Mövzular üzrə saatların bölgüsü

İP_i = ­k₁f₁ + ... + k_nf_n – k_n+1lak ;
Burada İP_tn – turizm növünün inkişafn potensialının inteqral göstəricisidir; k₁ … k_n – mənfi olmayan faktorların (göstəricilərin) çəki əmsallarıdır; f₁ … f_n – turizm növünün normalaşmış göstəriciləridir; n – cəmlənmiş göstəricilərin sayı; k_n+1lak – təbii mühitin məhdudlaşdırıcı faktorlar kompleksinin çəkiləşdirilmiş qiyməti.
Turizm potensialının əsas istiqamətlərinin tədqiqində növbəti mərhələ klasterləşmədir. Onun nəticələrinin əsasında turizmin ayrı-ayrı növlərinə görə rayonların təsnifatlandırılması aparılır.
Beləliklə, rayonların təsnifatlandırılması tədqiqat ərazisinin turizm resurs potensialının reytinq qiymətləndirilməsini aparmağa imkan verir. Bu yolla qiymətləndirmə rayonları inteqral turizm potensialının və onun komponentlərinin böyüklüyünə görə, həmçinin təbiət rekreasiya resurslarına əsaslanan turizm növlərinin inkişaf imkanlarına görə nəzərən fərqləndirməyə imkan verir.
Yuxarıda qeyd olunanları belə yekunlaşdırmaq olar ki, göstərilən metodlarla turizm resurslarının qiymətləndirilməsi, hər bir ərazinin və ya regionun ölkənin turizm potensialı daxilindəki payını, eləcə də müəyyən bir göstəriciyə görə ayrı-ayrı rayonların region və ya ölkənin turizm potensialında tutduğu yeri müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Oxşar cəhətləri və eyni turizm imkanlarına malik olan rayonları müəyyən qruplarda birləşdirmək mümkün olur. Həmçinin hər bir rayonun təbiət yönümlü turizm sahəsi üçün prioritet sayıla biləcək istiqamətlərin müəyyən edilməsi imkanı yaranır. Eyni zamanda tədqiqat ərazisinin məkan baxımından differensiasiyalaşdırılması daha böyük üstünlüklərə malik olan rayonları təyin etməyə imkan verir. Tədqiqat ərazisində turizm resursları qiymətləndirildikdən sonra isə həmin resurslara əsaslanacaq mümkün turizm fəaliyyətlərinin istiqamətləri müəyyən edilə bilir.

Fəsil 13. Turizmdə elmi proqnozlaşdırma üsulları

13.1. Turizm sənayesinin inkişafı perspektivləri

Ümumdünya Turizm Təşkilatının mütəxəssislərinin proqnozlarına görə son dövrlərdə turistlərin qaldığı ölkələrdə səyahət və ekskursiyaların həcmi eləcə də, regionlar arasında rəqabət artır. Yaxın gələcəkdə sənaye inkişafının aşağıdakı sahələrini proqnozlaşdırmaq mümkün olacaqdır- beynəlxalq turizm, ölkələrdə təbii, mədəni və tarixi qaynaqların vəziyyətini nəzərə alaraq yeni xidmətlərin yaradılması və mövcud xidmətlərin və bazarların inkişafı, yerli icma və bələdiyyə orqanlarının planlaşdırma və inkişafa cəlb edilməsi, turist fəaliyyəti, təhlükəsizliyini təmin etmək; təşkilatçılar arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, turizm və bələdiyyə strukturlarının hər birinin ehtiyaclarını anlaya bilmək.

