MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar
Azərbaycan dilinin tarixində funksional
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan dilinin tarixində funksional
üslubların yaranmasi və inkişafi Bütün dünya dillərində olduğu kimi Azərbaycan ədəbi dilində də funksional üslublar mövcuddur. XX əsrin II yarısından başlayaraq Azərbaycan ədəbi dilində funksional üslubların aşağıdakı növlərini yaranmağa və formalaşmağa başlamışdır: ədəbi danışıq üslubu, bədii üslub, elmi üslub, rəsmi üslub, publisistik üslub və epistolyar üslub. Azərbaycan ədəbi dili təqribən V-XI əsrlər arasında formalaşmağa başlayır. Bunun üçün təbii ki, o dövrdə tarixi şərait mövcud idi.Dövrün istismara qarşı aparılan müharibə və mübarizələri, ticarətin və sənətçiliyin (xüsusilə də memarlıq, 17 xalçaçılıq, nəqqaşlıq və s.) inkişafı, məscidlərin tikilməsi, mədrəsələrin açılması, təhsilin qüvvətlənməsi və digər mədəni hadisələr bu prosesə təsir edirdi.Unutmayaq ki, bu proses yad dillər əhatəsində əsrlər boyu davam etmişdir. Xalq dilini dastanlar, bayatılar, qoşmalar, əfsanələr, nağıllar, tapmacalar, zərbiməsəllər, atalar sözləri və s. folklor nümunələri yaşatmışdır. Bu yolla inkişaf edərək və qorunaraq şifahi ədəbi dil onun yazılı qolunun yaranması üçün zəmin təşkil etmişdir. Qədim şifahi dilimizin zənginliyinin ən bariz nümunəsi “Dədə Qorqud kitabı”dır. Şübhəsiz, belə bir ədəbi dil artıq yazılı dilin meydana çıxması üçün əsas amil olmuşdur. “Şifahi folklor üslubu əsasında ədəbi dilin bədii üslubu əmələ gəlir və uzun müddət ədəbi dilimiz bu üslub vasitəsilə inkişaf edir, təkmilləşir” 7 . Azərbaycan ədəbi dili hər inkişaf mərhələsində müəyyən dərəcədə məşhur şəxsiyyətlərin, söz sənətkarlarının adları ilə bağlıdır: XIII-XIV əsrlər Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi şeirləri, XV-XVI əsrlər Cahanşah Həqiqi, Həbibi, Şah İsmayıl Xətai, Qurbani, Füzuli sənəti, XVII-XVIII əsrlər Vidadi və Vaqif qoşmaları, XIX əsr böyük materialist- filosof Mirzə Fətəli Axundovun yaradıcılığı sayəsində zənginləşmişdir. Onlar ədəbi dilin təşəkkülü və normalara salınmasında böyük rol oynamışlar. Lakin bu məqam yeganə amil olaraq dəyərləndirilə bilməz. Çünki norma ədəbi dilin təşəkkül səviyyəsini göstərən ən əsas amildir. Tədqiqatçılar ədəbi dilin inkişaf tarixində iki əsas dövrü fərqləndirmişlər: 1. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkül dövrü 2. Azərbaycan ədəbi dilinin sabitləşmə dövrü. VIII-X əsrlərdən XVII əsrə qədər davam edən təşəkkül dövründə tədqiqatçılar iki ülsubun mövcudluğunu qeyd edirlər: klassik-kitab üslubu və danışıq-folklor üslubunu. Bu dövr iki mərhələyə ayrılır: 1. Qədimlərdən XIII əsrə qədər 2. XIII əsrdən XVII əsrin əvvəlinə qədər. Birinci mərhələdə ədəbi yazı dilinin təşəkkül prosesi güclənir, Azərbaycan xalq 7 T.Əfəndiyeva. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri. Bakı, Elm, 2001, s.38 18 dili ünsürlərindən geniş istifadə edilir. Bu dövrün ikinci mərhələsində, təxminən XIII-XVII əsrlər arasında Azərbaycan şifahi dil nümunələri geniş ölçüdə yazılı ədəbi dilə daxil olur. Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, daha sonra Şah İsmayıl Xətai və Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı sayəsində canlı xalq dili üçün səciyyəvi qrammatik quruluş elementləri yazılı ədəbi dilə gətirilir. Yazı tələblərinə uyğunlaşır, seçmə prosesi fəallaşır, xalq kəlmələri və ifadələri hesabına ədəbi dilin söz ehtiyatı zənginləşir. Artıq XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərindən etibarən ədəbi dilin klassik üslubu tam olaraq yüksəlir və aparıcı rol oynayır. Həmin mərhələdə Nəsimi fəlsəfi şeirləri ilə şeir dili üzərində elmi üslubun ilk təməl daşı qoyulur və bununla da funksional üslubun parçalanma zamanı başlayır. XVII əsrin ortalarından başlayaraq isə ədəbi dil sabitləşmə dövrünə qədəm qoyur. Bu mərhələdə ümumxalq meyilləri güclənir. Əcnəbi kəlmələr, qrammatik elementlər məhdudlaşır, onların istifadə sahəsi daralır; XVIII əsrdən başlayaraq şifahi-folklor, yaxud xalq dili üslub xətti klassik-kitab üslub xəttindən daha irəli keçir, yeni epitetlər, məcazi mənalar, emosional-ekspressiv kəlmələr, hikmətli xalq ifadələri, zərbi-məsəlləri ilə zənginləşir. Hətta bu dövrə rəsmi kağızların əsas hissəsi ərəb və fars dillərində deyil, Azəri türkcəsində yazılır. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ədəbi dilin milli dövrü başlayır. Bu dövr tarixi şəraitlə əlaqədar neft sənayesinin meydana çıxması, kapitalizmin sürətlə inkişafı, iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi, təhsilin güclənməsi, kənd təsərrüfatının və xüsusilə də heyvandarlığın yeni üsullar üzərində tərəqqisi və bu kimi siyasi-ictimai təşəbbüslər nəticəsində ədəbi dilin ictimai funksiyası daha da genişlənir.Belə bir şəraitdə publisistik üslub inkişaf etməyə başlayır. Həsən bəy Zərdabinin fəaliyyəti nəticəsində “Əkinçi” qəzeti, daha sonra Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalı nəşr edilir və digər qəzetlər də fəaliyyətə başlayır. Bu dövr lüğət tərkibindən ərəb və fars ünsürləri sıxışdırılır və 19 rus dili vasitəsilə terminlər dilimizə daxil olmağa davam edir ki, bu da, əsasən, elmi və publisistik üslublarda özünü göstərir. XX əsrin əvvəllərində milli dil tam formalaşır, bütün üslublar fəallaşır. XX əsrin 30-cu illərdən bu günə qədər milli ədəbi dil dövrüdür. Bu dövrdə imla və tələffüz qaydaları sabitləşir. Beləliklə, qədim dövrlərdən tərəqqi etməyə başlamış, dünyanın qədim dillərindən olan Azərbaycan dili böyük və uzun təkamül yolu keçərək, nəticədə zəngin lüğət tərkibi, mürəkkəb qrammatik quruluşu, yetkin semantikası, çeşidli intonasiyası, çoxşaxəli üslubları olan dillərdən birinə çevrilir. Belə ədəbi dilləri akademik V.V.Vinoqradov “sistemlər sistemi” adlandırmışdır. Belə dilin hər bir üslubu öz-özlüyündə xüsusi və mürəkkəb bir sistem təşkil edir. Bu mürəkkəbliyin səbəbi hər üslubun janr və nitq növlərinə ayrılması və bununla əlaqədar dildən istifadəetmə qaydaları, xüsusilə də onun söz