Muhammad Al- xorazmiy nomidagi tatu qarshi filiali Mustaqil ish Kafedra nomi: Telekommunikatsiya texnologiyalari Mavzu: Giroskoplar



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/8
tarix27.10.2022
ölçüsü1 Mb.
#66535
1   2   3   4   5   6   7   8
Fizika 1-dars Mustaqil ish Abdusattorova Shaxnoza

ayblanib
, uni qatl etishdan 
oldinroq u tyurmada bo'lganda reaktiv uchuvchi apparatlarini loyixasini 
tuzdi. Ammo bu loyixa tyurma arxivida yo'qolib ketdi va birinchi bo'lib faqat 
1918 yilda chop etildi. Atoqli olim va kashfiyotchi K.E.Tsiolovskiy butunlay 
xayotini raketa texnikasi va raketani planetalararo aloqalarda qo'llash 
masalalariga bag’ishladi. 1903 yildayoq u o'zining chop etilgan maqolasida 
raketa harakat nazariyasini asoslari va suyuq yoqilg’i reaktiv dvigateli 
(SYoRD) to’g’risida chuqur fikrlar aytgan. Havo reaktiv dvigateli 
nazariyasini birinchi bo'lib B.S.Stechkin (1924) ishlab chiqdi va chop etdi. 
4. 1903 yilda Tsiolkovskiy birinchi bo'lib, faqat birgina SYoRD ning tortish 
reaktiv kuchi ta'sirida ya'ni, xavo harshligi va gravitatsiya kuchlari 
bo'lmaganda xarakatlanib raketa erishishi mumkin bo'lgan maksimal tezlikni 
hisoblash formulasini chop etdi. 
Reaktiv harakat 
Reja: 
1. Reaktiv harakat tushunchasi 
2. Kosmik tezliklar 
3. Dinamikaning asosiy qonunlari 
4. Xulosa 
5. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 


