yardımçı  elementlərin 
məcmuu  başa  düşülür.  O,  istehsal  və  sosial  inkişafa  təsir  göstərir,  digər  tərəfdən 
infrastruktur  iqtisadi  və  sosial  inkişafın  səmərəliliyinin  yüksəldilməsi  amili, 
məhsuldar  qüvvələrin  yerləşdirilməsi  və  əhalinin  məskunlaşdırılmasmm  köməkçi 
amili kimi çıxış edir. 
Regional 
tədqiqatlarda 
infrastruktura 
rayonların 
və 
şəhərlərin 
ixtisaslaşdırılması  və  kompleks  inkişafı,  ərazi  istehsal  komplekslərinin 
formalaşdırılması  vasitəsi  kimi  baxılır.  Regional  tədqiqatlarda  istehsal  və  qeyri-
istehsal  sferalarının  bütün  elementlərinin  kompleks  inkişafının  təmin  edihnəsi 
zəruriyyəti açıqlamr. 
Həm  vətən,  həm  xarici  ölkələrin  tədqiqatlarında  infrastrukturun  -
öyrənilməsinin üç əsas istiqaməti seçilir: 
1. 
«İnfrastruktur»  ümumi  istifadəli  istehsal  və  qeyri-istehsal  sferaları 
sahələri
n
i
n
 məcmundur. 
Daha  çox  yayılmış  bu  fikrin  müəllifləri  L.İ.Abalkin,  V.P.Kra-  sovski, 
S.S.Nosova, C.T.Toşenko, B.X.Krasnopolski, B.P.Xomeq- yyaiski və başqalarıdır. 
2. 
«İstehsah>  (energetika,  nəqliyyat,  rabitə,  elmi  idarələr,  peşə  təhsih)  və 
sosial» (əhaliyə xidmət sahələri) infrastrukturu fərqləndirilir. 
3. 
«İnfrastruktur»  əsil təkrar istehsal elementidir. Bu nəzəriyyə əməyin  ərazi 
bölgüsü,  yəni  istehsalın  ixtisaslaşdırılması  və  ərazi-istehsal  komplekslərinin 
yaranması və inkişafı ilə əlaqədar həmin komplekslərinin yardımçı, xidmətedici və 

