Müasir fəlsəfə problemləri” şöbəsi MÜASİr fəLSƏFƏ, elm və MƏDƏNİYYƏT: postqeyri-klassik epistemologiYA

II. Смысловые обобщения

Следуя нашей методике «хронотопирования», выявленные в нашем анализе смысловые определения, можно сгруппировать в следующие обобщающие смысловые «блоки»(А,Б,В,Г):

(А) «Период кризиса и страданий для армян, который был преодолен»:

1. «кризисная ситуация в Степанакерте, вызванная обстрелом из Шуши»;

2. «преодоление кризиса вследствие захвата города Шуша и изгнания предыдущих обитателей (азербайджанцев)»;

3. «Также был уничтожен город Агдам, потому что азербайджанцы стреляли оттуда по армянам»;

(Б) «Восстановление мирной жизни»:

1. «обживание армянами Шуши»;

2. «Карабах – древнеармянская земля»;
(В) «Кризис еще не совсем миновал, так как восстановлению мирной жизни мешают не желающие смириться азербайджанцы»:

1. «трудность ведения сельского хозяйства в Карабахе»;

2. «восстановлению жизни в Карабахе мешает Азербайджан»;

3. «не желающие смириться, неуступчивые азербайджанцы»;

4. «Кризис еще не совсем миновал».

(Г) «Азербайджанцам следует признать и смириться со сложившимся на данный момент положением»:

1. «есть разные версии того, что случилось в Ходжалах»;

2. «не надо копаться в прошлом, а азербайджанцы должны согласиться на наши (армян) условия»;

3. «на личном уровне азербайджанцы могут помириться с армянами, но официальная позиция государства не позволяет это сделать»;

4. «азербайджанцам следует признать и смириться со сложившимся на данный момент положением».

Заключительные размышления: культурные основания предвзятых интерпретаций

Итак, как можно увидеть из нашего анализа, данный репортаж, повествующий о карабахском конфликте, по преимуществу, выражает позицию одной стороны конфликта – армянской. Эту позицию озвучивают армяне, Казимиров и, наконец, сам ведущий, что уже выходит за рамки нейтральности, диктуемой журналистской этикой. «Проармянская» позиция ведущего проявляется в том, как сконструирован нарратив. Например, рассказывается, как азербайджанская сторона стреляла по армянам из Шуши или Агдама. Однако нигде не говорится об обстреле армянской стороной азербайджанцев, хотя ведь именно азербайджанцев вынудили бежать из Карабаха. Практически (за исключением Бюльбюльоглу), мы не слышим голоса азербайджанцев. Сам нарратив внутренне противоречив. Вербальный и звуковой ряд репортажа вступают в известное противоречие – нам все время сообщают, что «азербайджанцы нападают, а армяне защищаются», однако мы видим образы рыдающих от горя азербайджанских женщин и мужчин и беженцев из их числа. Кульминация однобокости репортажа достигается в эпизодах, повествующих о ходжалинских событиях. Здесь важно даже не то, что, сознательно или по не знанию, преуменьшается число погибших в этой бойне людей, хотя и это определенным образом характеризует автора. Гораздо важнее и серьезнее по своим последствиям утверждение автора репортажа о существовании разных версий того, что случилось в Ходжалах. Это утверждение, на самом деле, релятивизирует, и тем самым, отчасти, ставит под сомнение фактическую сторону действительно самого страшного и трагического события карабахской войны – уничтожение азербайджанского города Ходжалы и массовой бойни мирного населения. Факт гибели сотен мирных обитателей Ходжалов от рук армянских боевиков известен (11), и ставить его под сомнение занятие недостойное. Можно допустить, что автор репортажа не имел сознательной цели оспаривать факт ходжалинской трагедии.

Возможно, что он «пал жертвой» одноголосого характера своего репортажа, отражающего армянскую версию истории. Дело в том, что любое историческое повествование выполняет целый ряд социальных функций, в том числе, способствует конструированию нашей идентичности, наделению нас моральными качествами. Раскрывая логику «моральной» функции исторического нарратива, К. Герген замечает: «Люди с нашей историей не могут участвовать в Х; мы придерживаемся идеалов Y. Так как ты предпочитаешь выбрать Y, а не X, то ты один из нас; ты хороший и достойный человек, моральное существо» (12). Именно поэтому факт ходжалинской бойни не укладывается в армянское представление о своей идентичности и истории и. соответственно, в рамки той одноголосой «проармянской» версии истории конфликта, которая предлагается нам в репортаже.

Сказанного, как мы полагаем, достаточно для того, чтобы признать «одноголосость» репортажа, его пристрастность и предвзятость. Предвзятые репортажи о карабахском конфликте, собственно говоря, не новость. В этом смысле, данный репортаж ничего нового нам не сообщает. Однако, анализ данного репортажа с позиций современного социального знания, (того, что мудрено называется как постнеоклассическая социальная эпистемология), полезен нам с той точки зрения, что позволяет увидеть культурные основания предвзятых интерпретаций. Мы остановимся только на некоторых.

Как показали исследования (13), хорошо сконструированный нарратив (четкий сюжет, хорошо выделенные начало и конец, логические связи между частями и т.п.), рассказывающий выдуманную историю, воспринимается людьми, как более правдоподобный, по сравнению с плохо сконструированным рассказом о реальных событиях. Армянская культура имеет долгую традицию конструирования исторического нарратива, в то время как азербайджанская в этом плане является относительно молодой (14). В этой связи, «хорошо» сконструированные нарративы армянской стороны, несомненно, имеют преимущество в том, чтобы уверить неискушенную публику в воссоздаваемой ими «реальности». Конечно, из этого не следует, что автор репортажа, как впрочем, и авторы последующих повествований о конфликте, если они хотят сохранять верность своей профессиональной этике, и просто человечности, должны следовать, кажущейся, на первый взгляд, правдоподобной истории. В этой связи, важным средством, позволяющим некоторым образом избежать подобной «ловушки», является такое качество нарратива, как его многоголосость, возможность передачи разных перспектив и точек зрения.