xəzinəsi ilə bağlıdır. Çünki dil vahidlərinin üslubi ayrıntıları və ekspressiv rəngləri sözlərdə özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Ona görə də, funksional üslublar arasındakı fərq, onların yazılı və şifahi şəkildə çıxış etməsindən asılı olmayaraq, ən əvvəl lüğət tərkibindən necə istifadə edilməsi ilə təyin olunur. Funkional üslubların əsasını ədəbi dilin ümumişlək kəlmələri təşkil edir. Lakin bununla belə, bu üslubların hər biri öz ictimai vəzifəsi ilə əlaqədar müəyyən qrup sözlərdən daha çox istifadə edir. Yüksək ifadəliliyə malik canlı danışıqməişət üslubunda xeyli miqdarda həyəcan məzmunlu, qiymətverici mənaya malik olan kəlmələr, rəsmi-işgüzar üslubda əsasən hər cür ifadə qüvvətindən azad, standart, klişe xarakteri alınmış söz və tərkiblər, məntiqi-qavrama səciyyəsinə malik olan və kommunikativ-təşviqat funksiyası daşıyan publisistik üslubda isə, bir tərəfdən ictimai-siyasi terminlər, digər tərəfdən də yüksək ifadə qüvvəsinə malik sözlər və söz birləşmələri işlənir. Beləliklə də, hər üslub ictimai funksiyasına müvafiq olaraq dilin söz xəzinəsindən istifadə edib lüğət ehtiyatı düzəldir ki, həmin kəlmələr bu və ya digər funksional üslubun səciyyəvi leksik elementləri hesab 20 edilir. Üslublar arasında qəti sərhəddin olmadığına görə bir üslubun elementləri başqa bir üslubda da istifadə edilə bilər, lakin başqa bir vəzifədə. Ədəbi dildə digər funksional üslublardan fərqli olaraq dildən bütünlüklə ancaq bədii üslubda istifadə edilir. Burada dilin hər cür elementləri ilə rastlaşırıq: ədəbi norma və ədəbi normadan kənar dil vahidləri (məs. şivə elementləri ilə), yeni və köhnəlmiş sözlər, geniş istifadədən çıxmış sözlər (yəni neologizmlər və arxaizmlər), yüksək ifadəliliyə malik sözlər həmçinin sadə-xalq ifadələri, danışıqməişət və hətta başqa üslubların elementləri. Bədii üslubun dildən belə bir şəkildə istifadəsinə müasir ədəbiyyatın mövzu genişliyi imkan verir; çünki müasir bədii ədəbiyyat bizi əhatə edən gerçəkliyi,varlığı hərtərəfli əks etdirir, insan fəaliyyətinin hər bir sahəsini təsvir edə bildiyinə görə dildən bütünlüklə istifadə edə bilir. Bununla belə, başqa funksional üslublar kimi, bədii üslubun da öz səciyyəvi elementləri vardır: bədii üslub məcazlar sistemi, yüksək ifadə qüvvəsinə malik olan kəlmələri ilə fərqlənir. Bundan əlavə, dilin ən zəruri və ifadəli vasitələri sayılan sinonim cərgələr bütün zənginliyi və rəngarəngliyi ilə bədii əsərlərin dilində fəaliyyət göstərir. Bədii üsluba xas olan bir mühüm cəhət isə ədəbi dilimizin təşəkkülü və tərəqqisinin,onun formalaşmasının bütün tarix boyu həmin üslub vasitəsiylə gerçəkləşməsidir. Bədii üslub fərdi üslublar sayəsində inkişaf edərək ədəbi dilin tərəqqisinə və zənginləşməsinə, yeni normalarla təmin olunmasına xidmət edir. Odur ki, bədii üslub ədəbi dilin funksional üslubları sistemində mərkəzi yer tutur.O, ədəbi dilin bir növ özəyidir.Bədii dil ümumxalq dilinin ən gözəl nümunəsi, onun daxili imkanlarının təcəssümüdür. Xalq bədii ədəbiyyat dilini milli dilin yüksək mədəniyyətə malik və təkmilləşmiş, həm də ifadəli və mənalı bir dil kimi qəbul edir, yeni nəsillər məhz onun vasitəsilə ana dilinə yiyələnir. Beləliklə, ədəbi dil üslublar üzrə parçalanan bir sistemdir ki, onun üslubları bir-biri ilə sıx əlaqədə və qarşılıqlı təsirdədir. Bu üslublar sistemində bədii üslub öz səciyyəsinə görə aparıcı yer tutur. 