Müasir fəlsəfə problemləri” şöbəsi MÜASİr fəLSƏFƏ, elm və MƏDƏNİYYƏT: postqeyri-klassik epistemologiYA

Ədəbiyyat:

1. Hassan İ. The Postmodern Turn. Essays in Postmodern Theory and Culture. Ohaio Univ. Press, 1987.

2. Hutcheon L.A. Poetics of Postmodernism. History, Theory, Fiction. N.Y., 1988.

3. Eco U. Aesthetics of Chaocosmos. The Middle Ages of James Joyce. Cambridge, 1989.

4. Kapra F. The Tao of Physics: An Exploration of the Parallels Between Modern Physics and Eastern Mysticism. California, 1975.

5. Tarkovski A. Apokalipsis haqqında söz. – “Dünya ədəbiyyatı” jurnalı, 2005, №1.

6. Seaton J. The Metaphysics of Postmodernism. ”Humanitas”, 1999, Vol. XII, No.1; Kirby A. The Death of Postmodernism and Beyond. “Philosophy Now”, 2006 – http: www. philosophynow.org/issue58/58kirby.htm

7. Kirby A. The Death of Postmodernism and Beyond. “Philosophy Now”, 2006 – http: www. philosophynow.org/issue58/58kirby.htm.

8. Bloom H. Shelley’s Mythmaking. New Haven: Yale University Press, 1959.

9. Bloom H. Blake’s Apocalypse: A Study in Poetic Argument. New York: Doubleday and Co., 1963

10. Bloom H. Shakespeare: The Invention of the Human. New York: 1998.

11. Odər V.B. Yupyumru bir eşq ilə. Bakı, Çinar-Çap, 2008.

12. Frye N. Anatomy of Criticism. Princeton University Press, 1957.
Aydın Talıbzadə

Şərq və Qərb dixotomiyası maarifçilik kontekstində

(tək və cüt üçün çətir)
Tək birdir, bir ol-dur, bir olandır, bir ol-andır.

Cüt iki deyil: tək üstəgəl təkdir, bir və bir cütlüyüdür, iki dənə birdir.

Kim ki barmağını ayrı-ayrı detallara tuşlayıb, maarifçiliyin Dekart, Volter, Rasin, Kornel, Kant, Hegel kimi müəlliflərini və fikir işçilərini sitatlaşdırıb, “bu, belə deyil, elədir”, söyləyəcəksə, onda, qoy, heç bu məqaləni oxumasın. Çünki mən zənn edirəm ki, maarifçiliyin “maskası”nı üzündən çıxarıb onun mahiyyətini, ideoloji tendensiyasının cövhərini aşkarlamışam: yəni o nəsnəni ki, onun haqqında nə Volter, nə Kant, nə Hegel, nə də bizim Rəhman Bədəlov düşünüb və danışıb.

Öncə mənim üst-üstə çinlədiyim bilgilər hücrəsində problemin gündəm platforması: müasir dünya ki, necə var və biz onu necə görürük, necə qavrayırıq, necə başa düşürük, necə çözürük, necə təhlilə çəkirik, maarifçiliyin yaratdığı, planlaşdırdığı və virtual bir şey kimi bizə miras saxladığı dünyadır, maarifçiliyin bizim qafamız içinə sığışdırdığı mobil dünyadır (“dünya” kəlməsini işlətdiyimiz zaman biz yumruca Yer kürəsini yox, adətən toplumların cəmini və insan yığnaqlarının taleyini göz önünə alırıq, dünyanı super böyük cəmiyyət kimi təsəvvür edirik: hər bir cəmiyyətsə bərabərdir insan münasibətləri üstəgəl qanunlar), maarifçiliyin xalqlara, millətlərə izah etdiyi, anlatdığı dünyadır və bu dünyanın toplumsal ziddiyyətləri maarifçiliyin ideyalarından, məramnaməsindən, hadisələrə və nəsnələrə verdiyi təyin şablonlarından törənən ziddiyyətlərdir; yəni ictimai-sosial dünyanın (super böyük cəmiyyətin) pozitivləri və neqativləri eyni dərəcədə maarifçilikdən qaynaqlanır. Sözün qısası, biz bugün maarifçiliyin qurduğu (“qazıdığı”) dünya tunelində, maarifçiliyin düzənlədiyi gerçəklik parametrlərində, maarifçilik dünyasında yaşayırıq. Burada mən professor Rəhman Bədəlovla bir müstəvini bölüşürəm. Lakin məsələ gəlib o yerə çatanda ki, maarifçi dünyanın və dünya maarifçiliyinin alternativi yoxdur və heç olmayıb da, mən bununla barışmıram: öz düşüncə özgürlüyümü itirməmək üçün barışmıram. Barışmıram ona görə ki, Rəhman Bədəlovun bəyan etdiyi həqiqətlərdə bir çarəsizlik, bir fiasko, bir təslim sindromu görürəm. 150 il bundan əvvəl də Seyid Əzim elə oxşar bir şey demişdi... Və məsələ bu şəkildə, yəni mismar taxtaya yeridilən kimi beyinlərə yeridiləndə əlacsızlar yazıq olur. Nədən ki, əlacsız boyun əymək məcburiyyətində qalır. Hər bir məcburiyyət isə azadlığa təcavüzdür və zülm (“məcburiyyət” sözünün kökü cəbrdir) formasıdır.

Bundan o yana fikirlərim, olsun ki, kimlərisə şaşırtsın, kimlərisə şoka salsın: hərçənd əksi də ola bilir.