---

  
əməyin ictimai-ərazi bölgüsü elementləri
ni
 nəzərdə tutur. 
           İnfrastruktur anlayışını açıqlayan K.Marks qeyd edirdi ki, bu "ümumi əmək 
vasitələri  anlayışıdır,  hansı  ki,  istehsalın  maddi  şəraitini  əks  etdirir.  Onsuz  əmək 
prosesi  tamamilə  mümkün  deyil,  yaxud  da  o,  təkmilləşməmiş  şəkildə  baş  verir". 
K.Marks  əmək  vasitələrinə  istehsal  binalarını,  kanalları,  yolları  və  habelə  torpağı 
daxil edir (K.Marks, F.Engels. Əsərləri, II nəşr, 23-cü cild, s. 191). 
         Yuxarıdakı mülahizələri ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, yerinə 
yetirdiyi  funksiyalara  görə  infrastrukuru  istehsal  və  sosial  i
n
frastruktura  bölmək 
olar. 
İnfrastruktur  sözünün  açılışına  (infro-  alt.strutura-  quruluş)  görə  istehsal 
infrastrukturu  əsas  istehsala  görə  yardımçı  şəkildə  görünən  iqtisadiyyatın  özülü 
kimi müəyyən etmək olar. Həqiqətən də iqtisadi sistemin inkişafının son vəzifələri 
nöqteyi-nəzərdən  infrastrukturun  inkişafının  məqsədi  sosial-iqtisadi  inkişaf  deyil, 
onun mühüm ilkin şərtlərindəndir. 
İstehsal  infrastrukturuna  məzmun  və  mahiyyət  nöqteyi  nəzərdən  yanaşan 
zaman  geniş  təkraristehsal  prosesinin  mərhələlərinə  nəzərən  onun  funksional 
təyinatına fikir vermək lazı
m
dır. Bu prosesdə istehsal vasitələrinin satışı ilə istehlak 
infrastrukturu,  istehlak  şeylərinin  realhşdırılması  ilə  isə  sosial  infrastruktur 
təşkilatları  məşğul  olur.  Bölgü  prosesini  isə  institusional  infrastruktur  təşkilatlan 
həyata keçirir. 
       İnfrastrukturun üç anlayışı fərqləndirilir: 
1. 
Mahiyyətə  görə  bu  xalq  təsərrüfatında  məhsullar  tədavülünü  tə
m
i
n
  edən 
sferadır. 
I 
dərəcəli səviyyə məhsulların daşınması, saxlanması və satışı funksiyalarına 
malik müəssisə və təşkilatların məcmuunu əhatə edir. 
II 
dərəcəli səviyyə ictimai təkraristehsal prosesinin normal fəaliyyətini təmin 
edən maddi subyektlərin məcmundur. 
2. 
İstehsal  infrastrukturunun  başlıca  vəzifəsi  xalq  təsərrüfatı  kompleksinin 
səmərəli  fəaliyyətini  təmin  etmək  məqsədilə  müəssisələ-  rarası  əlaqələri  təmin 
etmək,  onları  vahid  təsərrüfat  orqanizmində  birləşdirmək  üçün  əlverişli  şərait 
yaratmaqdan ibarətdir. 
İstehsal  infrastrukturunun  funksional  təyinatı  xalq  təsərrüfatında  ictimai 
təkrar istehsal prosesinin normal gedişini təmin etməkdir. 
3. 
İstehsal  infrastrukturunun  təhlili  və  planlaşdırılması  prosesində  onun 
fu
n
ksional-sahə 
strukturunu, 
yəni 
nəqliyyat-anbar 
halqası,  informasiya-
kommunikasiya halqası, iş xidməti sferası ki
mi 
bölmələrini əsas götürmək lazımdır. 
İstehsal  infrastrukturu  təkraristehsal  prosesini-maddi  nemətlərin  tədavülü,  onların 
nəqliyyatlaşdı-  rıhnası,  yığılması,  qablaşdırıması,  saxlanması  və  satışının  həyata 
keçirilməsi üçün əlverişh şərait yaradan obyektləri əhatə edir. 
İstehsala  xidmət  sistemi  isə  daha  genişdir.  Onun  vəzifəsi  daha  səmərəh 
şəkildə istehsal prosesini daimi yeniləşdirməkdən ibarətdir. Birincidən fərqli olaraq 
bura  istehsal  infrastrukturu  sahələri  ilə  yanaşı  tədavül  prosesində  məhsulun 
yenidən emah, əsaslı təmir, avto- servis, maşm-servis və s. daxildir. 
İstehsal  infrastrukturunun  statistik  göstəricilər  qrupu  onun  obyektlərinin 
kəmiyyət  və  keyfiyyət  tərəflərini  əks  etdirir.  İstehsal  infrastrukturunun  yaranmış 
vəziyyətini xarakterizə edən statistik göstəricilər cədvəl şəklində tərtib edilir, onun 
mübtəda hissəsində infrastruktur sahələri və alt sahələr öz əksini tapır: 

---

  
- 
bütövlükdə və növlər üzrə nəqhyyat: dəmiryol, avtomobil, su (çay və dəniz), 
boru-kəmər, hava; 
- 
bütövlükdə və növlər üzrə rabitə: poçt, telefon, teleqraf; 
- 
istehsahn  maddi-tex
n
iki  təchizatı  sferası  bütövlükdə  və  növlər  üzrə: 
topdansatış ticarət, maddi-texniki təminat, məhsulların tədarükü və satışı. 
Cədvəhn  xəbər  hissəsində  istehsal  infrastrukturunun  sahə  elementlərinin 
vəziyyətini xarkterizə edən göstəricilər aşağıdakı bloklar üzrə əks olunur: 
-