21 Dilçilik üslubiyyatında ədəbi dilin üslubları müxtəlif terminlər vasitəsilə adlandırılır: dil üslubları, nitq üslubları, funksional üslublar. Belə termin müxtəlifliyinin əsas səbəbi,uzun illər dil və nitq terminlərinin eyni mənada işlənməsidir. Halbuki, bir-biri ilə sıx əlaqədə olan bu iki söz eyni zamanda müxtəlif anlayışlar bildirir. Dil sistemdir. Səslər, işarələr, şəkillər, kəlmələr sistemidir. Bu sistemi işə salan, fəaliyyətə gətirən isə nitqdir. Dil statik durumda olan bir kateqoriyadır, nitq isə onun dinamikası, hərəkəti və yaradıcısıdır. Bu hərəkət zamanı nitq dilin inkişafına yardım göstərir, onun üslublara parçalanmasına xidmət edir. Ədəbi dilin bir parçası kimi üslub da nitq vasitəsiylə inkişaf edir. Çünki “sistemlər sistemi” olan dilin bir hissəsi kimi üslub da sistemdir. O, çeşidli janr növlərindən ibarət olan bir sistemdir. Ona görə də, üslubun içərisində parçalanma prosesi davam edir. Üslub müxtəlif janr tiplərinə xidmət göstərən ayrı-ayrı nitq növlərinə bölünür. Məsələn, elmi üslub monoqrafiya, məqalə, tezis, məruzə, xülasə və s.; rəsmi-işgüzar üslub dəftərxana kağızları, akt, protokol, ərizə, diplomatik yazışmalar, vəkillərin çıxışları, müxtəlif hüquqi kağızlar və sənədlər və s.; publisistik üslub qəzet və jurnal məqaləsi, reportaj, intervü, elan, bildiriş və s; bədii üslub roman, novella, hekayə, poema, şeir, epiqraf, satira və s. janrlarla bağlıdır. Müvafiq surətdə nitq növlərindən ibarət olan hər üslub həmin nitq növləri nəticəsində öz ictimai funksiyasını yerinə yetirir. Ona görə də funksional üslub termininin işlənməsi daha məqsədəuyğundur. Funksional üslublar bir vəziyyətdə qalmır, inkişaf edir, dəyişir. Ədəbi dilin inkişafı, nüfuz dairəsinin genişlənməsi və yüksəlməsi ilə əlaqədar üslubi parçalanma davam edir. Məsələn, son zamanlar elmi-publisistik janrın elmi üslubdan ayrılması və onun müstəqil funksional üsluba çevrilməsi hadisəsi özünü göstərməkdədir. Publisistik üslubda da üslubi parçalanma meyilləri özünü büruzə verir. Sovet dövründə rəsmi-işgüzar üslubdan istifadə məhdud xarakter daşıyırdı. Çünki, rəsmi sənədlər, əsasən, rus dilində yazılırdı, yaxud rus dilindən hərfən tərcümə şəklində meydana çıxırdı. Lakin zamanla bu üslub geniş tərzdə istifadədədir, inkişaf etməkdədir. 22 Araşdırmalar göstərir ki, funksional üslub məsələsi dilçilik üslubiyyatının əsas problemlərindən biri olaraq qalır və ona maraq azalmır. Ədəbi dilin funksional üslubları, hər birinin çeşidli janr və nitq növləri hal-hazırda dilçi alimlərin diqqət mərkəzində olmaqla, müntəzəm şəkildə tədqiq edilir. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|