Muallifdan

“Mundin so‘ngra uch nav tildurkim , asil va mo‘tabardur va ul 
tillar iborati gavhari bila koyilining ( aytuvchi , so‘zlovchi ) adosig‘a 
zevar va har qaysining furu’i (shox , daraxtning shoxi ) bag‘oyat 
ko‘ptur . Ammo turkiy va forsiy va hindiy asl tillarning manshaidurki 
(bir narsaning chiqib kelgan o‘rni , kelib chiqish joyi , boshlanishi), 
Nuh payg‘ambar... ning uch o‘g‘lig‘akim , Yofas va Som va Homdur 
, etishur . Va bu mujmal tafsili budurki , Nuh... to‘fon tashviridin 
(to‘lqin , falokat) najot va aning mahlakasidin ( xavf – xatar joyi va 
vaqti , halokat , xavf – xatar) hayot topti , olam ma’murasida bashar 
jinsidin osor va inson navidin namudor qolmaydur erdi . Yofasniki , 
tavorix ahli Abu – t – turk bitirlar , Xito mulkiga yibordi va Somniki , 
Abu – l – furs bitirlar , Eron va Turon mamolikining vasatida ( o‘rta 
, o‘rtaliq ) voliy (hokim , hukumdor ,podshoh qildi va Homniki , Abu 
– l – hind depturlar , Hindiston bilodig‘a (shaharlar , mamlakatlar) 
uzatti . Va bu uch payg‘ambarzoda avlod va atbo‘i (tobelar , 
fuqarolar, qaramlar , izdoshlar ) mazkur bo‘lg‘an mamolikda 
yoyildilar va qalin bo‘ldilar. Va Yofas o‘g‘loniki , Abu – t – turkdur , 
tarix ahli ittifoqi(bir fikrga kelish, hammasi degan ma’noda 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
13 
13
)depturlarki , nubuvvat (payg‘ambarlik) toji bila sarafroz va risolat ( 
payg‘ambarlik , rasullik ) mansabi bila qarindoshlaridin mumtoz 
(saralangan , ajratilgan ) bo‘ldi . Va uch tilki , turkiy va forsiy va 
hindiy bo‘lg‘ay . Bu uchovning avlod va atbo ‘i orasida shoe bo‘ldi . 
(“Muhokamat ul – lug‘atayn”dan) . 
Olimlarning faraz qilishicha , mehnat , ibtidoiy mehnat qurollarini 
yasash odamlar a’zolarini asta-sekin juda uzoq davrlar davomida 
takomillashtirib , til hamda tafakkurning rivoj topishida beqiyos rol 
o‘ynagan .
 
`Demak, mehnat qilish, mehnat qurollarini yasash jarayonida 
odamlar borgan sari uyushib boradi , natijada kishilik jamiyati 
vujudga keladi. Hayvonot dunyosidan ajralib chiqqan odamlarda 
jamoa bo‘lib mehnat qilish jarayonida bir-biriga nimadir deyish 
ehtiyoji tug‘iladi . Bu zaruriy ehtiyoj esa tilni yaratadi . Til bilan ayni 
bir vaqtda tafakkur paydo bo‘ladi . Mehnat bilan bir vaqtda muhim 
ehtiyoj talabi bilan til va tafakkurning paydo bo‘lishi natijasida bu 
uch omil bir-biriga ta’sir qilib , rivojlanish imkoniyati yazaga kelgan. 
Buning natijasida mehnat qilish yo‘llari , mehnat qurollari , til va 
miya asta-sekin takomillasha boshlaydi . Ilgari tosh hech qanday 
ahamiyatga ega bo‘lmagan bo‘lsa , endi kishilar undan foydalanishni 
o‘rgana boshlaydilar va uning xususiyatlarini bilib oladilar . Endi 
odam toshni yorib yoki sindirib , undan har xil shakldagi turli mehnat 
qurollari yasay boshlaydi va ana shu mehnat qurollaridan foydalanish 
jarayonida boshqa narsalarning ham turli xususiyatlarini bila boradi. 
Bu esa narsalarni bir-biriga solishtirib , ularning xususiyatlarini 
aniqlashni o‘rgatadi. Oqibatda tafakkurning rivoj topishiga imkoniyat 
tug‘iladi.
Odamlar mehnat qilishni bilganlaridan keyin , oziq-ovqat topish 
uchun zarur narsalar haqida, ya’ni mehnat qurollari tayyorlash , 
undan qanday foydalanish , qaysi tarafga borish , oziq-ovqat topish 
harakatini jamoa bo‘lib bajarish va boshqalar to‘g‘risida ozmi-
ko‘pmi fikr yurgizadigan bo‘ladilar . Ular guruh-guruh bo‘lib , 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
14 
14
birgalikda harakat qila boshlaydilar. Bu esa insonlar tili va 
tafakkurining 
borgan 
sari 
o‘sishiga 
, 
ularda 
mavhum 
tushunchalarning paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi. 
Endigina mehnat qilish qobiliyatiga erisha boshlagan , eng 
ibtidoiy mehnat qurollarini yasashni o‘rgana boshlagan odamlardan 
bir necha bosqich yuqori darajada yashayotgan Afrikadagi qabila 
jamoasi holatidagi xalq tillarining so‘z boyligi , grammatik tuzilishi 
hamda tafakkurining rivojlanish farqlari qiyoslab bo‘lmaydigan 
darajada ekanligini , rivoj topganini faraz qilish mumkin. Shu tariqa 
Afrika , Amerika qit’alarida qabila bo‘lib yashayotgan xalqlarning 
rivojlanish darajasi , so‘z boyligi , grammatik tuzilishi , tafakkur 
qilish qobiliyati eng taraqqiy topgan ingliz , rus , nemis , arab kabi 
xalqlar tillarining so‘z boyligi , grammatik tuzilishi va boshqa til 
hodisalaridan , tafakkur etish darajasidan juda katta farq qiladi. 
Yuqoridagi fikrlar til va tafakkurning rivojlanib borishi kishilik 
jamiyati taraqqiyoti bilan uzviy bog‘langanining yorqin dalilidir. 
Jamiyat tarixida tillarning keyingi taraqqiyoti milliy tillarning 
vujudga kelishi bilan bog‘liq. Milliy til mahalliy shevalar bilan 
o‘zaro bog‘langan holda taraqqiy qilib boradi . Bu jarayonda ba’zi 
shevalar milliy tilga qo‘shilib, uni boyitadi ; ba’zi shevalarni esa 
milliy til asta-sekin siqib chiqaradi. 
Milliy tilning yagonaligi shuni ko‘rsatadiki , til shu millatning 
barcha tabaqalar , guruhlar va sinflariga tushunarli va bab-baravar 
xizmat qilib , ularning hammasi uchun birdan bir aloqa vositasi 
bo‘lib qoladi . Chunki til ayrim sinf , ayrim tabaqa , ayrim guruh 
tomonidan yaratilmagan , balki jamiyatning barcha a’zolari – 
umumxalq tomonidan yaratilgan.
Xullas , til birligi uning erkin rivojlanishi millatning asosiy 
belgilaridan biridir . Milliy tilning xalq tilidan farqi uning adabiy 
yozuv shakliga egaligidir . Milliy tilning bu shakli mazkur millatning 
har bir a’zosi , har bir sheva uchun umumiydir. Har bir millatning 
madaniy merosi ana shu tilda o‘z aksini topadi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
15 
15