Artıq neçə əsrdir ki, maarifçilik dünyaya seytnot vəziyyətini yaşadır: ləngimə, tez ol, inkişaf elə; yubanmaq fəlakətdir, vaxt itkisidir, uduzmaqdır, ölümə bərabərdir. Və ya bu tezisin başqa variantı: ara vermədən işdə ol, işlə ol, işlək ol ki, dişləyəsən. İnsan dünyaya işləmək və dişləmək üçün gəlib. Burada “iş” “ov”un əvəzləyicisi kimi götürülə bilər. Bir zamanlar bir türk mahnısında oxuyurdular: “insanıq biz, insanıq biz, ən ağıllı heyvanıq biz”. Qəribəsi ondadır ki, iş maarifçilik üçün də məqsəddir. Belə ki, iş maarifçilərin “qazdığı” dünya tunelində adamları “yedi”.

İslam VII yüzildən başlayan maarifçilikdir, Şərq maarifçiliyinin özünəxas təzahür formasıdır: amma heç kim İslama maarifçilik kimi baxmır. İslam Avropa maarifçiliyini, yuvarlaq götürsək, on əsr qabaqlamış maarifçilikdir. Fransua-Mari de Aruenin, yəni Volterin Muhamməd peyğəmbəri öyrənmək, onun missiyasını təhlilə çəkmək, tənqid etmək azartı əbəs deyildi. Üstəgəl məxfiləşdirilmiş aqressiya və ateist pafos. Şübhəsiz ki, Volter İslamda maarifçi tendensiyasını, maarifçiliyin elementlərini və hətta yayılma tendensiyasını görürdü, amma onu maarifçilik adına yazmaqdan çəkinirdi. Hərçənd bunu elə-belə maraqlı bir fikir seqmenti kimi ortalığa atıram, məqsədimsə tamam ayrıdır.

Əslində fakt bu ki, indən beləsinə mənim məqaləmdə maarifçilik fəlsəfəsinin (ideologiyasının, qavrayış tərzinin, düşüncə modusunun!?) reviziyası start götürür. Amma bu məsələdə mən birinci deyiləm. Teodor Adorno, Maks Horkhaymer, Karl Yaspers, Karl Popper, Yurgen Habermas, Rorti, Hassan (1) kimi bir sıra Avropa filosofları məndən əvvəl maarifçiliyi əməllicə suçlayıblar, onu “repressiv ağıl” kimi qınaq obyektinə çeviriblər. Lakin maarifçiliyin tənqidi adətən Qərbdən, Avropadan olub, Şərqdə isə nədənsə bu tənqid heç vədə aktuallaşmayıb. Çünki şərqlilərə maarifçilik həmişə Şərqin, Şərq adamının yeganə çıxış yolu, xilas yolu kimi təqdim və təlqin edilib, nişan verilib, tanıtdırılıb. Yəni maarifşilik nədi, bəyənmədiyin nədi? İslamı at, Şərqi tulla bir kənara və marifçiliyə gəl. Professor Rəhman Bədəlov da “Azərbaycanın Avropa seçimi” deyəndə elə bunu deyir və filosof Niyazi Mehdilə az qala repressiv tonallıqda danışaraq başqa invariant mövcudluğu barədə, maarifçiliyi semantik bolluğa salmaq barədə diskussiya aparmağı belə lüzumsuz sayır (2). Bu dəfə də dalğa həmin dalğadır; koordinat da əvvəlki kimi dəyişməzdir. Avropa, maarifçilik yenə podiumda bizlərə dəb göstərir. Məhz bu modern dəb, model, nümunə, etalon axtarışı o yerə gətirib çıxarıb ki, şərqli qavrayışında maarifçilik (artıq maarifçilik bərabərdir Avropaya, və əksinə) gəlib dialektika ilə yan-yanaşı dayanıb, bir-birinə müsavi götürülüb, hətta maarifçilik dialektikanın (sosial inkişaf mənasında) səbəbi kimi anlaşılıb. Əgər biz Avropanın ətəklərindən yapışırıqsa, maarifçi oluruq, xoşbəxtliyə qovuşuruq; yox, uçuruma yuvarlanıb gedirik, “müsəlman” adlandırılıb döyülürük. Məsələyə bir qədər fərqli yanaşaq və professor Niyazi Mehdi demişkən, semantik bolluğa çıxaq. Doğrusu, maarifçiliyin tənqid və çözümünü permanent şəkildə avropalılar səsləndirdiyi üçün Şərqdə onun məğzinə, mahiyyətinə vara bilməyiblər, maarifçiliyə ideologiya kimi, sosial proqram kimi, silahsız aqressiv basqın metodu, qarət, zəbt planı, səlib yürüşlərinin variantı kimi yanaşmayıblar.

“Maarifçilik nədir?” sualına mən konkret cavab bula bilmədim. Mənbələrin (3) hərəsi bir şey söylədi. Maarifçilik nə fəlsəfədir, nə ideologiyadır, nə siyasətdir, nə yaşam üslubudur, nə bədii cərəyandır, nə də təhlil metodologiyası. Hərçənd bunların hamısı bir yerdə olanda olur maarifçilik. Amorfdur, anlamsızdır. Bəlkə bir az xırdalayaq və təkrarən bir də soruşaq axı “nədir bu maarifçilik”? Ona ingilislər (təbii ki, fransızların definisiyasından sonra) “enlightment” (inlaytment), yəni “işıqlandırma”, “aydınlatma” deyirlər. Ruslar da, maarifçiliyi almanlardan öyrənə-öyrənə, götürüb bu ifadəni öz dillərinə doğru-dürüst tərcümə eləyiblər; elə tərcümə eləyib, elə mənimsəyiblər ki, hadisənin özü praktiki surətdə bir rusluq qazanıb, ruslaşıb və rus versiyasında Rusiya imperiyasının tərkibində yaşayan xalqlara eksport edilib. O xalqlar da aydınlatmanın, maarifçi işığının məhz qonşu Rusiyadan gəldiyinə inanıblar; “inanıblar” nədir, bu hadisəyə valeh olublar, aşiq olublar, onu özlərinə əlac bulublar. Ruslar ingilisin “işıqlandırma”sına tam adekvat bir söz tapıblar: “просветительство” (prosvetitelstvo). İfadə “svet-it-sya” məsdərindən alınmadır, kökündə “svet” (işıq) anlayışı dayanır. Ruslar orijinala, yəni qərbli məfkurəsinə, maksimal dərəcədə yaxınlaşıblar. Deməli, maarifçilik həm Qərb, həm rus versiyasında nəyisə işıqlandırıb aşkara çıxarmaq, qaranlığı, dərinliyi aydınlatmaq, görükdürmək mənasını özündə qapsayır.

