Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

7.3.
Kommunal təsərrüfatının inkişafının planlaşdırılması 
 
 
Kommunal  təsərrüfatı  müəyyən  ərazidə  yerləşən  və  ilk  növbədə  əhalinin  maddi-
məişət  tələbatının  ödənilməsinə  xidmət  göstərən  sayı  çox,  müxtəlif  tipli,  lakin 
qarşılıqlı  əlaqədə  olan  müəssisələr  kompleksidir.  Bu  kompleksin  bir  sıra 
xüsusiyyətləri  vardır  ki,  onları  planlaşdırma  prosesində  mütləq  nəzərə  almaq 
lazı
m
dır.  Hər  şeydən  əvvəl  kommunal  təsərrüfatının  fəaliyyəti  müəyyən  ərazi  ilə 
bağhdır  və  bu  ərazidə  yerləşən  əhalinin  tələbatının  ödənilməsinə  yönəldilir. 
Kommunal  müəssisələrinin  miqdarı,  növü  və  ölçüsü,  onların  iş  rejimi,  həmin 
ərazidə yerləşən şəhər, qəsəbə və kəndlərin şəraiti və tələbatı ilə müəyyən olunur. 
Kommunal  təsərrüfatının  bu  xüsusiyyətləri  onun  inkişafının  təşkili  və 
planlaşdırılmasmm  özünəməxsus  xüsusiyyətlərini  əvvəlcədən  müəyyən  etməyə 
imkan  verir.  Ko
mm
unal  müəssisələri  işinin  xarakterik  əlamətlərindən  biri  də  iki 
həftə, ay və il ərzi
n
də onun xidmət və məhsulunun qeyri-bərabər istehlakıdır. Belə 
ki, su,  elektrik  enerjisi, qaz istehlakı  və  şəhər iqtisadiyyatından  istifadə vəziyyəti 
ili
n 
müxtəhf  dövrlərində  və  hətta  sutkanın  saatlarında  xeyh  fərqlənir.  Bu  isə, 
kommunal  müəssisələri  işinin  dəqiq  qrafıklərinin  tərtibini  onların  xidmətlərinə 
tələbatın  daha  konkret  müəyyən  edilməsini,  həmçinin  də  pik  saatlarda  işə  sahnaq 
üçün ehtiyat güclərin olması
nı 
tələb edir. 
Ko
mm
unal  təsərrüfat  müəssisələri  istehsal-istismar  fəahyyətinin  xarakterinə 
görə sanitar-texniki (su kəmərləri və kanahzasiyalar), sanitar-gigiyena (hamamlar, 
çamaşirxanalar),  enerji  (kommunal,  elektrik  stansiyaları,  qaz  təsərrüfatı,  istihk 
şəbəkəsi) və şəhər nəqhyyatı (tramvay, trolleybus) kimi qruplaşdırmaq olar. 
Ko
mm
unal  müəssisələri  iki  əsas  istiqamətdə  planlaşdırılır:  müəssisələrin 
istismarı,  müəssisələrin  və  onların  kommunikasiya  (əlaqələndirmə)  şəbəkələrinin 
tikilməsi, genişləndirilməsi və yenidən qurulması. 
Məlumdur  ki,  ko
mm
unal  müəssisələri  məhsul  istehsal  edir,  ona  görə  də 
onların  istehsal  proqramı  əsasən  natural  göstəricilərlə  işlənib  hazırlamr.  Su 

---

  
kəmərləri  üzrə  kubmetrlə  istehlak  olunan  su,  kanalizasiyalar  üzrə  kub  metrlə 
buraxılan  çirkab  maye,  elektrik  stansiyaları  və  şəbəkələri  üzrə  kilovatt-saatla 
istehlak  olunan  elektrik  enerjisi,  qaz  təsərrüfatı  üzrə  kubmetrlə  (şəbəkə)  və  tonla 
(maye) qaz istehlakı, şəhər sərnişin nəqliyyatı üzrə daşınan sərnişinlərin sayı və s. 
Lakin  natural  göstəricilər  ko
mm
unal  müəssisələrinin  fəahyyəti,  onların  işinin 
ümu
mi 
həcmi  haqqında  tam  məlumat  vermir.  Buna  görə  də  hə
mi
n  göstəricilərlə 
tariflərin köməyilə natural göstəriciləri dəyər ifadəsinə çevirirlər. 
Kommunal  təsərrüfatı  inkişafının  ümumi  səviyyəsi  xidmət  və  məhsulların 
satışından  alınan  ümumi  gəlirin  həcmi  və  əhalinin  hər  nəfərinə  düşən  gəlirin 
miqdar göstəricilərinə görə müəyyən edilir. Birinci göstərici kommunal təsərrüfatın 
inkişaf səviyyəsini, ikinci göstərici isə əhaliyə xidmətin səviyyəsini göstərir. 
Kommunal müəssisələrinin istehsal proqramı balans metoduna əsasən işlənib 
hazırlanır.  Balans  metodu  planlaşdırılan  dövrdə  şəhərin  (və  ya  digər  yaşayış 
məntəqəsinin)  suya,  qaza,  elektrik  enerjisinə  və  digər  kommunal  xidmətlərə 
tələbatı müəyyən etməyə və həmin tələbatın ödənilməsi mənbələrini aşkar etməyə 
imkan verir. 
Əhalinin  əsas  kommunal  xidmətlərinə  tələbatı  istehlak  normalarına  və 
əhalinin sayına əsasən müəyyən edilir. 
Sənayenin, tikintinin və digər istehlakçıların kommunal xidmətlərinə tələbatı 
əsaslandırılmış sifarişlərə və xüsusi hesablamalara görə müəyyən edilir. 
Kommunal  xidmətlərə  tələbat  hər  bir  xidmət  üzrə  ayrıca  hesablanır. 
Hesablama natural ifadədə aparılır. 
Kommunal  təsərrüfatının  bütün  sahələri  üzrə  texniki  sənaye-  maliyyə 
planının tərtibi üçün forma və göstəriciləri təsdiq edilmişdir. 
Texniki sənaye-maliyyə planının əsas bölməsi istehsal proqramıdır. 
Kommunal  təsərrüfa
tının
  bütün  sahələri  üzrə  istehsal  proqramı  onun 
sahələri
nin
 təyinatı və fəahyyətinin xüsusİ
5
^ətləri nəzərə alınmaqla bölmələr üzrə 
tərtib  edilir.  İstehsal  proqramım  işləyib  hazırlayarkən  aşağıdakı  göstəricilər, 
nümunəvi hesablamalar əsas götürülməhdir. 
Su kəmərləri üzrə planlarda aşağıdakı əsas göstəricilər müəyyən edilir: 
- 
su kəmərləri
nin
 miqdarı; 
- 
su kəmərləri şəbəkəsinin uzunluğu; 
- 
su kəmərlərinə qoşuhnuş evlərin miqdarı. 
Sutkada su qaldırılması və faydalı su buraxıhşı üzrə su kəmərlərinin gücu, 
nazirlik və idarələrin su kəmərləri ayrıca göstərilir. 
Su  kəməri  təsərrüfatı
nın
  inkişaf  səviyyəsini  xarakterizə  edən  hesablanan 
göstəricilərə  sutkada  bir  nəfərə  görə  faydah  su  buraxıhşı,  su  kəmərləri 
şəbəkəsinin uzunluğunun şəhərdə yolların uzunluğuna nisbəti, su çəkihniş evlərin 
çəmi  evlərə  nisbəti  daxildir.  Su  kəmərlərinin  istismarı  göstəricilərinə  cəmi  su 
buraxıhşı  istehlakçılara,  o  cü
m
lədən  əhaliyə,  kommunal-məişət,  müəssisə  və 
təşkilatların istehsal ehtiyaclarına faydah su buraxılışı həcmi daxildir. 
İstehlakçılara  faydah  su  buraxılışı  sutkada  bir  nəfərin  su  istehlakı 
normalarına əsasən müəyyən edilir. 
Bu normalar yaşayış fondunun (mənzillərin) abadlaşdırılması səviyyəsindən 
asılı olaraq fərqlənir. Ölkəmizdə su kəmərləri tikintisi və yaşayış məntəqələrinin 
su təc
hiz
atı
nı
 planlaşdırarkən aşağıdakı normalardan istifadə olunur: 
 

---