6. Kirish 
Reaktiv harakat — harakatlanayotgan jism (reaktiv dvigatel, snaryad va 
boshqalar) dan chikayotgan gaz, bugʻ va boshqa ish jismlari taʼsirida vujudga 
keladigan harakat. Reaktiv harakatni reaktiv tortish kuchi hosil qiladi. Reaktiv 
tortish kuchi — ish jismi (yonilgʻi yonishidan hosil boʻladigan gazsimon 
moddalar)ning dvigatelning ish sirtiga koʻrsatadigan bosimiga teng taʼsir etuvchi 
kuch. Reaktiv harakat reaktiv dvigatellarda yuz beradi. Reaktiv harakat impulsning 
saqalanish qonuniga asoslanadi. Reaktiv harakat deganda raketalar va reaktiv 
samolyotlarning harakatini tushunamiz.. Shuni ham aytish kerakki qayiq, kema, 
parrakli samolyot kabi naqliyot vositalarining harakati ham mohiyati jihatdan 
reaktiv harakatdir chunki qayiq va kemalarda eshkak va parraklar yordamida suv 
bir tomonga biror (
𝒗_𝟏 ) ⃗ tezlik bilan harakatga keltirilsa, qayiq va kema qarama-
qarshi tomonga (
𝒗_𝟐 ) ⃗ tezlik bilan harakatlanadi. Parrakli samolyotlarda ham shu 
hodisa kuzatiladi. Ammo “reaktiv harakat” tushunchasi odatda ancha tor ma’noda 
qo’llanilib, bunda raketa va reaktiv samolyotlarning harakatigina ko’zda tutiladi. 
Yopiq sistemada jismlarning bir qismi tezlik bilan ajralganda ikkinchi qismiga 
qarama-qarshi yo’nalishda tezlik berilishiga asoslangan harakatga reaktiv harakat 
deyiladi. Raketa va reaktiv samolyotlar harakatining asosiy hususiyatlaridan biri 
shundan iboratki bu yerda berk tizimning massasi harakat davomida uzluksiz 
o’zgarib boradi: raketada yonga yonilg’idan hosil bo’lgan gaz raketadan uzluksiz 
otilib chiqib turadi va binobarin, raketaning massasi ham uzluksiz kamayib boradi. 
Yonilg’ining yonish jarayonida hosil bo’lgan gaz qandaydir 𝒖 ⃗ tezlik bilan 
raketadan otilin chiqishi tufayli raketa 
𝒖 ⃗ ga teskari yo’nalishda biror 𝒗 ⃗ tezlik 
bilan harakatlanadi. 
Umuman olganda harakat jarayonida raketaning massasi bilan bir qatorda uning 
tezligi ham o’zgarib boradi, ya’ni u tezlanish bilan harakatlanadi. Raketaga 
tezlanish beradigan kuch- gazning otilib chiqishi tufayli vujudga keladigan reaktiv 
kuchdir. Bu kuch raketaning harakat tenglamasi orqali ifodalanadi. 
Yer bilan bog’langan inersial sanoq tizimida harakatlanayotgan raketaning 𝒕 
paytdagi massasi 
𝒎 va tezligi 𝒗 ⃗ bo’lsa, uning shu paytdagi impulsi 𝒎𝒗 ⃗ ga teng 
bo’ladi. So’ngra 𝒅𝒕 vaqt davomida raketadan massasi 𝒅𝒎 ga teng gaz otilib 
chiqishi natijasida uning massasi 
𝒎−𝒅𝒎 ga, tezligi esa 𝒗+𝒅𝒗 ⃗ ga teng bo’ladi 
ya’ni 𝒅𝒕 vaqtdan so’ng raketaning impulsi (𝒎−𝒅𝒎)(𝒗 ⃗+𝒅𝒗 ⃗) ga teng bo’ladi. 
Raketaga nisbatan 
𝒖 ⃗ tezlik bilan harakatlanayotgan 𝒅𝒎 massali gazning impulsi 
esa (
𝒗 ⃗+𝒅𝒗 ⃗−𝒖 ⃗)𝒅𝒎 (raketaga nisbatan uning impulsi- 𝒖 ⃗𝒅𝒎 ga teng!) bo’ladi. 
Mazkur berk tizim uchun impulsning saqlaninsh qonuni quyidagi ko’rinishga ega 
bo’ladi: (𝒎−𝒅𝒎)(𝒗 ⃗+𝒅𝒗 ⃗ )+(𝒗 ⃗+𝒅𝒗 ⃗−𝒖 ⃗ )𝒅𝒎=𝒎𝒗 ⃗ Bundan 
𝒎𝒅𝒗 ⃗−𝒖 ⃗𝒅𝒎=𝟎 Yoki 𝒎𝒅𝒗 ⃗=𝒖 ⃗𝒅𝒎 ga ega bo’lamiz. Tizim tezligidan (𝒅𝒗 ⃗) 