Sən əgər korsansa, sənə işıq lazım deyil. Yox, əgər görürsənsə, işığı özün tapacaqsan.

Şərq (Azərbaycan, İran, Asiya ölkələri) variantında isə maarifçilik anlamının içi bir qədər daha konkretdir. Maarifçi elmli və bilikli adamı, elmə, biliyə, mədəniyyətə xidmət edən adamı, savad, elm, təhsil təbliğçisini bildirir. Burada “arif” sözü “maarifçilik” ifadəsinin məna planetidir, “ürfan”, “maarif” sözlərisə onun peykləridir. Çağımızda maarifçi xalqı ağ günə çıxarmaq istəyən və bu yolda çabalar yapan bir ziyalı tipi kimi, demokrat ziyalı tipi kimi definisiya olunur və bu bizi bir daha “inlaytment” sözünün mahiyyətinə sarı çəkib aparır. Qısa bir haşiyə çıxıb onu da xatırlatmağı əhəmiyyətli sayıram ki, “ziyalı” sözünün də işıqla, aydınlatma ilə müstəqim ilişkisi var: farsca da “ziya” işıq deməkdir. Anadolu türkləri də ziyalıya “aydın” deyəndə “maarifçilik” adlı nişangahın mərkəzini yüzdə yüz vururlar.

Lakin bu izahlar “maarifçilik (inlaytment, prosvetitelstvo) nədir” sualını birbaşa cavablandırmır, amma məsələnin həndəvərini qəşəngcə ornamentləşdirir. Maarifçilik bir nöqtə ətrafında çətirvari və ya spektral təsir dairəsi, enerji sahəsi yaratmış sosial-kulturoloji hadisədir. Maarifçilik Avropa mədəniyyətinin toplumların başı üstündə açdığı ağıl və borc çətiridir. Bu çətirin cızdığı sfera dışında emosiyanın, ehtirasın, nəfsin və azadlığın xaos formasının toruna düşmək qorxusu mövcuddur. Onun (xəyali çətirin) mərkəzindəki (xəyali) yumru isə “borc” ideyasını işarələyir. Borc duyğudur, ağıl isə borca nəzarətdir. Ağıl borcdan yüksəkdə dayanıb və deyir ki, insanın öz bədəninə, əcdadlarına, xalqına, vətəninə, topluma borcu var: bu borcdan qaçmaq və ya bu borca qarşı etinasızlıq bütün variantlarda mənəviyyatsızlıq ayağına yozulur. Hərçənd ağılsızlığın borcu olmur: ağıl itəndə borc da itir. Dəlilər heç nəyə borclu deyillər. Dəlilərin dini və borcu yoxdur. Əgər belə isə, onda dinin tənqidi kimi tarix meydanına atılan maarifçilik dindir, dinsizlik barəsində dinən dindir. Daha doğrusu, borc maarifçiliyə dinin paltarını geyindirir, ağıl isə onu elmin mantiyasına bürüyür.

Borc maarifçi çətirin çənbəri hüdudlarında elmi aktivləşdirir və ağıldan xahiş edir ki, onunla eyni müstəvini bölüşsün və elmi (birbaşa maarifin özünü) idarə eləsin. Maarifçilik öyrətmədir, dərsdir, savadlandırmadır, başqasının başına ağıl qoymaqdır. Sən bilgi qazanmağa və öz bilgilərinlə bölüşməyə borclusan, çünki toplumun vətəndaşısan. Əlbəttə ki, bu yöndən baxanda maarifçilik elmdir. Hətta demək də olar ki, maarifçilik fəlsəfədir (dünyanı izah etməyə çalışır), tarixdir (hadisələr determinizmini təhlilə çəkir), estetikadır (öz bədii qanunlar sistemini ortaya qoyur), dindir (bir mənəviyyat şəbəkəsi kimi insanları əxlaqa çağırır), əl-kimyadır (dünyanı və insanları xilas etmək missiyasını boynuna götürür).

Və bütün bunlarla yanaşı maarifçilik (inlaytment) nə odur, nə budur, nə də üçüncüsü. Maarifçilik sistemdir və bu sistemdə (bu çətirin altında) hər nə desən bulunur. O, XVII əsrin intellekt pandemiyası olub və davamlı şəkildə yayılaraq gəlib yalnız XX yüzilin sonuncu rübündə qismən “sönüb”. Belə ki, dindən (kilsədən, xavradan və ya məsciddən) ayrılanlar maarifçiliyi özlərinə din biliblər. Maarifçiliyi mən sosial selə bənzədərdim və bu sel öz içində həm dini, həm ateizmi, həm elmi yaxşıca bir-birinə qarışdırıb şəhərlərdən, kəndlərdən “axıdırdı”. Bu gündən tarixə boylananda məndə belə bir təəssürat oyanır ki, maarifçilik geniş sosial proqram kimi ortaya atılıb, səlib yürüşlərinin yeni versiyası və modifikasiyası kimi ortaya atılıb. Qərb Şərqi maarifçiliklə tələsdirib və onu özünə oxşatmaq, oxşadıb yararlanmaq məqsədində bulunub. Səlib yürüşlərinin edə bilmədiyini maarifçilik bacardı. Maarifçilik Avropanın ən alicənab agenti idi, Avropanın darısqallıqdan genişliyə çıxardığı “interaktiv” desant idi. Rus mütəfəkkiri Nikolay Berdyayevin bir fikrini indi oxuculara heç də əbəsdən xatırlatmıram: “Batıda darısqallıqdır, hər nə varsa, cızığa salınıb, kateqoriyalaşdırılıb, düzümdədir (maarifçiliyin çabaları nəticəsində - kursiv A.T.) və ona görə də uyqarlığın gəlişməsi üçün əlverişli təhsilə özül yaradıb. Rusiya isə azman məkandır və rus qutunda bu azmanlığın sınırsızlıq etgisi var. Rus qutunun görüntüsü rus torpaqlarının görüntüsünə uyğundur, orada da eyni sınırsızlıq var. Demək olar ki, rus ulusu rus torpaqlarının sınırsızlığının, təbii stixiyasının qurbanı olub. Düzümə salmaq, biçimləmək ruslara çox baha başa gəlir” (4). Batı darısqallığı, yaşamın cızığa salınması, təhsilin (təhsil ən böyük borcdur, maarifçiliyin təməlidir) özül kimi götürülməsi elə maarifçiliyin Avropa üçün açdığı çətiri işarələyir. Məhz çətirin altında məkan çevrələnir, darısqallaşır, dünya çızığa düşür. Demokratiya həmişə maarifçiliyin çətiraltı demokratiyası olub. Düzdür, Nikolay Berdyayev burada rus qutunun təhlilini verir: amma bu təhlildən maarifçilik və Rusiya görünür. Maarifçilik qədəm-qədəm Avropanı gəzib Rusiyanı və arxasınca bütün Şərqi yavaş-yavaş öz çətirinin altına gətirdi. Rusiya lokomotiv olub Şərqi Avropaya, maarifçiliyə sarı “sürüklədi”. Beləliklə, Batı maarifçiliyi dünyanı “darısqallaşdırdı”, başqalarının özgür və özəl olmaq imkanını əlindən aldı. Maarifçilik hamının əvvəlcə düşüncəsini, sonra yemək və geyimini, daha sonra isə görkəmini (I Pyotr rus boyarlarının ətəklərini və saqqallarını tutub kəsdi) bir-birinə bənzətdi. Maarifçilik “sönsə” də, bu proses hələ də davamlıdır.

Totalitar olmaq maarifçiliyin mayasındadır (5). Deməli, burada bir məcburiyyət gizlənib. Maarifçilik total təhsilin müəllifidir. O, bütün mümkün rezervlərini işə salaraq, bütün imkanlarını aktivləşdirərək təhsili kütləviləşdirir, savadlandırılmış kütlə sindromu yaradır: təhsil şərəf və ləyaqət olmaq, imtiyaz olmaq statusunu itirib vətəndaşlıq borcuna çevrilir. Hamı təhsil ala bilər. Kütlələrə - savad, maarif! Kütlə azman energetik gücdür, instinktiv gücdür. O, savadlananda daha qorxulu və daha eybəcər olur. Kütləvi savadlanma kürəsəlləşməyə doğru maarifçi canatımıdır. Maarifçilik təhsili konveyer üsulu ilə “istehsal edir” və sonucda, təhsilin qiyafəsindən bir faşistlik yağmağa başlayır: çünki kütləviləşmiş təhsil dünyaya bədheybətlər doğur. Heç də şoka düşməyin! Bunu məndən öncə də söyləyiblər və ən müxtəlif variantlarda söyləyiblər. Hətta mənim fikrimin gerçəkliyini vizual şəkildə görmək üçün İnternetdə İngiltərənin art-rok üslubunda işləmiş qruplarından biri “Pink Floyd”un saytına girin. Onların 1980-ci ildə buraxdıqları “Divar” rok-operasından (albom) “Divarda daha bir kərpic” adlı sinqlə qulaq asın və bu sinqlə çəkilmiş kliplərə baxın. Maarifçilik adamları çeynəyir, konveyerə düzüb onları cilalayır, ütüləyir, dezinfeksiya eləyir, ət çəkən maşından (yəni təhsil konveyerindən, partalar arxasından) buraxıb (faşizm) eyniləşdirir. Savadlanmaq, kitabxanalarda əyləşib bilgi toplamaq nə qədər darıxdırıcı, yorucu və bıkdırıcıdır. Maarifçi dünyanı seçdiyimizə görə heç kim bunu boynuna almayacaq. Tozlu, cansıxıcı kitabxanalarda, arxivlərdə keçən ömür, boğulan cavanlıq. Maarifçilər bədənlərini ağıllarına qurban verən missionerlərdir. Bilirsiniz şou-biznes niyə ölmür? Çünki orada heç kim savadlanmaq üçün yaşamır. Savad kütləni bezdirəndə onun ağlı pozulur və o, şou-biznesə tərəf qaçıb özünü unutmaq istəyir, ləngimədən cənnətə düşmək istəyir; o yerə ki, orada təhsil, iş yoxdur. Elə isə bu situasiyadan necə qurtulmalı? Əlbəttə ki, inert İnternet: orada hər şey var; dünya isə fiksiyadır, aldanışdır, illyuziyadır. Biz İnternet şəbəkəsini dolaşan cansız ağıllı kölgələrik.

Kürəsəlləşmə (qloballaşma) Avropa maarifçiliyinin keçdiyi yolun məntiqi nəticəsidir. Avropa maarifçiləri qloballaşmanın təməlini XVII-XVIII yüzillərdə hazırlamışdılar. Belə ki, maarifçiliyin çətiri altına gəlmək elə qloballaşmağa doğru atılmış ilk addım deməkdir. Əslində, kürəsəlləşmə super maarifçilikdir və maarifçiliyin aqoniyasının əlamətidir. Çünki qloballaşma maarifçiliyin tükəndiyi məqamdır. Başqa cür desək, qloballaşma total maarifçiliyin təntənəsidir. Maarifçilik Qərb aləmində meydana gəlmiş ən ideal zəbt, qarət, istila planı olub, yüzilliklərə hesablanmış sosial proqram olub və Avropanın, yəni qoca sinyoranın, dünya ağalığını, dünya hakimliyini asanlaşdırıb, dünyanı günbəgün, məntəqə-məntəqə kürəsəlləşməyə doğru sürükləyib. Elə ona görə də burjuaziyanın təlim-tərbiyəsilə, ideolojisilə maarifçiliyin özü məşğul oldu və özünü onlara bir alət kimi, bir metodologiya kimi təslim etdi. Sən savadlandır, və onlar məktəbi bitirən kimi özləri gəlib sənin çətirinin altına girəcəklər, qlobal topluma çevriləcəklər.

Maarifçilik ölkələri aydınlatdı (tanımaq, işarələmək mənasında), yəni onları xəritəyə saldı, insanları savadlandırdı, onları məktəbdə “yondu”, “daradı”, kim “yonulmadısa”, onu türməyə və ya kazarmaya atdı. “Yonulmuşlar” isə gözlərini aşağı dikib sürü kimi “cuma-cuma” bir çətirin altına girdilər. Bununla da dünyada problemsizlik dövrü başlanmalıydı əslində. Əvəzində nə baş verdi? Əvəzində o baş verdi ki, mənəviyyat, ünsiyyət sferası şaqren dərisi kimi anbaan kiçilir, dünyanı intihar dalğası bürüyür, insan fobiyalar və sosial psixozlar, stresslər içində yaşayır, günün hər dəqiqəsində harasa, nə üçünsə tələsə-tələsə yaşayır, daim dolanmaq, qarnını doydurmaq, yəni pul qazanmaq qayğıları ilə yaşayır, əgər yaşamaq istəyirsə. İnsan belə ritmlərlə yaşaya-yaşaya, bilgisayarın içinə “dürtülüb” yaşaya-yaşaya adi düyməyə və ya mexanizmə çevrilir.

Avropa düşüncəsi, Avropa təhsili, Avropa təmiri: arxasınca fast-fud və qloballaşma.

İndi də maarifçiliyin çətiri Yer kürəsi üzərində açılıb. Səni kosmosdan görürlər: sən permanent nəzarətdəsən. Azad insan “Yer” adlı çox nəhəng bir türmənin sakinidir. Salam olsun Şekspirə! Maarifçiliyin dəstəklədiyi elmin kəşfləri Yer kürəsini kosmos içrə gedən təbii proseslərdən, ulduzlardan, meteoritlərdən, kometalardan, tozlardan qoruyur və hər bir insanın hər bir addımını izləyir. Sən daim gözəgörünməz kamera qarşısındasan... yəni aktyorsan, və ya agentsən, ya da potensial əskərsən. Məhz müasir elmin müəllifi maarifçilik dünyanı bu cür qəddar, amansız və rəhmsiz eləyib. Heç kim İnsan haqqında düşünmür, hamı insanlığı fikirləşir. Elm Yeri klonlaşdırmağa, insanı Allah eləməyə çalışır. Amma heç nə alınmır. Dünyanın ən iri eksperimental qurğusu Böyük Hadron Kollaydəsi maarifçi elmin növbəti supercəhdi deyilmi? Mikrohissəciklər (protonlar və ağır ionlar) uzunluğu 26 km.-dən artıq ellepsvari sürətləndirici cihazın içində toqquşmalar nəticəsində partlayışlar yaradıb kainat barəsində daha nələrisə aydınlatacaqmı? İnsan bunu da bilib xoşbəxt olacaqmı?

Mən düşündüklərimin həqiqətə maksimal dərəcədə oxşadığını vurğulamaq üçün gündəmin mühüm və ağrılı məsələlərindən danışacağam. Belə ki, maarifçilik gətirib dünyanı (sənaye toplumunu, istehsal cəmiyyətini, yemək maşınını) enerji dalanına çıxarıb, bir az daha kobud desək, dünyanı gətirib enerji dalanına soxub: elə bir dalana ki, oradan Yer kürəsi və insanlar nə geri dönə bilirlər, nə də labüd sonucdan (fəna olmaqdan, nihil olmaqdan, Axirəti yaşamaqdan) yaxa qurtarırlar. Və bu labüd sonuc yalnız irəlidədir. Necə inkişaf ediriksə, hara gediriksə, fırlanan dünya bizi yenə Ora (Axirətə) aparıb çıxarır. Dayanmaq isə mümkünsüzdür. Biz hamımız idarə olunmayan qatarla həmin sonuca yaxınlaşırıq. Soruşacaqsınız ki, burada maarifçiliyin günahı nə? Mən də deyəcəyəm ki, necə yəni nə: məgər maarifçilik resursların fərdi istismarını konveyer üsullu kütləvi istismar kimi təşkil etmədimi? Siz yenə maarifçiliyi müdafiə edib söyləyəcəksiniz ki, o ki tələbatı ödəmək məqsədini güdürdü və məramında humanizm tərkibi vardı. Mən də bəyan eləyəcəyəm ki, əslində bu, maarifçiliyin yanlış addımı idi. O, çoxaltmaq, artırmaq, insanların tükənməyən tələbatına adekvat olmaq, adekvat iş tutmaq əvəzinə tənzimləmək prinsipini aktuallaşdırmalıydı.

Maarifçilik istəyi çoxaldır, ideyaların gerçəyə çevrilməsi üçün bütün maneələri aşmaq yollarını göstərir və bu məqamda mənəvi arınmanı aktuallaşdırmır: yəni qalibləri mühakimə etmirlər.

Dünya tarixində ilk dəfə məhz maarifçilik təbiətə münasibətdə zor tətbiq elədi, təbiəti insana xidmətçi statusunda gördü. Ilk dəfə məhz maarifçilik insanlara təbiəti tarmar etmək üçün fəlsəfi şəkildə əsaslandırılmış anlam verdi. İlk dəfə məhz maarifçilik “kəşf” sindromunu həyatın mənası ilə eyni bir rəfə qoydu. İlk dəfə məhz maarifçilik kütlələrin ağlını hərəkətə gətirmək üçün savadlanmaq ideyasını ortaya atdı və bu ağılları Allah əleyhinə istiqamətləndirdi. Maarifçilik beyinlərin inqilabı oldu: mərkəzdən dini kənarlaşdırmağa çalışdı, toplumda ateizmin gəlişməsi üçün baza qurdu, Şərq və Qərbin bütün əsas ayrıntılarını üzləyib, gündəmə gətirib onları qütbləşdirdi və Avropaya Şərqi nişan verib dedi ki, bax, ora gedin, oranı alın, orada həyat və nağıl var, orada böyümək üçün, genişlənmək, artmaq üçün imkanlar var!!! Fikirlərimin təsdiqini German Hessenin “Şərq ölkəsinə zəvvarlıq” romanının motivlərində görə bilərsiniz.

Fəlsəfi araşdırmanın əsas sualları da elə bunlardır: Qərb Şərqə niyə gəlib və ya Şərq Qərbə niyə gedib? Şərq Qərbdən nə istəyir? Və bu prosesdə maarifçiliyin rolu nədən ibarətdir?

Heraklitin sözünü Hegelin ardınca təkrarlayıb deyək ki, “Qərbə yol, Şərqə yol – eyni bir şeydir”. Və ya, əgər belə demək caizsə, “hər bir nəsnənin qərbi və şərqi var”. Amma bunların hamısı gözəl söyləntilərdən başqa bir şey deyil. “Qərblə Şərqin vəhdəti” ideyası, bu ideyanı tək və cüt, in və yan differensiallarında həll etmək cəhdi yalnız fəlsəfi və sosial blefdir. Qərb Şərqə gedə-gedə eybəcərləşir, Şərq Qərbə gedə-gedə sısqalaşır, zəifləyir və günəşsizliyin içində kabusa çevrilir.

Qərb maarifçiliyi Şərq üçün ölümdür. Əslində, bu gün artıq ənənəvi Şərq pozulub və Avropa öz pozduğunun yerinə yeni bir “Şərq” sözü yazıb. Maarifçilik Şərqi tarixdən praktiki surətdə sildi. İndi Şərq məhz Avropa maarifçliyinin istədiyi, öyrəndiyi, tanıdığı və qəbul etdiyi hüdudlarda mövcuddur, Şərq Qərbə lazım olduğu qədərincə mövcuddur. Gerçəklikdə isə Şərq daha yoxdur. Çünki hər yan, hətta Ərəbistan, Çin, Yaponiya, Hindistan və uzaq Avstraliya da daxil olmaq şərtilə, Avropadır. Şərq isə yalnız coğrafi oriyentirdir, coğrafi cəhətdir. ŞƏRQ Şərqdə avropalılar üçün ekzotik muzey kimi saxlanılır.

Lap əvvələ qayıdaq. Şərq ərəb dilində “işraq”, yəni “doğma, partlama, nurlandırma” sözlərinin mənaları müstəvisində anlaşılır. “Qərb” sözünün semantik çənbərinə isə “uzaqda, qəriblikdə olan adam”, “qohum”, “yaxında olan adam”, “batma” kimi mənalar daxildir. Türklər bu baxımdan daha konkretdirlər. Çünki Şərqə birbaşa şəkildə “Doğu”, Qərbə isə “Batı” deyirlər. “Doğu” sözü doğmaq, yaşamaq, həyat, Günəş, bolluq, və məntiqi olaraq, güc bildirir, “Batı” anlayışı isə batmağı, ölümü, zəifliyi, kasıblığı, tükənməyi eyhamlaşdırır. Qəribədir, “Avropa” sözünün semantik çənbərinə də bu mənalar daxildir. Şərq Günəşin doğduğu, Qərb Günəşin “öldüyü” zonadır. İstər qədim misirlilər, istərsə də qədim yunanlar ölüm səltənətini və ya yeraltı dünyanı qərbdə (günbatanda) görürdülər. Qərbliyə Günəş həmişə çatmır, şərqli isə həmişə Günəşin içində “üzür”. Bununla da insan belə bir məntiqi nəticəyə gəlir ki, qərbli daim Günəş defisiti, enerji defisiti şəraitində yaşayır. Şərqliyə isə Günəş və enerji hər an qədərincədir, hər an yetərlidir. Bax, bu amil insan psixikasına çox mühüm təsir göstərən faktor qismində aşkarlanır. Günəş qıtlığı, enerji qıtlığı ölüm əlamətidir. Ona görə də məntiqi nəticə belədir ki, Qərb ölüm zonasıdır. Bu səbəbdən də avropalı hər zaman ölüm zonasından çıxmağa, qaçmağa çalışır. Qərbli üçün iş ölümdən qurtulmağın, yaşamı uzatmağın ən birinci amacıdır. Bu çabanın, bu əməlin mahiyyətisə qənaət etmək məqsədilə müəyyənləşir. Yəni mən necə edim ki, enerji sərfəsi az olsun və necə edim ki, maksimal komfortla minimal enerji itirim və ömrümü uzadım. Komfort rahatlıq üçün yox, minimal enerji itkisi üçündür. Bu, avropalı həyatının əsas leytmotivi, onun ali məqsədidir. Qərbli öz “batmaq” zonasında həmişə resurs axtarışındadır və bu axtarış onu Şərqə doğru getmək, irəliləmək məcburiyyətilə qabaq-qənşər qoyur. Təbii ki, bu addımın təhrikçisi ölüm qorxusudur: çünki enerji tükənən yerə ölüm gəlir.

Şərqli Qərbə komfort, texnosivilizasiyanın vəd etdiyi ideal rahatlıq ardınca gedir, modern ardınca, yenilik ardınca gedir, məişətini sahmanlamaq xatirinə avropalıya resurslarını satır və ya satmağa məcbur edilir. Şərqli enerji qıtlığı duymadığı üçün heç vədə ölümdən qorxmur, ölümlə yanaşı yaşayır və ona təbiətin özü kimi yanaşır və ölümü bir iç rahatlığı ilə qəbul edir; ölümdən qaçmağı absurd, cəfəng bir iş sayır. Çünki bilir ki, insanın ölümü onun doğumu ilə birgə gəlir dünyaya: əgər doğulmusansa, deməli, öləcəksən. Hinduizmin, Buddizmin və İslamın ölümə münasibət praktikasını xatırlayın. Ölüm qarşısında təlaş etməyinə dəyməz: bu bir alın yazısı, labüdlük. Avropalı isə bunu böyük bir ədalətsizlik kimi qavrayır: ölümdən qorxur, həyəcanlanır, təlaş keçirir. Nədən ki, özünü hər şeydən üstün və yuxarı tutur, əbədiyyətə iddialı olur və bütün varlığı ilə çalışır ölümü özündən uzaqlaşdırsın, ölümü gecikdirsin, ölümü aldatsın. Qəribədir ki, Avropa fobiyalar istehsalçısıdır. Ona görə də Hegel yazanda ki, “Şərqdə faciə yoxdur”, tamamilə haqlı idi. Qərbli ölümdən qaça-qaça hər şeyi modernləşdirir. Modernləşmək üçün isə fikir intensivliyi, fikir çabaları və ixtiralar lazımdır. Şərqli isə ölümdən qaçmır, ölümü samuray qılıncı kimi qoltuğuna vurub özüylə gəzdirir, kəfənini çalma eləyib başına qoyur. Sən zərrəsən və kainatsan: rahatlıq tap; çalış ki, səni qıcıqlandıran fikirləri (şeytanı) özündən qovasan. İnsan kainat kimi boş, sərbəst və sakit (fikirsiz, düşüncəsiz) olanda xoşbəxtdir. Avropada isə bunun tam əksidir. Beləliklə, təzədən gəlib çıxdıq Dekarta, yəni maarifçilərin fundamental fəlsəfi tezisinə: “Mən düşünürəmsə (və ya fikirləşirəmsə), deməli, yaşayıram”. Ona görə modern həmişə Qərbdədir; Şərq isə həmişə klassikadır; Qərb şeytandır, vampirlərlə doludur; Şərq isə tanrıdır, mələklərlə doludur.

Maarifçilik Qərb yaşam tərzinin təzahürüdür, Qərb düşüncəsinin inkişaf metodologiyasıdır və razılaşaq ki, bugünki texnosivilizasiyanın, Böyük Hadron Kollaydəsinin müəllifi maarifçilikdir.

Maarifçilik səlib yürüşlərinin fikir müstəvisində gerçəkləşən variantıdır.

Faktiki olaraq maarifçilik Aristoteldən başlayır.

Düzü, gürcü M.Mamardaşvili iddia edirdi ki, məhz Platon Avropa mədəniyyətinin təməl prinsiplərini (6) müəyyənləşdirib. Ancaq gürcü Mamardaşvili ya səhv eləyirdi, ya da, olsun ki, Platon öyrətisini yanlışa yozurdu. Platon öyrədirdi ki, “hər hansı bir dəyişiklik şərdir, dinclik isə şahanədir” (7). Maarifçiliksə deyir ki, dəyişmək proqres əlamətidir, inkişafın stimuludur, xeyirdir. Platon mifləri də bir o qədər sevmirdi. Miflər isə maarifçiliyin rudimentlərilə dolu idi. Ona görə də Avropa mədəniyyətinin və maarifçiliyinin atası Aristoteldir ki, var. Mən elə hesab edirəm ki, “Avropa mədəniyyəti” anlayışının müasir eksport versiyası ilə “maarifçilik” analmının içi bir-birinə müsavidir. Bu baxımdan fransız Bernar Anri Levi yazanda ki, “Avropa məkan deyil, ideyadır”, yüzdə yüz məsələnin mahiyyətini lakonik bir tərzdə bəlirtirdi. Ona görə mən də deyəndə ki, Avropa mədəniyyətini mədəniyyət eləyən elə maarifçilikdir, tam haqlıyam. Aristotel isə maarifçilikdən öncə maarifçi idi və bilgi dünyasında bir nizam, bir sahman, bir bilgi bazası yaratmağa çalışırdı. Bilgilər toplamağın sonu yoxdur. Amma ruslar deyir, yüzil yaşa, yüzil öyrən, fərqi nədi, axırda axmaq kimi öləcəksən. O zaman ki, Aristotel bilgiləri bir-birinin üstünə çinləyirdi, qədim çinlilər söyləyirdilər ki, “dərk etmək iddiasından əl çək və sən xoşbəxt olarsan”. Bu fikir necə də Platonun söyləntisilə baxışır.

Mən insanlar görürəm ki, onlar bilgi toplamaqdan şişib-şişib rezin şara dönüblər. Bu, maarifçiliyin formalaşdırdığı insanlardır, maarifçiliyin törətdiyi toplumdur. Məhz maarifçilik, və onun ən bariz təzahürü elm və təhsil, insanları dəhşətli ölüm vasitələrilə silahlandırıb. Bugün məhz maarifçiliyin komfortla bağlı idealları ətraf mühiti o dərəcədə zibilləndirib ki, təbiət bizləri yaşada bilmir. Yediyimiz zəhərdir, udduğumuz hava - zəhər, içdiyimiz su - zəhər. İnsan da səhərdən axşama qədər işdə: ona görə ki, yaşayış komfortunu ideala çatdırmaq istəyir. Hər uçan təyyarənin, hər gedən maşının, mən hələ bomba və raketləri, süni peykləri demirəm, təbiətə və bizə vurduğu ziyan ölçüyə gəlməzdir. Təbiətin enerji resursları isə bir əsrə çata, ya çatmaya. İnsanlar isə, və ələlxüsus da biz, bunu heç cür dərk edə bilmirik.

İnsanlığı bu ərəfəyə nə gətirdi? Əlbəttə ki, maarifçilik. Heç mən özüm də yazdığıma inanmaq istəməzdim. Amma nə etməli ki, məntiq də, deduktiv metodla analiz də bunları diktə eləyir. Niyə mən maarifçiliyi suçlayıram? Gəlin, müəyyənləşdirək ki, nədir bu maarifçilik? Bir az əvvəl söyləmişdim ki, ingilislər buna “inlaytment” deyir, yəni aydınlatma. Nəyi aydınlatma? Prosesləri, dünyanı. Aydınlatmanın əsasını isə bilgi, bilgi sistemləri təşkil edir. Bilgi toplamasan, heç nəyə çata bilməyəcəksən, rahatlıq əldə etməyəcəksən, enerji itkisini minimal səviyyəyə endirməyəcəksən. Bilgi eyni zamanda insanın, təbiətin əleyhinə işləyən bir sistemdir. Maarifçilik insanı gətirib o yerə çıxarır ki, insan təbiəti ram etmək ideyası ilə yaşayır və bununla da özü öz əlilə öz məhvinə imza atır. Bax, absurd elə bu məqamda bir hörümçək kimi hər şeyin üstünə tor çəkir. Axilles heç vədə tısbağanı ötüb keçə bilməyəcək. Yaydan buraxılmış ox hər zaman statikadadır (Zenon). İnsan nə qədər çox komforta, bolluğa can atsa, bir o qədər öz işini çətinə salacaq, bir o qədər öz sağlamlığına zərbə vuracaq.

Ona görə Şərqdə bütün idrak modelləri konsentrikdir, Qərbdə isə - spiralvari. Bütün spiralların içindən isə mütləq şəkildə bir ox keçir və bu ox irəliyə doğru, inkişafa doğru istiqamətlənib. Bu ox maatifçiliyin oxudur, aydınlatmanın oxudur. Şərq isə aydınlatmaya, anlamağa, dərk etməyə yox, qəfil nurlanmaya meyllənir. Nurlanmaq üçünsə sən gərək bütün kitablardan, bilgilərdən, dərk etməkdən imtina edib dünyanı qəlbinlə, duyğularınla görəsən, dünya boşluğunu görəsən və biləsən ik, Hüseyn Cavid demişkən, “heç təlaş etməyinə dəyməz. Əgər dünyanın zərrə qədər dəyəri olsaydı”... Nurlanma ruhsal kamillikdir. Nurlanma yoxdursa, təhsilin də qara qəpikcə qiyməti yoxdur. Nurlanma için ovqatıdır. Onsuz savad, təhsil insana gərəkməz. Kamil insansa bilir ki, dünya ilə tam harmoniyada yaşamaq, Allahı bulub onunla bir olmaq, boş olmaq, istəklərdən, tanrı olmaq, əbədi olmaq arzularından əl çəkmək maksimal komfort və xoşbəxtlikdir. Nurlanmış insana dərk etmək önəmli görünmür; bilgi toplamış, savadlanmış insan isə elə hey nəyisə anlamağın, dərk etməyin həşirindədir. Bilgi ona hər zaman azlıq edir. Nurlanma ilə hər şeyə çatmaq və dünyada “ərimək”, dünya olmaq mümkündür. Əgər sən nurlanmısansa, sənin heç nəyə ehtiyacın yoxdur və sənin nurun digər fərdlərə də işıq salacaq. Əslində, insanlığın şüarı belə olmalı idi: yaşa və heç nəyi dəyişmə, başqalarına da yaşamağa imkan ver! Çünki nəyisə dəyişmək sonucda insanın xeyrinə olmur. Təbiətə müdaxilə edilməyəndə, təbiət özü hər şeyi tənzimləyir. Belə ki, insanın ağlı nə “doğursa”, yəni nə kəşf eləyirsə, sonucda onun öz əleyhinə yönəlir.

Hərçənd mənim bu söylədiklərimin bir zərrə qədərincə dəyəri və əhəmiyyəti yoxdur. Nədən ki, bəşər Şərqin nurlanma yolunu yox, Qərbin aydınlatma yolunu seçib, dərk etməni seçib, Avropanı, maarifçiliyi seçib. Elə isə yaşamaqda davam edin, cənablar! Onsuz da geriyə qayıtmaq mümkünsüz! Mənim fikrimcə, insanlığın keçdiyi yol səhv olub... İnsanı geriyə, “təbiətə tərcümə etməyin” (8) vaxtı da ötüb. Biz artıq çox gecikmişik! Dünya, yəni mən, sən, o və biz hamımız boynumuza almaq istəmədiyimiz bir əlacsızlıq sindromu içində. Böyük Hadron Kollaydəsi də heç Allah deyil!