Mütəxəssislər, gələcək illərdə rifah səviyyəsi və əhalinin gəlirlərinin artımı, gömrük və digər çətinliklərin zəifləməsi ilə dünyanın müxtəlif ölkələrində istirahət etmək istəyən turistlərin sayının artacağını söyləyir. Tur operatorlarının vəzifəsi qiymətləri qorumaqdır, turistlərə sabit və sərfəli səviyyədə xidmət göstərmək turizm sənayesi üçün faydalıdır.
İnvestisiya həmişə turizmin inkişafı üçün vacib məsələdir. Ancaq investisiya edərkən sərmayə ətraf mühit məsələlərini nəzərə almalıdır. Tikinti zamanı turizm mərkəzləri, qədim abidələr və ya təbiət arxitekturası , mənzərələr, yerli əhalinin həyatı pozula bilər.
Yaxın vaxtlarda , menecerlər marketinq və investisiyanı daha açıq bir şəkildə həyata keçirəcəklər, bu da turist xidmətlərinin təqdimatı üçün daha çox vəsait ayrılmasına , turistlər üçün xidmətlərin təşkil olunmasına səbəb olacaq. Bu, turizm sektoru şəxsi heyətinin peşəkarlığının artmasına təsir edəcək.
Dünyada turizmdən gələn gəlirlər 2 trilyon dollar olacaq və planetdə turist əhalinin 1 milyard 600 milyona çatacağı gözlənilir. Ən çox ziyarət edilən ölkə Çin olacaq. Turizmdən yüksək iqtisadi artımlar Honq konqda gözlənilir.
Rusiyada ciddi dəyişikliklər olacaq: 2020-ci ildə daxil olan turistlərin sayı gedən turistlərin sayından bir neçə dəfə çox olacaq. Avropa ölkələri arasında səyahət sənayesində böyük uğurlar Çexiyada, eləcə də Hollandiyada gözlənilir. Almaniya, Böyük Britaniya, Kanada və Yaponiya sakinləri adam başına ildə iki səfər reallaşdıracaq.
Turizm müəssisələrinin inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirmək və analitik istifadə etmək "portfel idarəçiliyi" və "turizm məhsullarının portfeli" analizi kimi adlanır.
Məzmunu qiymətləndirmək üçün, turist bazarının cəlbediciliyi və ya turist müəssisəsinin fəaliyyət göstərdiyi sənayenin, və həm də müəyyən bir bazarda tutduğu mövqeyi müəyyənləşdirmək üçün "idarəetmə portfelinin" və "turizm məhsulu portfelinin" təhlili aparılır.
Bu matris müəssisənin rəqiblərin turizm məhsulunun satış payını xarakterizə edir. Böyük bir bazar payı daha çox mənfəət və rəqabətdə daha güclü mövqe tutmağa şərait yaradır. "Turizm məhsullarının portfeli" ni qiymətləndirmək üçün orijinal yanaşma olaraq matrisdən istifadə edirlər. "Rəqabətlilik həyat dövrünün mərhələsidir." Analiz edilən tur məhsulları üç strateji seçmə zonasından birinə düşür. Turist bazarında dominant mövqe tutan turistik məhsullar çeşidi "gənc", (qeyri-rəqabətçi) kəskin şəkildə radikal həllər tələb edən turizm məhsulları "köhnə" adlanır.
Turist sənayesində turistik müəssisənin tədqiqat fəaliyyətinin effektiv metodu Shell / DPM istifadə olunur (DPM - Doğrudan siyasət matrisi), kəmiyyət göstəricilərinə yönəlir. Matris qəbul edildiyi təqdirdə təklif edir ki, ticarət səylərini pul vasitəsilə birləşdirməyə ehtiyac duyulacaq. Bu göstərici qısa müddətli planlaşdırma, uzun müddətli investisiyaların faydalılığını qiymətləndirməyə icazə verir.
Bu matrislərin aşağıdakı mənfi cəhətləri vardır: bir çoxları əziyyətli və bahalıdırlar. Onların köməyi ilə göstəriciləri ölçmək çətindir; Ancaq bu matrislər metodoloji əsaslarda eyni indikatorlardan istifadə etməklə fərqli alternativlərin müqayisəsinə imkan verir və çox da önəmi olmayan məsələlərin çıxarılması ilə problemin kompleks həllini həyata keçirir.