В конечном итоге, история, повествующая только о позиции одной стороны в конфликте, вряд ли может помочь понять этот конфликт, найти диалогические точки соприкосновения и выйти на путь его действительного разрешения. Ведь, «реальность», как учит нас неоклассическая эпистемология, есть продукт диалогического, коммуникативного общения и согласования точек зрения сторон. Для порождения диалога необходимо включение голоса другой стороны, в нашем случае, азербайджанцев. При этом важно услышать их версию истории, даже если они не столь искусны в своем рассказе. И тогда мы, вероятно, могли бы услышать о том, как на подмостках Карабаха, на исходе 20 века, разыгрывалась «карта» армянского этнического национализма; о том, как происходила этническая чистка деревень и сел, населенных азербайджанцами; о том, как дорога и важна для идентичности азербайджанцев – Шуша и сам Карабах. Наверное, в таком «диалогическом режиме» стороны могут услышать много нелицеприятных историй друг о друге. Однако, только таким образом, создавая пространство для диалогического общения (и в этом деле сторонам конфликта должны помогать, претендующие на нейтральность журналисты и международные организации), мы можем питать надежду на преодоление той взаимной ненависти и недоверия между сторонами конфликта, о которых автор говорит в заключение своего репортажа.

Литература и примечания:
1. Речь идет о видеорепортаже от 18 апреля 2011 года «Карабах: история пишется в двух версиях» подготовленного корреспондентом русской редакции BBC Олегом Болдыревом (См.: URL:http://www.bbc.co.uk/russian/multimedia/2011/04/110415_v_karabakh_war_history.shtml (последний доступ 2 мая, 2011г.).

2. Конечно, могут быть и политические и иные основания для предвзятых толкований, но мы их здесь касаться

не будем.

3. Berger, P. and Luckmann, T. (1966). The social construction of reality.

4. Berger, P. and Luckmann, T. Op.cit.

5. Martin, W.(l986) Recent theories of narrative. Ithaca: Cornell University Press.

6. Gergen K.J. Narrative, Moral Identity and Historical Consciousness: a Social Constructionist Account.(URL:http://www.swarthmore.edu/Documents/faculty/gergen/Narrative_Moral_Identity_and_Historical_Consciousness.pdf). (последний доступ 25 апреля, 2011г.)

7. Bennett W.L. & Feldman,M.S.(l98l) Reconstructing reality in the courtroom. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.

8. Kress, G., Van Leeeven, Th.(1996). Reading Images: The Grammar of Vissual Design. New-York: Routlege, 289 p.

9. Garagozov (Karakozov), R. (1996). Development of sense comprehension in reading. SPIEL:13, H.1, pp.114-123.

Карагезов Р. (2005). Метаморфозы коллективной памяти в России и на Центральном Кавказе. Баку: «Нурлан».

10. Экс-сопредседатель Минской группы ОБСЕ от России, дипломат в отставке, который известен своей проармянской позицией, проявляемой в призыве к азербайджанцам исходить из сложившихся реалий и признать «статус-кво», сложившейся в ходе войны.

11. Согласно данным ряда авторитетных международных организаций, в ночь с 25 на 26 февраля 1992 года, в течение нескольких часов армянскими боевиками при поддержке военнослужащих 366-го полка Объединенных сил СНГ, был стерт с лица земли азербайджанский город Ходжалы, а сотни мирных его жителей были с особой жестокостью уничтожены. Во время этих событий, по официальным данным, было убито 613 человек, 1000 мирных жителей различного возраста стали инвалидами от полученных пулевых ранений. Было убито 106 женщин, 63 малолетних ребенка, 70 стариков, 8 семей были уничтожены полностью, 25 детей потеряли обоих родителей, 130 - одного из родителей. В ночь трагедии 1275 мирных жителей было взято в плен, о судьбе 150 из них до сих пор ничего неизвестно. Международными организациями зафиксирована особая жестокость армян по отношению к беззащитному гражданскому населению Ходжалов, в том числе, многочисленные факты надругательства над трупами погибших азербайджанцев. См: Human Rights Watch World Report, 1993; Goltz Th. Nagorno-Karabagh Victims Buried in Azerbaijani Town, The Washington Post, 28 февраля 1992; URL: http://en.wikipedia.org/wiki/Khojaly_Massacre#cite_ref-4; (Последний доступ 03.05.2011);

BBC1 Morning News at 08:12, Tuesday 3 March 1992; Massacre by Armenians Being Reported // The New York Times, 3 марта 1992. Human Rights Watch / Helsinki. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. New York. 1994.

URL:http://www.hrw.org/legacy/reports/1993/WR93/Hsw-07.htm; (Последний доступ 03.05.2011); Наконец, существует признание Сержа Саркисяна, бывшего в ту пору одним из руководителей армянских вооруженных отрядов, атаковавших Ходжалы, а ныне президента Армении, заметившего, что эти акции, помимо завоевания территории, преследовали, по всей видимости, также цель посеять панику и страх среди мирного населения: «До Ходжалы азербайджанцы думали, что с нами можно шутки шутить, они думали, что армяне не способны поднять руку на гражданское население. Мы сумели сломать этот [стереотип]. Вот что произошло". Приводящий эти слова английский исследователь Томас де Ваал замечает: «Оценка Саркисяна заставляет под другим углом взглянуть на самую жестокую бойню карабахской войны. Не исключено, что эти массовые убийства явились, пусть хотя бы и отчасти, преднамеренным актом устрашения» Т. Де Ваал. (2005). Черный сад. Армения и Азербайджан: между миром и войной. М.: Текст, с.134-135.

