Muhandislik geologik tadqiqotlar

A=Yy + KV + S 
Bunda, 
A
– fundament chuqurligi, m; 
K
– asosni faol zonasi chuqurligi, V – 
fundament ostini maksimal kengligi, m; 
S
– doimiy kattalik, u uch qavatli binolar 
uchun 2 m, uch qavatdan yuqori bo’lsa – 3 m. 
Burg’ilash quduqlari bino atrofiga joylashtiriladi, shurflar esa binoni o’ziga 
xos kesimlarida – fundament yaqinida o’tiladi. Shurflarni chuqurligi fundament 
asosidan pastroqgacha bo’lishi kerak. Monolitlar fundament chuqurligidan va 
undan pastdan olinadi har 0.5 m o’tilganda va grunt qatlami o’zgarishiga bog’liq 
ravishda – asosni faol zonasini quyi chegarasigacha. 

---

248 
Gruntlar asos sifatida baholanganda, hisobga olish kerakki, binoni og’irligi 
tavsirida gruntlar bir muncha zichlangan va yuqori ko’tarish qobilyatiga ega 
bo’lgan bo’ladi. Gruntlar bunday xolatni qurilish tugaganidan keyin 1 yil ichida 
qumlar uchun, qumtuproq va loytuproqlar uchun 1,5-2 yilda, gillar uchun 2-3 
yilda oladi. Gruntlar yuqori ko’tarish qobilyatiga ega bo’lganligi haqidagi xulosa 
fundament ostidan va bino chizig’i tashqarisidan olingan grunt namunalari 
xususiyatlarini solishtirish asosida olinadi. 
Binoni qoniqarli holati va gruntlarni zaruriy zichlanganligi mavjud 
fundamentni kengaytirmasdan bino ustiga qo’shimcha qurilish qilishga imkon 
beradi. Bu asos gruntlariga bosimni amaldagiga nisbatan 25-35 % oshirish mumkin 
degani, qulay sharoitlarda xatto 40-55% gacha. 
Bino ustiga qo’shimcha qurish uchun bajarilgan tadqiqotlarni xammasini 
muxandislik – geologik xulosa ko’rinishida rasmiylashtirishadi. 
33.5. Yer osti inshootlarini qurish uchun muhandis - geologik izlanishlar 
Yer osti inshootlariga yer osti rezervuarlari, tozalash kanalizasion 
inshootlari, stantsiyalari, hamda har xil maxsus ob’yektlar kiritilgan.
Yer osti inshootlarini asosiy xususiyati ularni katta chuqurlikdaligi. Ularni 
fundamenti asos gruntiga kichik bosim beradi, bu bosim kotlovan qazilganda 
olingan grunt og’irligi bosimidan ham kam. Shuning uchun laboratoriya 
tadqiqotlarida grunt 
mustaxkamligi masalasi 
asosiy 
emas. 
Kotlovlarni 
yonbag’ridagi gruntni turg’unligi ancha katta ahamiyatga ega, ayniqsa yer osti 
suvlari mavjudligida, hamda gruntlarni inshootlarga beradigan yonlama bosim 
inshootlar devorlari orasini va kotlovan yonbag’irlarini grunt bilan to’ldirilganda.
Qurilishga mo’ljallangan uchastkalarni geologik-litologik tuzilishi, 
gidrogeologiyasi, muhandislik - geologik jarayonlar haqidagi hamma zaruriy 
ma’lumotlarni burg’ulash quduqlari beradi. Quduqlarni chuqurligi shartga binoan 
bo’ladi - quduq tubi yer osti inshootlarini loyihaviy asosidan 5-6 m pastroqda 
bo’lishi kerak. Bu chuqurliklarda turg’un bo’lmagan jinslar uchragan hollarda 
quduq pastda yotgan turg’un jinslargacha chuqurlashtiriladi. Quduqlardan 