13.2. Turizm sənayesində proqnozların təsnifatı

Proqnozlaşdırma (yunan sözü olub - əvvəlcədən bilmək) bir növ öngörmə, proqnozlaşdırma, qəbul etmək, gələcək haqqında məlumat vermək deməkdir. Səyahət sənayesində proqnozlaşdırma verbal, riyazi, qrafik və ya digər bir səyahət müəssisəsinin hər vəziyyətinə dair qərarın digər formasıdır. Ekspertlər aşağıdakı proqnoz tiplərini ehtiva edən təsnifatlardan istifadə edirlər.

1. 
   Zaman əlaqəli proqnozlaşdırma - qısamüddətli, orta müddətli və uzun müddətlidir.
   

Turizm müəssisəsinin ticarət fəaliyyətindən asılı olaraq, proqnoz həftə, ay və illik ola bilər. Orta müddətli satış proqnozları 2 ... 3 il və uzunmüddətli - 5 il və ya daha çox olur. Uzunmüddətli proqnozlar perspektivlidir. Çox vaxt, 5 illik proqnozlar orta müddətə aiddir.

2. 
   Proqnozlaşdırma yaradıcılığa əsaslanan axtarış, normativdir. Axtarış proqnozu tədricən gələcəyə "nüfuz" etmək üçün mövcud olan məlumatlara əsaslanır. O, öz növbəsində, ekstrapolyatiyaya (ənənəvi) və alternativ (yenilikçi) yanaşmalara bölünür.
   

Ekstrapolativ bir yanaşma iqtisadi və digər inkişafın olduğunu göstərir. Səyahət işi uğurla və davamlı şəkildə baş verir. Proqnoz sadə proyeksiya ola bilər. Proqnozçular proqnoz etmək üçün keçmiş performansı qiymətləndirirlər. Turizm müəssisələrinin fəaliyyəti və onların inkişaf tendensiyaları daha sonra bu tendensiyaları gələcəyə köçürür.
Proqnozlaşdırmaya alternativ yanaşma səyahət sənayesinin xarici və daxili mühitinə əsaslanır, bunun nəticəsində bir turist müəssisəsinin inkişafı yalnız müvəffəqiyyətli və davamlı deyil, həm də spazmodik, yəni aralıq olaraqvbaş verir.
Birincisi, alternativ yanaşma çərçivəsində, proqnozlaşdırma tək bir məntiqlə birləşir, turist müəssisəsinin inkişafının düz və spazmatik yolları onun gələcəkdəki şəklini yaradır. İkincisi, inkişaf variantlarının birləşməsi də daxil olmaqla proqnozlar formalaşır.
Axtarış proqnozunun hər bir variantda gələcəyin xüsusi ssenarisi əsas götürülür. Axtarış motorunun proqnozlaşdırılması üçün ekstrapolativ və alternativ yanaşmalar kəmiyyət və keyfiyyət proqnozlaşdırılması metodlarına əsaslanır.
Tənzimləyici (normativ-hədəf) proqnoz gələcək üçün turizm müəssisəsinin strateji qaydaları; onların əsasında inkişafın qiymətləndirilməsi məqsədləri, ümumi məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi və s. əsaslanır. Səyahət şirkətinin zəruri tarixi məlumatları olmadığı hallarda tənzimləyici proqnoz tətbiq olunur. Buna görə də, o keyfiyyət metodlarına əsaslanır. Gələcəyin yaradıcı təsvirinə əsaslanan proqnoz proqnozçulardan, subyektiv biliklərindən, onun intuisiyasından istifadə edir. Bu cür təxminlər "ütopyalar" və ya "distopiya" şəklində var - Belə proqnozlar turizm müəssisəsinin fəaliyyətinin gələcək nəticələrinin proqnozlaşdırılması üçün istifadə edilə bilər.
Gələcək hadisələrin ehtimalı dərəcəsinə görə, proqnoz variantdır, qeyri-sabitdir. İnkişaf variantlarından hər biri səyahət biznes mühitinin müəyyən vəziyyətini onun əsas parametrlərini müəyyən etməklə nəzərə alır.

