Muallifdan

 Gap 
grammatikaning yirik va mustaqil birligidir. Gapdan katta birliklar 
ham mavjud: 
murakkab sintakik (birlik) butunlik, abzas va matn. 
 
Til grammatik strukturasining o‘ziga xos xususiyatlari bor. 
Birinchidan
,
tilning grammatik qurilishi: so‘zning strukturasi , 
tuslanish va turlanish qoidalari, so‘z birikmalari va grammatikaning 
turlari tarixiy taraqqiyotining mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi. 
Ikkinchidan
,
grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. 
Masalan, arava
, maktab, tosh, bola
kabi so‘zlarning o‘z leksik 
ma’nosi bor, ammo, grammatik nuqtayi nazardan bu so‘zlar 
predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot turkumini tashkil qiladi. Bu 
so‘zlarni ularning leksik ma’nosi emas, grammatik ma’nosi 
umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va 
sintaksis o‘rganadi. Morfologiya so‘zning turkumlari va ularning 
grammatik formalarini tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik 
strukturasini o‘rganadi. Bunda gap asosiy birlikdir. Gapdan katta 
birliklar ham sintaksisda o‘rganiladi.
Til tizimi til birliklari -fonema, morfema, so‘z, gap va til 
sathlarining bir butunligidan iborat. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, 
aloqa-munosat vositasi bo‘lgan tilning fonetik, leksik, grammatik 
jihatlari muayyan ichki qonuniyat asosida o‘zaro mutanosiblikni 
tashkil etuvchi tizimdir. Tizimni tashkil qiluvchi mutanosiblik o‘ziga 
xos bo‘lgan alohida qoidalarda namoyon bo‘ladi. Muayyan tildagi 
gaplar so‘zlardan, so‘zlar bo‘g‘inlarning birikuvidan, bo‘g‘inlar nutq 
tovushlaridan hosil bo‘ladi. Jumlani, gapni tashkil etuvchi so‘zlar 
o‘zaro til qonuniyatlari asosida birikadi. Istalgan har qanday so‘zlar 
yig‘indisi gap bo‘la olmaydi. Tartibsiz suratda yig‘ilgan so‘zlar 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
36 
36
mazmun ifodalash uchun xizmat qilmaydi. So‘zlarning ketma-ketligi 
ma’lum tartib va umumiy qoidaga muvofiq bo‘lishi talab etiladi. Shu 
holatning o‘ziyoq tilning tizim ekanligini ko‘rsatadi. Ma’lum bir tilga 
xos tovushlar shu tilning fonetik tizimini, so‘zlar leksik tizimini 
tashkil etadi. Bir tildan ikkinchi tilga o‘zlashgan so‘z shu tilning 
fonetik tizimiga-talaffuz me’yorlariga bo‘ysunadi. Masalan: o‘zbek 
tiliga rus tilidan kirgan ayrim so‘zlar o‘zbek tili talaffuz me’yorlariga 
moslashadi: 
чайник-choynak, поднос-patnis.
Aksincha o‘zbek tilidan 
rus tiliga o‘zlashgan so‘zlar rus tilining talaffuz me’yorlariga 
bo‘ysungan: 
qorovul-караул, karvon-караван, bozor-базар. 
Umuman, tilda tovushlar, lug‘at tarkibi, grammatik tartib birikib, 
tizim sifatida bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini tashkil etuvchi 
sathlar o‘zaro mutanosib holda bir-birini taqozo qiladi. Ular orasidagi 
bog‘liqlik tilning umumiy qoyidalari va qonuniyatlariga asoslangan.