---

249 
laboratoriya tadqiqotlari uchun monolitlar chiqarib olinadi, ular orasida eng katta 
ahamiyatlisi gruntlarni siljishga qarshiligi haqidagi ma’lumotlardir.
Inshootni qkatta chuqurlikga joylashtirish ko’p hollarda yer osti suvlari 
bilan kontaktga to’g’ri kelib qoladi, shuning uchun yer osti suvlarini tartibi, tarkibi 
va agressivligi o’rganiladi. Agar yer osti suvlari ishlarini o’tkazishga xalaqit bersa, 
bir vaqtni o’zida suvni chiqarish masalasi va inshootni ekspluatatsiya davrida 
drenaj konstruktsiyasi masalasi yechiladi. Tadqiqotlar natijalari oddiy muhandis-
geologik hisobot ko’rinishida rasmiylashtiriladi.
Gidrotexnik qurilishlar uchun (to’g’onlar, suv omborlari) muxandis-
geologik izlanishlar qurilish ob’ektlari uchun izlanishlarni hamma turlari ichida 
eng murakkabi hisoblanadi.
Muhandislik - geologik izlanishlarni tarkibi va hajmi 3 ta asosiy omildan 
aniqlanadi: 
- loyihaviy inshoot xususiyatlari; 
- loyihalash bosqichi; 
- qurilish rayonini geologik tuzilishini murakkabligi. 
O’z xususiyatlari bo’yicha gidrotexnik inshootlar turlicha. Gidroenergetika 
va suv ta’minoti maqsadidagi gidrotexnik inshootlar yirik va murakkab ob’ekt 
bo’lishi mumkin, to’g’onlar ko’rinishida katta daryolarni to’sishi, masalan, 
Chorvoq to’g’oni Chirchiq daryosida, va kichik va oddiy inshootlar baland 
bo’lmagan (10 m) dan kam tuproqli to’g’onlar, kichik suv omborlari bilan.
Keyingilari ko’proq uchrab turadi qishloq joylarda, poselka qurilishlarida, 
alohida sanoat ob’ektlarini suv ta’minoti masalasini yechishda. 
Gidrotexnik qurilishlar uchun izlanish ishlar asosida ularni bosqichligi 
yotadi. Eng oddiy inshootlar uchun, masalan past tuproqli to’g’on va kichik suv 
ombori uchun, bir bosqichli loyihalash texno-shuchi loyiha tuzish bilan mumkin. 
Murakkab inshootlar uchun loyihalashni bir nechta bosqichi mo’ljallangan. 
Muhandis-geologik izlanishlarga geologik tuzilishni murakkabligi katta 
ta’sir etadi. Sharoitlar murakkab, juda murakkab va oddiy bo’lishi mumkin. Oddiy 
geologik sharoitlarda ob’yekt tabiiy asosga quriladi, gruntga bosim cheklanmaydi. 

---

250 
Murakkab sharoitlar grunt xususiyatlarini yaxshilashni bosimnii kamaytirishni 
talab etadi. Juda murakkab geologik sharoitlar tog’li va seysmik rayonlarga, karet
uchastkalariga, ko’p yillik muzliklarga xos. Bunday rayonlardagi qurilish grunt 
holati va xususiyatlarini yaxshilash bo’yicha murakkab tadbirlar o’tkazish, maxsus 
konstruktiv qarorlar qabul qilish talab etiladi.
Ishlarni hamma bosqichlaridagi muxandis - geologik izlanishlar kom-
pleksiga muxandislik - geologik s’yomka va razvedka ishlari kiradi. Bu joyni 
tuzilishini umumiy geologik masalalari yechishga imkon beradi (daryo vodiysi, 
balka uchastkasi, jarlik va x.k.lar uchun). Izlanishlarni kechki bosqichlarida 
birinchi o’rinda gruntlarni tavsifi va xususiyatlarini o’rganish bo’yicha ishlar, 
hamda rayonni (uchastkani) gidrogeologik sharoitlarini tahlili turadi. Yirik 
gidrotexnik qurilishda tajriba ishlarini o’tkazish mumkin (fil’tratsiya bo’yicha, 
gruntlarni ko’tarish qobiliyatini aniqlash bo’yicha va x.k.) va tajriba qurilishlari 
qilish mumkin (to’g’onlarni tajribaviy yuvish, tajribaviy drenaj va x.k.). 
Gidrotexnik ob’yektlar qurilishida gidrogeologiya bo’yicha ishlar muhim 
ahamiyatga ega. To’g’on rayonida fil’tratsiya sharoitlari o’rganiladi. Dala ishlariga 
(tajribaviy suv chiqarish, bosimda kiritish, quyish va yer osti suvlarini tartibini 
kuzatishga alohida ahamiyat beriladi. Suv omboridan suv ketishini baholashda 
filtratsiyadan tashqari, yaqinda joylashgan rel’ef depressiyalari (yoriqlari), yer osti 
laxmlari karst bo’shliqlari, qoyali massivlarni darzliklarini hisobga olish kerak. 
Gruntlarni shakarlanishi va mexanik suffaziyasi imkoniyatlari aniqlanadi; bosimli 
suvlarni chiqishi; yonbag’irliklarda va to’g’onni qirg’oqqa taqalgan joylarida 
ko’chkilarni rivojlanish ehtimoli; suv omborini o’rab turgan hududda, ayniqsa 
aholi punktlari va sanoat ob’yektlarini suv bosish xususiyatlari o’rganiladi. 
Gidrotexnik inshootlarni loyihalash uchun muhandislik - geologik ishlarni 
hamma hollarida qurilish materiallarini qidirish va razvedkazi o’tkaziladi.
Zaxiralarni hisoblashda tad\lshabdan 2-3 marta ko’p bo’lishi hisobga 
olinadi. Asosan to’g’onni tanasini yaratish uchun kerakli material qidiriladi.
Tuproqli to’g’on va suv omborini ekspluatatsiyasi davrida to’g’on gruntini 
holatini (cho’kish, siljish) uzatish muhim ahamiyatga ega.