3. 
   Nəticələri təqdim etmək üsuluna əsasən, proqnozlar nöqtə və aralıq proqnozlara bölünür.
   

Nöqtə proqnozunda - göstəricinin yeganə dəyəri olur, məsələn gələn ayın gündəlik dövriyyəsi 5% artacaq.
Aralıq proqnozlar - bir sıra dəyərləri nəzərdə tutan gələcəyin proqnozlaşdırılması, məsələn gələn aydakı orta gündəlik dövriyyə 5 ... 8% artacaq.
Digər növ proqnozlar da istifadə olunur. Məsələn, proqnoz qlobal, regional, yerli (sistem) ola bilər. Bütün ölkə bazarını əhatə edə bilər, müəyyən bir bölgənin bazarı ilə məhdudlaşa bilər, ayrı bir turizm müəssisəsinin yerli bazarını əhatə edə bilər.
13.3. Proqnozlaşdırma üsulları

Proqnozlaşdırma üsulları sadə (homogen) və mürəkkəb ola bilər (proqnozlaşdırma sistemləri).

Sadə üsullar istifadə edilən məzmun və alətlərdəki xüsusiyyətləri birləşdirir (məsələn, trendlərin ekstrapolyasiyası, morfoloji təhlil və s. )
Sadə (homojen) üsullar faktiki, ekspert və birləşdirilmiş növlərinə bölünür. Faktiki metodlar (onlara axtarış proqnozları deyilir) öz növbəsində ekstrapolyasiya, interpolasiya və metodlardan ibarət olan parametrik analoji məqalələrin daxil olduğu statistiki növə bölünür.
Məsələn, statistik metodlar tikinti və proqnozlaşdırma obyektinin xüsusiyyətlərinin (parametrləri) dinamik seriyasının analizinə əsaslanan metodları əhatə edir.
Ekspert metodları (onlar normativ proqnozlar adlanır) fərdi və kollektiv növlərə bölünür.
Fərdi üsullar analitik emal olmayan metodları əhatə edir - bu, müsahibə, fikir yaradan üsul, analitik ekspert qiymətləndirmələri ola bilər.
Kollektiv üsullara analitik emal üsulları daxildir: morfoloji analiz, kollektiv ekspertizası metodu, delfi metod, matris metodu.
Kompleks metodlar (proqnozlaşdırma sistemləri) proqnozlaşdırma metodunu, pattern metodu, profil metodlarını əhatə edir. Kompleks metodlar xüsusi proqnostik sistemlərin həyata keçirdiyi üsulların birləşməsini əks etdirir.
Qarışıq metodlar faktiki olaraq istifadə olunan ekspert məlumatları ilə yanaşı qarışıq məlumat bazası olan üsulları da ehtiva edir.
Son zamanlarda statistik,hərəkətli ortalama və üstəlik ortalama proqnozlaşdırma üsulları geniş yayılmışdır.
Statistik proqnozlaşdırma metodları (hərəkətli ortalama ilə ekstrapolyasiya) dinamik seriyalı məlumatlara qısa müddətli bir iş üçün bir prosesin hər hansı bir inkişaf meylini müəyyən etməyə icazə vermədikdə tətbiq edilir.
Statistik proqnozlaşdırma metodlarından biri dinamik səviyyələrində mövsümi bazaya əsaslanan proqnozların hesablanmasıdır. Mövsümi dəyişikliklər səviyyə dəyişikliklər kimi başa düşülür. Onlar fərqli şəkildə ortaya çıxır. turizm fəaliyyətinin müxtəlif növləri və formalarında intensivlik, formalaşma, qiymət, turizm məhsulunun tanıdılması və istehlakı.