Müasir fəlsəfə problemləri” şöbəsi MÜASİr fəLSƏFƏ, elm və MƏDƏNİYYƏT: postqeyri-klassik epistemologiYA

Styopin V. S. Elmi rasionallığın dinamikası: klassikadan post-qeyri-klassikaya. Elmin inkişaf tarixində elmi rasionallıq tipinin dəyişməsi ilə səciyyələnən dövrləri göstərmək olar. Üç belə tip ayırmaq olar: klassik, qeyri-klassik, post-qeyri-klassik rasionallıq.

Onları fərqləndirmə meyarı kimi: 1) elmin mənimsədiyi obyektlərin (sadə sistemlər, mürəkkəb özünütənzimləyən sistemlər, mürəkkəb özinkişaf edən sistemlər) sistemli təşkilatının məxsusiyyətləri; 2) hər bir rasionallıq sisteminə xas olan ideallar və tədqiqat normaları(biliyin izahı, təsviri, əsaslandırılması, strukturu və quruluşu); 3) uyğun tarixi dövrün mədəniyyətinə elmi biliklərin daxil edilməsini təmin edən idrak fəaliyyəti üzərində fəlsəfi-metodoloji refleksiyanın səciyyəsi – çıxış edir.

Степин В. С. Динамика научной рациональности: от классики к постнеклассике.

В историческом развитии науки можно зафиксировать эпохи, которые характеризуются изменениями типа научной рациональности. Можно выделить три таких типа: классическую, неклассическую и постнеклассическую рациональность.

Критериями их различения выступают: 1) особенности системной организации объектов, осваиваемых наукой (простые системы, сложные саморегулирующиеся системы, сложные саморазвивающиеся системы); 2) присущая каждому типу рациональности система идеалов и норм исследования (объяснения, описания, обоснования, структуры и построения знаний); 3) специфика философско-методологической рефлексии над познавательной деятельностью, обеспечивающая включение научных знаний в культуру соответствующей исторической эпохи.

Stepin V. Dynamics of scientific rationality: from classics to postnonclassics

There are epochs in the historical development of science which are characterized by changes of the type of scientific rationality. The following three types of such kind are to be distinguished: classical, nonclassical and postnonclassical rationality.

The criteria of their distinguishing are as follows: 1) the peculiarity of system organization of the objects to be developed by science (simple systems, complex self-regulating systems, complex self-developing systems); 2) the system of ideals and norms of research (explanation, description, substantiation, structure and construction of knowledge); 3) the specificity of philosophic-methodological reflexion on cognitive activity that promotes the inclusion of scientific knowledge into culture of relevant historical epochs.

Abbasov Ə. F. Postneoklassik epistemologiya: zərurəti və mahiyyəti. Özündən əvvəlki və hal-hazırda fəaliyyət göstərən epistemologiyaların ünsürlərini üzvü sürətdə ehtiva edən postneoklassik epistemologiya bunların adi ümumiləşdirməsi və hansısa “cəbri cəmi” deyildir. O, keyfiyyətcə yeni bir mahiyyətdir. Birincisi, elə bir mahiyyət ki, indiyə qədər mövcud olmayan, istifadə edilməyən xüsusi epistemologiyalar törətməyə qadirdir, yəni mövcud və mümkün olan “hissə”lərə nisbətdə vahid bir “tam”dır. İkincisi, Öncədən fənlərarası statusdadır – intişar mənbələrinə və qərarlaşma prosesinə görə - başqa sözlə, universaldır. Üçüncüsü, postneoklassik epistemologiya olduqca evristik və praqmatikdir. Yalnız universallığı səbəbindən yox, həm də idraki konkretliyinin, instrumentallığının və tolerantlığının böyüklüyünə, obyekt və subyekt, gerçəklik və təfəkkür arasındakı üzvi birliyi, razılaşmanı təmin etdiyinə görə.

Məqalədə postneoklassik elmin tarixi təkamül xüsusiyyətlərinin, səciyyəvi cəhətlərinin işiqlandırılması ilə yanaşı, aparıcı ideya və prinsiplər sistemi təqdim edilir, elmin inkişafında, ictimai yeniləşmədə və müasir dövrdə bəşəri, sosial-siyasi, iqtisadi, mənəvi problemlərin həllində əhəmiyyəti göstərilir.

Аббасов А. Ф. Постнеоклассическая эпистемология: необходимость и сущность. Постнеоклассическая эпистемология, хотя и включает в себя органичным образом элементы предшествующих ей, а также ныне функционирующих эпистемологий, не является их обычным обобщением и некой «алгебраической суммой». Она есть нечто большее, представляет собой качественно новую сущность. Сущность, во-первых, способную продуцировать и иные, не существующие и не используемые до сих пор, частные эпистемологии, то есть она являет собой единое «целое» по отношению к наличным и возможным «частям». Во-вторых, она изначально междисциплинарна – по истокам зарождения и процессу становления, - иначе говоря, универсальна. В-третьих, постнеоклассическая эпистемология более эвристична и прагматична, в силу не только своей универсальности, но и большей познавательной конкретности, инструментальности и толерантности, а также обеспечения наибольшего согласия, органичного единства между объектом и субъектом познания и действия, между мышлением и действительностью.

В статье, наряду с освещением исторических особенностей эволюции, характерных черт постнеоклассичесой эпистемологии, представляется система её ведущих идей и принципов, подчеркивается значимость в развитии науки, в разрешении мировых социально-политических, экономических, духовных проблем современности.

Abbasov A. Postneoclassical epistemology: the necessity and the essence

Postneoclassical epistemology though embracing in organic way some elements of its preceding epistemologies as well as ones functioning today, nevertheless is not their mere generalization or a certain "algebraic sum". It is something greater, it presents a qualitatively new essence. The essence that firstly, is able to produce other, partial epistemologies which have not existed and been used till now, i.e. it presents a "single whole" in respect of available and possible "parts". Secondly, it primordially is interdisciplinary (by its sources of origin and the process of formation), in other words it is universal. Thirdly, postneoclassical epistemology is more heuristic and pragmatic owing to not only its universality, but also to a greater cognitive concreteness, instrumentality and tolerance, as well as providing the greatest consent, organic unity between the object and the subject of cognition and action, between thinking and reality.

Along with the elucidation of historical peculiarities of evolution, characteristic features of postneoclassical epistemology, the system of its key ideas and principles is presented in the paper with emphasizing its importance in the development of science, in the settlement of global social-political, economic, spiritual problems of the present.

Abasov Ə. S. Klassizmin monoloqu, qeyri-klassizmin dialoqu və post-qetri-klassizmin poliloqu. Bu məqalənin məqsədi şüur, təfəkkür və nitqin fəaliyyət elementlərindən –monoloq-dialoq-poliloqdan –konstruksiya quraraq, onun zəruri təhlilindən sonra fəlsəfi refleksiyanın uyğun tipləri ilə əlaqələndirməyə cəhd göstərməkdir. Göstərilən təqdimatdan alınan konstruksiya fikrin verbal ifadə tipləri sistemi kimi yox, həm də fəlsəfi bilik çərçivəsində gerçəkləşdirilən, onun inkişafının və uyğun olaraq refleksiyanın klassikdən qeyri-klassik və sonra post-qeyri-klassik dövrünə ardıcıl keçidi kimi də baxmaq olar.

Qnoseologiyanın monist konsepsiyasını, P.K. Anoxinin ideyalarına uyğun insanın psixofiziki təşkilinin onun transformasiya etdiyi təbii mühitə və onun yaratdığı süni mühitə mərhələli “yazılışı” kimi nəzərdən keçirilən təkamüledici idrak nəzəriyyəsinin cəlb edilməsi hesabına reabilitasiya etmək olar.

Абасов А. С. Монолог классицизма, диалог неклассицизма и полилог постнеклассицизма. Цель данной статьи – выстроить конструкцию из элементов функционирования сознания, мышления и речи – монолог – диалог - полилог - и, предварив ее необходимым анализом, попытаться связать с соответствующими типами философской рефлексии. В данном представлении полученная конструкция может быть осмыслена не только как система типов вербального выражения мысли, но и как последовательный переход, осуществляемый в рамках философского знания от классического к неклассическому и далее - к постнеклассическому периоду его развития и, соответственно, рефлексии.

Монистическую концепцию гносеологии можно реабилитировать за счет привлечения теории эволюционирующего познания, рассмотренного, согласно идеям П. К. Анохина, как поэтапное «вписывание» психофизической организации человека в трансформируемую им природную среду и создаваемые им искусственные среды.

Abasov A. Monologue of classicism, dialogue of nonclassicism and polylogue of postnonclassicism

The aim of the paper is to build up a construction from the elements of functioning of consciousness, thinking and speech: monologue – dialogue – polylogue, and having provided it with necessary analysis, to try to connect it with corresponding types of philosophic reflexion. In such a presentation the received construction can be conceptualized not only as a system of types of verbal expression of thought, but also as a sequential transition, within the framework of philosophic knowledge, from classical to nonclassical and then to postnonclassical period of its development and accordingly reflexion.

Monistic conception of gnoseology can be rehabilitated by using of the theory of evolving cognition that is viewed, according to P. Anokhin's ideas, as a step-by-step "inscribing" of human psychophysical organization into the natural environment which is being transformed by man, and into the man-made artificial environment.

Knyazeva Y.N. Sosial özünütəşkilatlamanın səciyyəsi: subyektiv amilin rolu.

Sosial özünütəşkilatlama nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən davamlı və dinamik inkişaf edən sosial bütöv bərabəristiqamətli fərdi maraq və hərəkətlərin toqquşması üzərində qurulur: sistemin vəhdəti və onun dayanıqlığı, elementlərinin müxtəlifliyi, nizamsızlığı, səpələnməsindən qidalanır.

Subyekt, onun şüurunun quruluşu və onun dəyər baxışları, hətta təkcə insan fəaliyyəti dayanaqsız mürəkkəb sistem vəziyyətində mümkün inkişaf yollarının seçilməsində həlledici rol oynaya bilər.

Sosial konstruktivizm sosial idarəetmə və sosial proqnozlaşdırma nəzəriyyəsi və praktikasında məhsuldar yanaşma kimi –bu, dünyanın daimi əyarı, onunla oyun, onun sınanması, vəziyyətin necəsə fikrən dolandırılması və dəyişən vəziyyətə uyğun olaraq yolu dəyişdirməyə daimi hazırlıqla strateji fəaliyyətin gerçəkləşdirilməsidir. Təşkil etmə virtuallaşdırma, gerçəkliyin bölünməsi və gələcəyə optimal yolların axtarışı ilə bağlıdır.

Post-qeyri-klassik elm mövqeyindən idarəetmə subyekti idarəetmə situasiyasına daxil edilir: o, situasiyanı qurur, lakin elə situasiya da onu qurur. Onun fəaliyyət strategiyası qaçılmaz dəyişikliyə məruz qalır və situasiyanın dəyişməsi ilə təhsis edilir.

Koevolusiyanın sinergetik prinsiplərinin dərindən dərki, hissələrin davamlı təkamül edən bütövlə qeyri-xətti sintezi, qloballaşan cəmiyyətlərdə müxtəlifliyin qorunmasına və tolerantlığın təsdiqinə yardımçı olmaqla müasir “birgə yaşamaq incəsənətinin” əsasına qoyula bilər və qoyulmalıdır.

Князева Е.Н. Специфика социальной самоорганизации: роль субъективного фактора.

С точки зрения теории социальной самоорганизации, устойчивое и динамично развивающееся социальное целое строится на столкновении разнонаправленных индивидуальных интересов и действий; единство системы и ее устойчивость питается разбросом, неупорядоченностью, разнообразием ее элементов.

Субъект, установки его сознания и его ценностные предпочтения, причем даже единичное человеческое действие, может сыграть ключевую роль в выборе возможных путей развития в состояниях неустойчивости сложной системы.

Социальный конструктивизм, как плодотворный подход в теории и практике социального управления и социального прогнозирования, - это постоянная проба мира, игра с ним, испытание его, мысленное прокручивание ситуаций как если бы и осуществление стратегических действий с постоянной готовностью изменить путь в соответствии с изменяющейся ситуацией. Конструирование связано с виртуализацией, с размножением реальностей и поиском лучших путей в будущее.

С позиции постнеклассической науки, субъект управления встроен в ситуацию управления: он строит ситуацию, но и она строит его. Стратегии его деятельности с необходимостью претерпевают изменения и получают корректировки с изменением ситуации.

Глубокое понимание синергетических принципов коэволюции, нелинейного синтеза частей в устойчиво эволюционирующее целое может и должно лечь в основу современного «искусства жить вместе», содействуя утверждению толерантности и сохранению разнообразия в глобализирующихся сообществах.