---

251 
Belgilash lozimki, ko’p yillik muzliklar va karts rivojlangan rayonlarda 
to’g’on va suv omborlari qurish eng katta murakkablik yaratadi. Bunday hollarda 
muxandis-geologik izlanishlar bir qator o’ziga xos xususiyatlariga ega. Ko’p yillik 
muzliklar rayonlarida muzlik s’emkasi o’tkaziladi, gruntlarni va suv 
o’tkazuvchanligi maxsus o’lchanadi. Karts rayonlarini o’rganish jarayonida kartsli 
tuzilishlarni tarqalishi va hosil bo’lishi, rivojlanish qonuniyatlari, gruntlarni 
fil’tratsion oqim bilan erish sharoitlari va jarayonni tezligi belgilanadi. 
Chiziqli qurilish uchun muhandislik - geologik izlanishlar. Yirik sanoat 
inshootlarini, shaharlarni (poseliallarini) yaratish har doim chiziqli xususiyatdagi 
har xil ob’yektlarni qurish bilan birgalikda bo’ladi, ular yer usti (temir yo’l, 
avtomobil yo’llari), yer osti (neft’ - gazoprovodlar), havodagi (elaktr uzatish 
tarmoqlari, osma arqonli yo’llar) bo’ladi. Bundan ob’ektlarni har biri uchun o’ziga 
xos ma’lum xususiyatli muhandislik - geologik izlanishlar o’tkaziladi. 
Chiziqli qurilish uchun izlanishlarni xususiyatlardan biri ularni katta 
uzunlikdagi va kichik kenglikdagidir. Bundan ob’yektlar uchun izlanishlarda 
muhandis - geolog muhandislik - geologiyasining hamma bo’limlari bilan 
(umumiy geologiya, yer osti suvlari, yer yuzasini geodinamikasi va boshqa ko’p 
narsalar) to’qnashadi.
Chiziqli ob’yektlarni har bir turi uchun muhandis - geologik izlanishlarni 
ma’lum mezonlar bo’yicha bajaradilar. Ular ob’yektni xususiyatlarini hisobga 
oladi. Chiziqli ob’yektlar bilan birgalikdagi bino va inshootlarni loyihalash sanoat-
grajdan qurilishi hujjatlar asosida bajariladi.
Chiziqli inshootlar uchun muhandislik - geologik izlanishlarni qanday 
o’tkazilishini misoli tariqasida truboprovod qurilishini ko’rsatamiz. 
Truboprovodlar har xil suyuqliklar va gazlarni transportirovkasi uchun 
mo’ljallangan. Katta uzunlik, har xil tabiiy to’siqlarda (tog’lar, daryolar, botqoqlik 
va x.k.) o’tish truboprovodlarni yer ostida (transheyalardan), suv ostida (suv 
tubidan) va yer ustida (tayanchlarda) loyihalashga majbur qiladi.
Ahamiyatiga qarab truboprovodlar magistral, tarqaluvchi va bo’linuvchi 
turlarga bo’linadi. Truboprovodlar bo’ylab xizmat ko’rsatish ob’ktlari –nasos –