12. Gergen K.J. Narrative, Moral Identity and Historical Consciousness: a Social Constructionist Account.(URL:http://www.swarthmore.edu/Documents/faculty/gergen/Narrative_Moral_Identity_and_Historical_Consciousness.pdf). (последний доступ 25 апреля, 2011г.)

13. Bennett, W.L.& Feldman, M.S. (1981). Reconstructing reality in the courtroom. New Brunswick, NJ: Rutgers University press.

14. Карагезов Р. (2005). Метаморфозы коллективной памяти в России и на Центральном Кавказе. Баку: «Нурлан».

Mahmudov M.
Multikulturalizm: yeni təfəkkürə tələbat
Sosial idaəetmə üçün yalnız real olaraq hal-hazırda baş verən ekstremal proseslərin dərki əhəmiyyət kəsb etmir. Bununla yanaşı, immanent xüsusiyyət kimi, həm keçmişin eksremallığını, həm də gələcəyin ekstremallıgını öyrənmək lazımdır. Klassik tarix üçün sosial həyatda baş verən hadisələrin adi xronoloji təsviri və həyat tərzinin sosial konstruktivlik baxımından hazırki məlum forma və metodlarının gələcəyə ötürülməsi xarakterikdir. Lakin zaman oxu amansızcasına dönməzdir. Keçmişdən indiki dövrə gəlib çatandan əlavə nəyisə keçmişdən götürüb indiyə gətirmək mümkün deyil. Bunun, həmçinin, konyukturluq baxımından xüsusi bir formada vurğulanması da əhəmiyyətsizdir. Tarixin elm kimi dəyərliliyi onun, ilk növbədə, sosiogenetik aspektdə təqdim olunmasıdır. Sosial proseslərin təhlilində son zamanlar istifadə edilən və əsasən tibbə aid olan “genom” anlayışı sosial mühitdə təkamül prosesindən yaranan seçim nəticəsi və bu nəticənin həyat qabiliyyətini möhkəmləndirən yeni növ əlamət kimi təqdim edilməkdədir. Sosial təkamül heç də həmişə kim tərəfindənsə bəyənilən nəyisə seçmir. Ağır ekstremal mühütdən çıxan və sosial yaddaşda xüsusi parametr kimi həkk olunan nəticə - sosial genom cəmiyyətin yaddaşına ötürülür. Bu baxımdan, “sosial genom” sosial idarəetmə praktikasında bir neçə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan xüsusiyyətlərə malikdir.

Əvvəla, bu fenomen sosial sistemin böhranlı vəziyyətində həyati cəhətdən mühüm olan xüsusiyyətləri qoruyub saxlayaraq onu böhrandan irəli gələn faciəvi sonluq haqqında xəbərdar edir. İkincisi, sistemin davamlı genetik tərkibli elementləri onun mümkün təkamül vektorları haqqında məlumatlarını saxlayan struktur potensialını təşkil edir. Üçüncü, sosial genom sistemin güc işlədilməsi mümkün olmayan (bu onun təbiətinə ziddir) yerlərini üzə çıxarır.

Sosial genomun tədqiqi üzrə epistemoloji əsasların elementlərinə L.N.Qumilyovun (sosiogenezdə passionarlıq kompleksi), N.D.Kondratyevin (dalğa uzunluğu nəzəriyyəsində sosial dinamika), К.Yunqun, E.Frommun, V.Franklın (kollektiv və sosial təhtəlşüurluluq, destruktivlik amili, ruhi təkamül və məna axtarışı) və başqa alimlərin əsərlərində rast gəlmək mümkündür. V.D.Popovun (sosial psixoanaliz), V.V.Vasilkovanın (sosial reallığın arxetipik obrazları), İ.R.Priqojinin, Ə.F.Abbasovun, N.V.Poddubnunun (özütənzimlənən sistemin nüvə fenomeni, fluktuasion dəyişmələr, polibifurkasiya vəziyyətlətində seçim, mürəkkəblik fəlsəfəsi və s.) tədqiqatlarında müasir nəzəri işləmələrin sinergetik və daha geniş mənada - postneoklassik şərhi verilir. Bir sözlə, yaranan ekstremal sosiologiya və risk fəlsəfəsi ilə bağlı olan, formalaşan və inkişaf edən sosial genetikanın yeni elmi istiqamətlərinin formalaşması üçün bütün zəruri əsaslar vardır.

Sosial çağdaşlığın ektremallığı – birbaşa idarəetmə problemidir. Yeni sosial idarəetmə paradiqması özündə həyat fəaliyyəti, ekstremal vəziyyət və s. proseslərdən toxunulmuş özütənzimlənən sosial sistemin subyekti ilə əlaqə qurulmasına istiqamətlənən mürəkkəb yolları əxz edir. İdarəetmə konsepsiyası kənar idarəetmə təsirilərini məhdudlaşdıran sosial təkamülün alternativliyini və sistemin parametr göstəricilərinin davranış xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdır.

Milli tədqiqatçımız, professor Əbülhəsən Abbasov özünün “Fəlsəfə və müasirlik” məqaləsində bu problemlərlə bağlı irəli sürdüyü fikirdə qeyd edir: “...Ciddi transformasiya dövrünü yaşayan, modernləşmə yolunu seçmiş cəmiyyətimiz üçün bəşəri sərvət rolunda çıxış edən tarixi təcrübə nümunələrinin, bir sıra ölkələrdə (Türkiyə, Almaniya, Yaponiya, Çin, Tayvan, Cənubi Koreya,Yeni Zellandiya və s.) vaxtilə həyata keçirilmiş və danılmaz müsbət nəticələrlə yekunlaşmış köklü islahatların dərindən öyrənilib-mənimsənilməsi çox faydalı olardı. Bəşəri təcrübənin dərindən öyrənilməsi və mənimsənilməsi, ən azı, sosial mühitin adekvat dərki və onun təkamülünün, ictimai gedişatın rasionallıq paradiqmasını yaratmaq üçün vacibdir və burada, şübhəsiz, fəlsəfi elmlər öz üzərlərinə düşən vəzifələrdən qaçmamalıdırlar. Hər halda, dərketmə və özününüdərk, sosial rasionallıq, insani münasibətlərin və idarəetmə sisteminin optimallığı kimi məsələlər ilk növbədə fəlsəfənin problemləridir. Bu istiqamətdə fəlsəfə öz işini lazımi səviyyədə ğörə bilərsə, deməli, bir çox taleyüklü məsələlərin (cəmiyyətdə sosial ədalət və ictimai tarazlıq, milli və demokratik konsolidasiya problemləri və s.) həllində də daha çox uğurlar qazanmaq olar” (1,s.62).