o’zgarishi 𝒅𝒕 vaqt davomida sodir bo’lgani tufayli (gazning tezligi 𝒖 ⃗ ni 
o’zgarmas deb hisoblab), oxirgi tenglikni quyidagicha yozamiz: 
𝒎 (𝒅𝒗 ⃗)/𝒅𝒕=𝒖 ⃗ 𝒅𝒎/𝒅𝒕
(1)
Bu tenglikning o’ng tomoni tizimga ta’sir etuvchi reaktiv kuchni ifodalaydi; bu 
tenglik tashqi kuchlar (raketaning o’g’irlik kuchi va havoning qarshilik kuchi) 
hisobga olmaganda hol uchun raketaning harakat tenglamasi deb ataladi. Demak, 
raketaga ta’sir etuvchi reaktiv kuch gazning tezligiga va vaqt virligi davomida sarf 
bo’lgan yonilg’i massasiga mutanosibdir. Agar raketaga tashqi kuchlar ham ta’sir 
etsa, uning harakat tenglamasi quyidagi ko’rinish oladi: 
𝒎 (𝒅𝒗 ⃗)/𝒅𝒕= (𝑭_𝑻 ) ⃗+(𝒖 ) ⃗ 𝒅𝒎/𝒅𝒕 (2) 
Bu yerda 
𝑭_𝑻 – raketaga ta’sir etuvchi og’irlik kuchi va muhitning qarshilik 
kuchlarining vektor yig’insidir. 𝒖 ⃗ ning yo’nalishi 𝒗 ⃗ ning yo’nalishi bilan 
qarama-qarshi bo’lsa, raketa tezlanish bilan harakatlanadi; agar 
𝒖 ⃗ ning yo’nalishi 
𝒗 ⃗ bilan bir xil bo’lsa raketa harakati sekinlanuvchan harakat bo’ladi. Shunig 
uchun (1) tenglikni raketaning harakat yo’nalishiga bo’lgan proyeksiyasi orqali 
ifodalasak uni quyidagicha yozamiz: 
𝒎 𝒅𝒗/𝒅𝒕=−𝒖 𝒅𝒎/𝒅𝒕 Yoki 
𝒅𝒗=−𝒖 𝒅𝒎/𝒎 (3) 
Agar tizim (raketa+yonlig’i)ning boshlang’ich massasi 𝒎_𝟎 va tizim ishining 
oxirida uning massasi 
𝒎_𝝓=𝒎_𝟎−𝒎_𝒆bo’lsa raketaning oxirgi eng katta tezligi 
(3) tezlikni integrallash orqali topiladi (
𝒖=𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕 ): 𝒗=−𝒖 
∫2_(𝒎_𝟎)^(𝒎_𝝓)▒〖𝒅𝒎/𝒎=𝐥𝐧⁡〖𝒎_𝟎/𝒎_𝝓 〗 〗 ya’ni : 
𝒗=𝒖 𝐥𝐧⁡〖𝒎_𝟎/𝒎_𝝓 〗 (4)
bu yerda 
𝒎_𝝓=𝒎_𝟎−𝒎_𝒆 foydali yuk deyiladi (𝒎_𝒆− ishlatilgan yonilg’I 
massasi ). (4) tenglik Siolovskiy formulasi deb ataladi. Ko’rinib turibdiki, 
raketaning erishgan eng katta tezligi raketdan chiqayotgan gazning tezligiga va 
ishlatilgan massasiga mutanosibdir. Boshqacha aytganda, Siolovskiy formulasi 
raketag muayyan 
𝒗 ⃗ tezlik berish uchun zarur bo’lgan yonilg’i massasi (𝒎_𝒆) ni 
hisoblashga imkon beradi. 
Mexanikaning jismlarning harakatini shu harakatni vujudga keltirgan sabab bilan 
birga o’rganadigan bo’limini dinamika deyiladi. Dinamikaning asosini 3 ta qonun 
tashqil etadi. Bu qonunlarni ingliz olimi I.Nyuton aniqlagan. Shu sababli ularni 
Nyuton qonunlari deb ham ataladi. Nyutonning birinchi qonuni tashqi ta’sirsiz 
harakatlanayotgan jismlarning mexanik holati haqidadir. Bu qonunni shunday 


bayon etish mumkin: tinch holatdagi yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan 
jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa yoki ularning ta’siri kompensatsiyalansa, bu 
jism o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. 
Nyutonning 2-qonuni jism harakat tezligining o’zgarishini shu jismga ta’sir 
etayotgan tashqi sabab - kuch bilan bog’laydi. Bunda kuch jismlarning o’zaro 
ta’sirini xarakterlaydigan fizik kattalik sifatida qaraladi. Tajriba ko’rsatadiki, bir xil 
kuch bilan har xil jismlarga ta’sir etsak, ular har xil tezlanish oladi, bunga sabab 
ularning har xil massaga ega bo’lishidir. Shu sababli Nyutonni 2- qonunini 
shunday yozish mumkin: F 

mW , (1) bunda F - kuch, m - jism massasi, W - 
tezlanish. Bu tenglamaga ko’ra kuch vektor kattalikdir, lekin massa - skalyar 
kattalikdir. Bu qonunda massa jismni tezlantiruvchi kuchlarga nisbatan qarshi 
turaolish qobiliyatini bildiradi, ya’ni inertligini ifodalaydi. Massa birligi XBS da 
kilogramm deb ataladi. Xalqaro bitimga asosan massa birligi kg etaloni sifatida 
maxsus platina — iridiy qotishmasidan yasalgan etalon qabul kilingan, bu etalon 
Parijda saqlanadi. Kuch birligi (1) formula asosida aniqlanadi va Nyuton deb 
ataladi. Kuch birligi qilib shunday kuch olinadi-ki, u 1kg massali jismga 1m/s2 
tezlanish beradi, ya’ni 1N 

1kg 
F= dp/ dt 

Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin