MüASİr azərbaycan əDƏBİ DİLİNİN Üslublar sistemi VƏ MƏcazlar

RƏSMİ İŞGÜZAR ÜSLUB
  
Cəmiyyətdə rəsmi münasibətləri bildirmək üçün yazılan dövlət sənədlərinin 
üslubu ədəbi dilin rəsmi funksional üslubu adlanır. Bu üsluba, eyni zamanda, 
rəsmi sənədlərin üslubu, rəsmi dil də deyilir.
Ədəbi dilin bu üslubundan iqtisadiyyat, hüquq, mədəniyyət, ticarət işləri 
sahəsində, diplomatik münasibətlərdə istifadə olunur. Dövlət idarə, təşkilat və 
müəssisələrinin kargüzarlıq işlərinə dair sənədlərinin dilində rəsmi üslub əsas yer 
tutur. Bu sahədə nitq təzahürü və şəraitində kargüzarlıq sənədlərinin üslubu 
standartlaşır, başqa yazılı işlərdən seçilir.
Bütün kitab üslubları sırasında bu üslub qapalılığı ilə seçilir. Təbii ki, zaman 
keçdikcə rəsmi işgüzar üslub bəzi dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Lakin ona xas 
olan janrlar leksika, frazeologiya və sintaktik vahidlər əsasən dəyişməmişdir. Bu 
üslubun əsas cəhəti burada çoxsaylı klişelərdən istifadə olunmasıdır. Digər 
üslublarda klişelərdən geniş istifadə qüsur sayıldığı halda, bu üslubda bu cəhət 
təbii qəbul edilir. Bir sıra sənəd növləri- işgüzar və rəsmi sənədlər ümumişlək 
forma və struktura malikdir. Təsadüfi deyil ki, işgüzar təcrübədə hazır 
blanklardan geniş istifadə olunur.

---

39 
Rəsmi işgüzar üslub beynəlxalq sazişlərin, dövlət aktlarının, hüquqi 
qanunların, qərarların, bəyannamələrin və s. üslubudur. Janr və məqsədindən asılı 
olmayaraq bu üslub aşağıdakı ümumi cəhətlərə malikdir:
1)yığcamlılıq və dil vahidlərinin qənaəti;
2)mətnin standart yerləşdirilməsi;
3)formanın mütləqliliyi (şəxsiyyət vəsiqəsi, diplomlar, nikah haqqında 
şəhadətnamə və s.), terminalogiyadan geniş istifadə, xüsusi leksika və 
frazeologiyanın mövcudluğu;
4)adlıq cümlələrin geniş istifadəsi;
5)cümlələrdə sözlərin qəbul olunmuş ardıcıllıqla yerləşdirilməsi;
6)mürəkkəb cümlələrdən geniş istifadə;
7)emosional-ekspressiv vahidlərdən istifadə olunmaması;
8)üslubun zəif şəkildə fərdiləşməsi;
Mövzu və janr müxtəlifliyini nəzərə alaraq rəsmi işgüzar üslubun iki növünü 
qeyd etmək olar:
1) rəsmi sənədlər üslubu;
2) məişət işgüzar üslubu.
Diplomatik sənədlərdə leksik vahidlər və frazeoloji birləşmələr istifadə 
olunur. Məsələn: attaşe, ultimatum, diplomatik korpus, beynəlxalq status və s. Bu 
leksikanın əksər tərkibi beynəlxalq xarakterlidir. Onlardan bəziləri latın əlifbası 
ilə yazılır. Məsələn, status quo, casus belli.
Diplomatik dilə bir sıra obrazlılıq elementləri xasdır. Məsələn, beynəlxalq 
praktikada şəhərlərin, küçələrin və binaların metonimik istifadəsinə rast gəlinir. 
Məsələn, Dauning street deyiləndə Böyük Britaniyanın xarici işlər nazirliyi 
nəzərdə tutulur. Ağ ev deyəndə ABŞ hökuməti nəzərdə tutulur və s. Digər tərəfdən 
beynəlxalq praktikada işlədilən bir sıra söz birləşmələri obrazlı ifadə kimi dildə 
istifadə olunur. Məsələn, soyuq müharibə, qaynar nöqtə və s.

---

40 
Deməli, məişət-işgüzar üslub daha çox xidməti yazışmada, rəsmi 
sənədləşmələrdə, fərdi sənədləşmədə istifadə olunur. Onun əsas xüsusiyyəti 
standartlara meyillilik, dil vahidlərindən minimum istifadədir.
Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi funksional üslubu, əsasən, XIX əsrdə, yeni 
milli ədəbi dilin sabitləşməsi dövründə formalaşmağa başlamışdır. Həmin 
dövrdən başlanan mübarizə nəticəsində bu üslub daha da inkişaf etmiş, onun 
janrları və mikroüslubları yaranmışdır.
Bu üslubda müxtəlif növ sənədlər hazırlanır. Rəsmi üslubun aşağıdakı 
janrları geniş yayılmışdır:
1) qanun; 2) bəyanat; 3) qətnamə; 4) sərəncam; 5) qərar; 6) əmr; 7) nota; 8) 
təlimat; 9) hesabat; 10) vəkalətnamə; 11) qəbz; 12) protokol; 13) arayış; müraciət 
və s.
Ədəbi dilin rəsmi funksional üslubunun bir neçə mikroüslubu meydana 
gəlmişdir:
1) hüquqi - qanunvericilik üslubu;
2) siyasi - diplomatik üslub;
3) idarə - dəftərxana üslubu.
Rəsmi üslubda olan sənədlər oxunarkən hər bir səs tam və aydın tələffüz 
olunur. Burada nitqin sürəti adi, ritmi mülayim olur. Sözlərin yazılışında səslərin 
düzgün və dəqiq əks olunması diqqət mərkəzində durur.
Bu üslub üçün başlıca lüğəvi əlamət kitab leksikasından və kargüzarlığa 
məxsus terminlərdən istifadə olunmasıdır. Burada ikimənalılığa, dolaşıqlığa yol 
verməmək üçün hər bir anlayışa dair tam aydın olan söz seçilib işlədilir.
Rəsmi üslub üçün qrammatik vahidlər də müəyyən vəzifə daşıyır:
1) 
burada hər hansı bir anlayışın izahı üçün ədəbi dilin qrammatik 
normalarına düzgün və dəqiq riayət olunur, kitab dilinə məxsus söz birləşməsi 
və cümlələr işlədilir;
2) 
ştamp xarakterli xüsusi tərkiblərdən, ifadələrdən geniş istifadə edilir.
Ədəbi dilin rəsmi funksional üslubu üçün iki xüsusiyyət daha vacibdir:

---

41 
1) hər bir məsələnin aydın və olduqca qısa izah edilməsi;
2) artıq və lüzumsuz sözlərə, təkrarlara, bədii ifadə vasitələrinə yol 
verilməməsi.