Professor haqlı olaraq, həm siyasi liderlər, həm də müəyyən informasiyaya malik şəxslərin (bunlar, jurnalist, tədqiqatçı-alim və s. ola bilərlər) öz ambisiyalarını populyar formada ifadə etmək məqsədilə, dilə gətirilməsi məsləhət bilinməyən fikirlərini cəmiyyətdə yaymaqla müəyyən məsuliyyət daşıyırlar. Onun “...Fikrimcə, abır-həya, özünə tənqidi yanaşma və ictimai rəylə hesablaşma, yüksək intellektlə bir yerdə, elitar korpusa “ğiriş” üçün vacib meyar olmalıdır. Əğər cəmiyyətin elitasını təşkil edənlər abır-həya, intellekt cəhətdən başqa təbəqələrin, aşağı statuslu siniflərin bərabərində olacaqlarsa, onda bu elitaya nə ehtiyac var?! Yox, bütün hallarda elita fərqlənməlidir – intellekti və abır-həyası ilə, cəmiyyətə verdiyi töhfələrilə və potensial qabiliyyəti ilə. Bu səbəbdən də dəyərləndirmə sisteminin başlıca qayəsi ondan ibarət olmalıdır ki, sosial mobillik, yəni cəmiyyətdə bir sinifdən (təbəqədən) başqasina keçid (yuxarı və ya aşağı) əhəmiyyətli dərəcədə intellektlə, səmərəli və fədakar zəhmətlə, əxlaqi-mənəvi dəyərlərə sadiqliklə müəyyənləşsin” kimi fikri bu baxımdan xüsusi metodoloji əhəmiyyətə malikdir (1, s.64).

Yuxarıda qeyd edilən bu epistemoloji məqamları münasib bir formada müasir dövrümüzdə Avropanın bəzi aparıcı dövlətlərində baş verən hadisələrə şamil etmək olar. Bu, ilk növbədə, aparıcı dövlətlərin liderlərinin multikulturalizm siyasətinin iflasa uğraması faktını dilə gətirmələri fonunda həmin ölkələrdə baş verən sosial-siyasi gərginliklərlə bağlıdır. Avropada şiddətlənən “ksenofobist” əhvali-ruhiyyə durumu sosial idarəetmənin ekstremal vəziyyətlərə şamil edilən bir üsulunun – multikulturalizm siyasətinin nəticəsi olaraq epistemoloji müstəvidə böyük maraq kəsb edən məsələlərdəndir.

Multikulturalizm – ayrıca götürülmüş bir ölkədə və bütovlüklə fərqli mədəniyyətlər dünyasında inkişafa və mövcudluğa yönəldilmiş siyasət, belə siyasəti əsaslandıran nəzəriyyə və ya ideoloji sistemdir. Siyasi liberalizmdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqli olaraq, multikulturalizm çərçivəsində kollektiv subyektlərin - etnik və mədəni qrupların hüquqları tanınır. Bu hüquqların tanınması, mövcudluq və inkişaf üçün müəyyən səciyyəvi imkanların verilməsi etnik və mədəni icmalara öz üzvlərinin təlim-tərbiyə məsələlərini daha yaxından və dolğun idarə etməyə, insana məxsus haqları reallaşdırmağa münbit şərait yaradır. Bu, müəyyən pozitiv sosial-siyasi və mənəvi durumun qərarlaşması kimi dəyərləndirilə bilər. (Bax:www.vikipediya. az).

Multikulturalizm, multikulturçuluq, multikultural (çoxmədəniyyətlilik, mədəni müxtəliflik və s.), multi və s. terminlər yüksək "inkişaf etmiş" ölkələrdə siyasi nəzakətlilik (politkorrektlik) naminə "üçüncü dünya" ölkələrindən onların ölkələrinə müxtəlif məqsədlərlə təşrif gətirmiş immiqrantların yerli əhaliyə assimilyasiyasının qarşısının alınmasına istiqamətlənmiş ölkədaxili siyasəti və ya bu siyasəti əsaslandıran ideoloji təsisat elementidir.

2-ci Dünya müharibəsindən sonrakı onilliklərdə Avropa ölkələrinin ictimai rəyində faşizmə və kolonializm siyasətinə qarşı geniş vüsət almış nifrət dalğası həmin dövr üçün xarakterik bir cərəyan idi və burada əsas məqsəd əcnəbiləri "avropalılar" barəsində formalaşmış neqativ kompleks və stereotiplərdən çəkindərməyə çalışmaq idi. Bu, öz ifadəsini konseptual formada artıq 60-70-ci illərdə Avropa ölkələrinin əksəriyyətində formalaşdırılmış multikulturalizm doktrinasında tapdı. Həmin doktrinayaya görə immiqrantlar öz mədəniyyətlərini və orijinallıqlarını saxlamaq hüququna malik olaraq müasir Avropanı zənginləşdirir, onu "mədəni mozaikaya" çevirirlər. Bu dövrü avropalılar tərəfindən yaponlardan mənimsənilən bir çox pozitiv yeniliklər mərhələsi kimi qeyd etmək olar. Həmin mərhələni ilk gözə çarpan və “müsbət yanaşma” konsepsiyasını özündə ifadə edən “süni gülümsəmənin” real “gülümsəməyə” yaxınlaşdığı dövr kimi də qəbul etmək mümkündür.

Multikulturalizm, XX əsrdə ABŞ-da hakim mövqedə olan “irqi müxtəlifliyin tədricən əriyərək xalqların bir-birinə qaynayıb-qarışma qazanı” konsepsiyasına (ing. – melting pot) qarşı qoyulur və o, bütün mədəniyyətlərin qarışaraq bir-birinə birləşməsi prosesinin geriyədönməzliyi kimi təqdim edilir. "Multikulturalizm" anlayışı öz adını 1957-ci ildə İsveçrə dövlətinin milli münasibətlərdəki siyasi xəttinin xarakterizə edilməsindən sonra alıb. Bu termin 1971-ci ildə Kanadanın baş naziri Pyer E.Tryudonun hökuməti tərəfindən “Multikulturalizm haqqında rəsmi akt”ın qəbul edildiyi andan rəsmi surətdə ictimai minasibətlərə daxil oldu. Kanadadan başqa, multikulturalizm Avstraliyanın milli münasibətlər üzrə dövlət siyasətinin əsasını təşkil edir. Fransada, İngiltərədə və Almaniyada isə multikulturalizm ideyası 1997-ci ildə Böyük Britaniyada leyboristlərin və 1998-ci ildə AFR-da yaşılların hakimiyyətə gəlişindən sonra rəsmi olaraq tanındı.

Multikulturalizm konsepsiyasının ictimai praktikada reallaşmasının real nümunəsi kimi həmişə Kanadanı göstərirlər. Burada multikulturalizm formalaşarkən ABŞ-da artıq "əriyib qarışma qazanı" konsepsiyası rəsmi formada elan edilmişdir.

Multikulturalizm özünü kütləvi mədəniyyət nümunələrinin bəşəriyyətin inkişafı üçün səfərbər olunmasında, onun zənginləşməsində və inkişafında bu mədəniyyətlərin paralel mövcudluğu ilə nəticələnən tolerantlıq aspektlərində ifadə edir. Multikulturalizm ideyası əsasən Avropanın mədəni cəhətdən çoxdan yüksək inkişaf səviyyəsində olan cəmiyyətlərindən qaynaqlanırdı. Müasir Avropada multikulturalizm hər şeydən əvvəl "üçüncü dünya" (Avropa birinci, ABŞ ikinci olmaq şərti ilə Avropa ölkələrinin keçmiş koloniyalarından gələnlər) ölkələrindən müxtəlif səbəblərdən bu ölkələrə təşrif gətirən immiqrantların mədəni elementlərinin yerli ənənvi mədəni mühitə daxil olmasını ehtiva edir.

Son zamanlar multikulturalizmi tənqid edənlər, kənar mədəni elementlərin müdaxiləsi ilə əlaqədar əsrlər boyu formalaşmış ənənəvi Avropa mədəni institutlarının təməlinin dağılmasını, baş verməsi zəruri sayılan qarşıdurmaların siyasi nəzakətlilik (politkorrektlik) xatirinə süni yollarla sakitləşdirilərək ortaq vəziyyətə salınmasını və tədricən onların “tədricən işə düşən mina”lara çevrilməsini iddia edirlər. Onların fikrinə görə, əgər təşrif gətirən miqrantların mədəni inkişafı aşağı səviyyədədirsə, onda təyinat ölkələrində siyasi nəzakətlilik naminə çeşidlənən multikulturalizm nəticəsində miqrantların səviyyələrinin yüksəlməsi əvəzinə həmin ölkənin yüksək mədəniyyətinin aşılanması baş verir.

Məlumdur ki, artıq bir sıra Avropa ölkələrinin liderləri (Fransa, Almaniya, İngiltərə) öz ölkələrində multikulturalizm siyasətinin iflasa uğramasını rəsmi olaraq bəyan ediblər.

Məsələn, son 10 il ərzində Avropanın inkişaf etmiş ölkələrində baş verən sosial-siyasi gərginliklər fonunda Almaniynın federal kansleri (baş naziri) A.Merkel Almaniyada multikultural cəmiyyət qurulması cəhdlərinin tamamilə çökməsini, Fransa prezidenti Sarkozi multikulturalizmin Fransada tam iflasa uğramasını bəyan etdilər, Britaniyanın baş naziri C.Kemeron isə multikulturalizm siyasətini kəskin mühakimə etdi.

Digər bir halda, tez-tez bu liderlər tərəfindən istifadə edilən “fəal” və ya “enerjili” multikultarilizm ifadələrinə nümunə kimi Belçikada 11 sentyabr 2007-ci ildə ABŞ-da baş verən 2001-ci il 11 sentyabr terror aktlarının qurbanlarının xatirəsinə həsr olunmuş mitinq zamanı qeyri-leqal şəraitdə həmin ölkəyə təşrif gətirmiş müsəlman miqrantlarını mitinqə toplaşanların provakasiya xarakterli hucumlarından qorumaq üçün hakimiyyət tərəfindən siyasi nəzakətlilik naminə bu mitinqin dağıdılması faktını göstərmək olar.

Bu zamanlar Belçikanın dövlət funksionerləri yerli əhalinin diqqətini bizim üçün maraqlı görünən bəzi məqamlara yönəltməyə çalışırdılar. Məsələn, tez-tez televiziya efirlərində futbol üzrə dünya çempionatında Avropa ölkələrinin futbol klublarında təmsil olunan, və həmin ölkələrin futbol şərəfini qoruyan müsəlman oyunçuları nümayiş etdirirdilər. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Fransa yığmasının üzvü və onların Dünya çempionu olmalarında xüsusi rol oynamış Zenəddin Zidanın adı ilə bağlı idi. Belə ki, Fransa yığmasının çempion olmasından bir neçə saat sonra ölkənin əhalisinin böyük bir qismi Z.Zidanı Fransanın prezidenti kimi görmək istəyirdilər. Bir neçə ilə onun adı brend (keyfiyyət göstəricisi) kimi bütün məhsulların üzərinə həkk olunurdu. Sözsüz ki, bu hadisə, bir tərəfdən, bir çox avropalıların gözündə müsəlman miqrantlarına verilmiş rəğbət bonusunu artırsa da, digər tərəfdən, hər iki yandan müəyyən ekstremist əhvali-ruhiyyəli qrupların fəallaşmasına səbəb olmuşdu. Bunun ardınca, “informasiyaların yayılma imkanlarının genişlənməsi (informasiyanın yayılma imkanlarının genişlənməsinin sosial-siyasi mühitə, etno-mədəni münasibətlərə təsirinin qiymətləndirilməsi ayrı bir mövzunun predmetidir)” sayəsində Yaxın Şərqdə uzun illər səngiməyən gərginliklərin də təsiri az olmamışdır.

11 sentyabr terror aktlarından sonra Avropa ölkələrində təməlçi dini qruplara olan münasibət dəyişildi və real həyat onlar üçün müəyyən güzəştlərin məhdudlaşması ilə müşayiət olunmağa başladı. Bəzilərini hələ də Avropa ölkələrinin bir qismində müsəlman qadınlarının çarşabda və ya niqabda gəzmələrinə, baş örtükləri ilə təhsil müəssisələrinə daxıl olmalarına qadağaların qoyulması faktı təəccübləndirməkdədir.

Terror aktını törədənlərin bu baş örtükləri altında asanlıqla təqibdən yaxa qurtarmalarına şəraitin olması faktlarını vurğulayanlar indi də az deyil. Məyər hər hansı bir hüquq mühafizəçisi bu baş örtüyünün altında kimin olmasını öyrənməyə cəsarət edə bilərdimi? Bunun üçün yeganə yol qanun idi. Sözsüz ki, məhdudlaşdırıcı qərarlardan sonra multikultural elementlərin böhranı yarandı. Multikulturalizm siyasəti çərçivəsində immiqrantların millililiklərinin, dillərinin, dini adət-ənənələrinin yerli əhalinin mədəni müdaxilə­lərindən təcrid etməklə qorunub saxlanması proseslərində baş verən gərginlikləri hökumət əsasən KİV-lə əlaqələnidirir.

Deyilənləri nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, yerli əhalidə tolerantlığın inkişaf etdirilməsi və ksenofobiyal komplekslərin aradan qaldırılması multikulturalizm siyasətinin təbliğat aparatının mühüm atributudur.

Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, Rusiya Federasiyasında daha çox radikal millətçiliyə yönəldilmiş aksiyalara rast gəlinir və bunun, əsasən, Qafqaz, Orta Asiya, ümumiyyətlə, müsəlman xalqlarının əmin-amanlaıq şəraitində yaşamalarını istəməyən qüvvələrin fəaliyyətindən qaynaqlanması heç kimdə şübhə doğurmur.

Keçmiş SSRİ-də multikultural (keçmiş SSRİ-dən qalan beynəlmiləlçilik) mühitin həsəd aparılacaq səviyyədə olması haqqında fikirlər son zamanlar bir çox MDB ölkələrinin rəhbərləri tərəfindən tez-tez səsləndirilir. Praqmatik təfəkkürlü Avropa cəmiyyətləri də multikul­turalizmin əməli əhəmiyyətinə böyük ümüdlərlə yaşayırdılar. Lakin ətrafda kiminsə yaradacağı provakasiyadan heç kim sığortalanmayıb. Ən radikal, barışmaz mövqedə olan Fələstinlə İsrailin danışıqlar stolu arxasında əyləşdikləri bir məqamda öz demoqrafik aşınmalarının xofundan çəkinən bəzi ekstremist-xristian qruplaşmaları gərginliyi daha da şiddətləndirirlər. Son dövrlər Avropanın və ABŞ-ın bəzi xristian icma rəhbərlərinin müsəlmanların müqəddəs kitabı “Qurani-Kərimə” qarşı həqarət doğuran təşəbbüslərlə çıxış etmələri buna missal ola bilər. Sanki onlar bilərəkdən cəmiyyətdə “barışmazlıq toxumu” səpirlər.

Əgər İsveçrədə dörd qrup bir-biri ilə yüzilliklərlə sakitcə bir yerdə yaşayırsa, əgər XIX– XX əsrlər ərzində Fransa Mərkəzi və Şərqi Avropadan olan immiqrantları asanlıqla həzm edirdisə, birdən-birə son 15-20 ildə əhalinin islam qrupları barəsində məlumatların multikulturalist siyasətçilərdə kifayət dərəcədə əhatəli olmadığı aşkar olundu. Bu amil hamını - jurnalistləri, politoloqları, xüsusi xidmət orqanlarını və siyasət sahiblərini daha diqqətli olmağa vadar edir.

Faktiki olaraq, mədəni və sosial-siyasi konstruksiya kimi İslam həyat tərzinin öz mövcudluğuyla müasir Avropada birgə yaşayış faktını, multikulturalizm ideyasını zərbə altında qoyması kimi qələmə verənlər az deyil. Fransalı politoloq Lepantonun fikrinə görə, bu, Avropanın sonrakı inkişafında XVI əsrdə Vyanaya türklərin yürüşü vaxtlarından və II Dünya müharibəsindən sonra ən ciddi təhlükələrdən biridir.

Lakin İslam faktoru Avropa üçün heç də yad deyil. Avropada İslamın uzunmüddətli tarixi vardır. Müxtəlif dövrlər boyunca o İspaniyada üstün dini faktor, Cənubi Fransa, Cənubi İtaliya, Balkanlarda, Macarıstanda, Cənubi və Mərkəzi Rusiyada, Ukrayna və Krımda, Litva və Polşada böyük nüfuza sahib idi. Hazırda Avropada müsəlmanlar bir qədər də çoxalmış, böyük müsəlman anklavları və icmaları formasında geniş yayılmışlar. Onlardan ən böyüyü Balkanlardadırlar. Burada - Albaniyada, Bosniya və Herseqovinada, Cənubi Serbiya və Kosovoda, Bolqarıstanda, Yunanıstanda, Makedoniyada müsəlmanlar yığcam qruplar formasında yaşayırlar və üstün konfessiyalara malikdirlər. Balkan müsəlmanlarının arasında II Dünya Müharibəsindən sonra, xüsusilə Yuqoslaviyada, müsəlman identikliyinin milli identikliyə transformasiyası prosesi sürətlə getdiyindən ölkənin dini-etnik strukturu yenudən formalaşmağa başladı. Məlumdur ki, bu proses böyük qanlı qarşıdurmalarla müşayiət olundu. Əgər NATO-nun və digər iri Avropa ölkələrinin fəal müdaxiləsi olmasaydı, tarix yenidən böyük bir soyqırım hadisəsinin şahidi ola bilərdi.

Qərbi Avropada ən böyük müsəlman icması Fransada (7-8 milyon) cəmləşmişdir və onlar əsasən Afrika qitəsinin Şimal-Qərb ölkələrindən gəlmələrdir. Statistikaya əsasən, İslam dinini qəbul etmiş avropalıların ən yüksək sayı bu ölkədə müşahidə olunur. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, Qərbin tənqidinə məruz qalan İran İslam Respublikasının qurucuları uzun müddət Fransa dövlətinin qayğısı altında yaşamışlar. Müsəlmanlarının sayına görə Almaniya (5–6 milyon) ikinci ölkədir, bu ölkədə müsəlman icmasını əsasən Türkiyədən və Yaxın Şərq ölkələrindən gələn qasterbayterlər (icazəsiz miqrantlar) təşkil edirlər. Almaniyada da Türkiyənin özündə çoxdan qadağan edilmiş ekstremist qruplaşmalar və ənənəçi cərəyanlar öz mövcudluqlarını təmin etmişlər. Böyük Britaniya Avropada müsəlman icması böyük olan (3-4 milyon) üçüncü ölkədir. Bu icmanın əsasını Hindistandan, Pakistandan və qismən Afrikadan gələn mühacirlər təşkil edirlər. Nisbətən kiçik müsəlman icmaları Danimarkada və İsveçdə (əsasən, Türkiyə, İran və Bosniya mühacirlərinin hesabına) mövcuddur. Norveçdə pakistanlılar, Finlandiyada tatarlar, İsveçdə hətta Qazaxstan türklərinin icmaları vardır (4).

Multikulturalizm tərəfdarları üçün müxtəlif dini və mədəni ənənələrin daşıyıcılarına özünəməxsusluqlarından imtina etmədən bir-biri ilə yanaşı yaşamağı öyrənmək - əsas konseptual prinsiplərdən biridir. Multikulturalizm siyasəti əsasında dövlət müxtəlif gəlmə milli azlıqların vətəndaşlıqla bağlı bəzi məsuliyyətlərinə göz yumaraq, onların mədəni dəyərlərinin sponsoruna çevrilməlidirlər.

Böyük Britaniyanın Baş naziri Devid Kemeronun Münhendə öz nitqində (tarixi, yeri) multikulturalizm anlayışını şərh edərkən "dövlətin multikulturalizm doktrinası" ilə terrorizmi qidalandıran islam cəmiyyətlərinin təcrid olunması arasında paralellik çəkdi. Aydındır ki, bu cür paralellik müxtəlif mədəniyyətlərin həyatındakı kollektiv identiklik immunitentinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər. Baş nazirin fikrinə görə, multikulturalizm gənc müsəlmanların yerli mühitə adaptasiyasını ləngidir, onların ətrafında ekstremist əhval-ruhiyyəli mühitin formalaşmasına zəmin yaradır. Kemeronun bu çıxışı son nəticədə İngilislərin Müdafiəsi Liqasının antimüsəlman mövqedən çıxışlarına səbəb oldu, faşist əhvali-ruhiyyəsinin güclənməsinə rəvac verdi.

Kemeron bütün miqrantların ingilis dilini öyrənmələrini “güclü multikulturalizm”in inkişafında mühüm arqumentlərdən biri kimi görür. Lakin bunun həyata keçirilməsinin çətin başa gələn bir arzu olduğu şübhə doğurmur. Belə ki, ingilis dilini ölkəyə gələn milyonlarla miqrantlara öyrətmək üçün zəruri təlim-tədris bazası olmalıdır. Hökümət isə bunu artıq ingilis dilini mənimsəmiş miqrantların üzərinə yükləmək istəyir. Çünki yerlilərdən fərqli olaraq onlara aşağı məbləğdə əmək haqqı ödənilir. Bu problemin yalnız bir aspektidir. Bundan əlavə aspektlərin də mövcudluğu danılmazdır.

Vurğulamaq istərdik ki, cənab Kemeronun qeyd etdiyi problemlər bir o qədər də yeni deyil. Həmçinin, bu problemlər hökumətin bir anlıq qərarları ilə tənzimlənə bilməz (3).

Fransa prezidenti Nikola Sarkozi 2011-сi ilin 10 fevralında Fransaya təşrif gətirmiş miqrantların mütləq formada fransız dilini bilmələrinin vacibliyini vurğulayaraq, əks halda bunu etməyənlərin onun ölkəsində arzuolunmaz qonaq vəziyyətində olacaqlarını bildirdi. Bunlara əlavə olaraq qeyd etdi ki, həmin miqrantlara görə Fransa öz həyat tərzini dəyişdirməyəcək, kişilərin və qadınların bərabərliyinin konsepsiyasına yenidən baxmayacaq və kiminsə qızlara məktəbə getməyi qadağan etməsi faktı ilə barışmayacaqlar. Bundan başqa, prezidentin sözlərinə görə, müsəlmanların istədikləri yerdə (məs. küçədə) namaz ibadətlərini icra etmələrini fransızlar bəyənmirlər.

Daha əvvəl analojı bəyanatla Almaniyanın kansleri Anjela Merkel çıxış etmişdi: "1960-cı illərin əvvəllərində bizim ölkəmiz Almaniyaya xarici işçiləri dəvət etdi və indi onlar burada yaşayırlar. Həmin illərdə biz "onlar burada qalmayacaqlar və nə vaxtsa gedəcəklər” fikri ilə özümüzü aldadırdıq. Lakin bunun belə olmadığını gördükdən sonra siyasi nəzakətlilikdən kənara çıxmağa məcbur olduq. Həm müşahidələr, həm də aparılan sorğuların nəticələrinə əsaslanaraq tam əminliklə deyə bilərəm ki, multikulturalizm siyasətimiz birdəfəlik iflasa uğradı" [3]. Alman kansleri, bununla belə, Almaniyada kənardan işçi qüvvəsinə tələbatın olduğunu və həmişə bu məqsədlə ora gələnlərə yaxşı şəraitin yaradılmasında maraqlı olduğunu da bildirmişdi.

Avropa liderlərindən fərqli olaraq, Rusiya Federasiyasının liderləri sovet dövrünün beynəlmiləlçiliyində hər hansı bir pis nəyinsə oldmadığını bildirirlər. Rusiya prezidenti Dmitriy Medvedyev bu fikri Avropa liderlərinin sözlərinə cavab olaraq 2011-ci ilin fevralın 11-də Ufa şəhərinə ziyarət edərkən bəyan etmişdi. O, qətiyyətlə Rusiya üçün Qərbdə cərəyan edən tendensiyaların və Avropanın dövlət rəhbərləri tərəfindən verilən bəyənatların qəbuledilməz olduğunu vurğuladı.

O, Ufada milli mədəni birliklərin rəhbərləriylə və başqırdstanlı alim-etnoqraflarla görüşündə “bizdə “multikulturalizmin iflası” haqqında provokasiya xarakterli fikirlərin yayılmasına imkan vermək olmaz!” kimi sözlərlə hamıya xəbərdarlıq etdi. "Əgər multikulturalizmin iflası haqqında danışırıqsa, deməli, Avropada kənardan gələn ənənələrin məhv olması təhlükəsini qəbul etməlidirlər!" fikrini ifadə etməklə, Rusiya prezidenti Avropanın aparıcı dövlətlərinin başçılarına tövsiyə xarakterli mesaj göndərdi.

Bunlara əlavə olaraq, professor Əli Abasovun mövzu ilə əlaqədar “qloballaşma, tarixi səbəblərdən mədəniyyəti marginallaşan və müxtəlif mədəni istiqamətləri özündə ehtiva edən bəzi xalqlara və dövlətlərə daha çox təhlükə yaradır” fikri də maraq doğurandır. “İki və ya daha çox sivilizasiyaların kəsişməsində formalaşan sosiomədəni qurumlar və onların mədəniyyətləri geterogennlik mahiyyətlərinə görə daha çox qlobal proseslərin təsirinə məruz qalaraq öz mədəni identikliklərini birdəfəlik itirə bilərlər. Azərbaycanın da bu cür ölkələr sırasına aid olması səbəbindən bizdən bu proseslərin yan keçməsinə və ya onların təsirini azaltmağa kömək edə bilən sosial texnologiyaların tapılmasına zərurət vardır” kimi mövqeyi multikultural siyasətin yarandığı gündən özündə bir çox ziddəyyətlər daşıdığını əsaslandırılır. Professor qeyd edir ki, miqrantlara münasibətdə tətbiq edilən “sosial texnologiyalar”ın cəmiyyətdə uğur tapacağına həmişə ümüd etmək olmaz (6, s.42). Belə ki, hər bir xalqın malik olduğu ənənələrdə bir çox ciddi səddlər vardır ki, bu da bir növ “virus”a bənzəyir (məsələn, öz keçmişini adekvat formada gələcək nəslə ötürmək cəhdləri, özlərinin “minillik” xətti tarixlərindən cəfəng təsvirlər kimi bir çox yanlışlıqlar diapozonu və s.). Bu məsələyə ardıcıl yanaşsaq, onda “özünəməxsus”, “suveren”, və s. kimi halları qəbul etməklə milli mədəniyyətləri qapalı fenomenlərə bənzətmək olar. Bu səbəbdən də, əgər sivil dünyanın məsuliyyəti çərçivəsində bəzi aparıcı ölkələr bu vəzifələri öz öhdələrinə götürərlərsə, qloballaşma prosesi marginallaşmayan xalqlar və millətlər üçün bir o qədər də təhlükəli olmayacaqdır. Marginallaşan mədəniyyətlərə gəldikdə isə, onların mövcudliğu ilk növbədə Avropa ənənələrinin uğurlu mənimsənilməsindən asılı olacaq (maarifçilik, permanent özünütənqid, kənar təcrübələrə açıq olmaq, metodoloji plüralizm və s.).

Yekun olaraq qeyd etmək istərdik ki, hazırda multikulturalizm, dini-mədəni müxtəliflik, beynəlmiləlçilik, “əriyib-qarışma qazanı”, irqi eliminasiya kimi ideyajar Avropanın rəhbər dairələrində güclü müzkirələrə səbəb olub. Multikulturalizmin əleyhinə olanlar arasında həm sol, həm də sağ siyasətçilər bir araya gəliblər. Demək olar ki, son dövrlər multikulturalizmin iflası ideyası, sankı, nə zamansa dünya ölkələrində faşizmin əleyhinə olduğu kimi, müasir avropalıları birləşdirməkdədir.