---

252 
xona, suv-bosim minerallari, rezervuarlar, turar-joy uylari va x.k.lar joylashadi. Bu 
binolar va inshootlar uchun muhandislik - geologik ishlar sanoat va shahar 
qurilishlarniki kabi o’tkaziladi. Muhandislik - geologik izlanishlarda trubo-
provodlar asos gruntlariga kichik solishtirma bosim (0,02 MPa dan kam) bilan 
tavsiflanadi, ammo o’q yo’nalishini surilishiga yuqori sezuvchanligi bilan 
farqlanadi (bunda ulangan joylar zararlanadi). 
Truboprovodlarni loyihalash uchun asos gruntlarini mustahkamligini, 
xususiyatlarini bilish lozim. Ular transheyalarni qurish (yoki to’plamalar yaratishga 
ishlatiladi, joyni rel’yefi, daryo vodiylari tuzilishini xususiyatlarini va ularni 
erazion faoliyati, gruntlarni muzlash, chuqurligi, seysmikligi, uyurma elaktr 
toklari, grunt suvlarini mavjudligi va ularni agressivligi, dengiz, ko’l va suv 
omborlari, qirg’oqlarini xususitlari, hamda tabiiy geologik hodisalar va jarayonlar, 
ular truboprovodlarni uyg’unligiga manfiy ta’sir etishi mumkin va ularni 
joylashtirish ishlarini qiyinlashtirishi mumkin (ko’chmalar, karts, cho’kmalar, 
jarliklar, sel, to’kilish va b.). 
Truboprovod trassalarini muxandislik - geologik ishlari 2 bosqichda 
o’tkaziladi: boshlang’ich loyiha topshirig’ini asoslash uchun va mufassal 
ishchi chizmalar uchun. Ba’zan murakkab ob’ektlarda boshlang’ich tadqiqotlarda 
rekognostsirovka ishlari qurilishni maqsadga muvofiqligini texnik-iqtisodiy 
asoslash uchun o’tkaziladi.
Boshlang’ich muhandislik - geologik ishlar truboprovod trassasi variantini 
tanlovini asoslash maqsadida bajariladi. Bir qator trassa variantlari 
belgilanadi. Har bir trassa 500 m kenglikda o’rganiladi. Noqulay uchastkalarga 
(ko’chki, karst va b.), korrozion faollikga, agressivlik grunt suvlarini 
agressivligiga, aniqlangan uyurma elektr toklariga alohida ahamiyat beriladi. 
Ishlarni bu bosqichida aerogeologik o’rganish va joyni aerofotos’yomkasi katta 
ahamiyatga ega.
Muhandislik - geologik hisoboti truboprovodlarni hamma variantlarini 
solishtirma muhandislik - geologik tavsifi muhandislik - geologik xaritalari va 

---

253 
kesishmalari bilan birgalikda beriladi. Muhandislik - geologik jihatdan eng qulay 
trassa varianti tavsiya qilinadi.
Mufassal muhandislik - geologik ishlar yakuniy tanlangan trassa variantida 
o’tkaziladi. Boshlang’ich bosqichda olingan variantlarga yangi tadqiqotlar 
qo’shiladi, shu jumladan gruntdarni korrozion faolligi tahlili va grunt suvlarini 
agressivligi xam. 
Razvedka lahmlari, asosan, burg’ilash quduqlari ko’rinishida bajariladi. 
Xar bir kilometrga o’rtacha ikkita quduq qo’yiladi. Lahmlarni chuqurligi 
truboprovorodlarni yotqizish chuqurligi va gruntlarni muzlash chuqurligini hisobga 
olgan holda belgilanadi. Ko’pincha bu 3-5 m, botqoqlarda va suv oqimlarini 
o’tishda esa 1-15 m. Zaruriy hollarda quduqlardan grunt namunalari va yer osti 
suvi namunalari olinadi. 
Qoyali, illi yoki torfli gruntlarni chegaralarini aniqlash uchun qo’shimcha 
laxmlar o’tiladi. Daryolardan, kengayayotgan jarliklardan, katta daralardan o’tish 
uchastkalarida xam shu ishlar qilinadi. 
Truboprovod trassasi murakkab muhandislik - geologik sharoitli rayonlarni 
kesib o’tganda odatdagi tadqiqotlarga maxsus ishlar qo’shiladi, bunda razvedka 
lahmlarini soni anchagina ortadi. Bunday rayonlarga ko’chkili va karstli 
uchastkalar, ko’p yillik muzliklar, seysmik xududlar, lessli cho’kma gruntlar 
rivojlangan maydonlar, botqoqliklar, sho’rlangan gruntlar, tog’ rel’efli uchastkalar 
va b. kiradi. Masalan lyossli cho’kma gruntlar rivojlangan rayonlarda qo’shimcha 
ravishda cho’kma jinslarni zonasini turi va qalinligini aniqlash kerak; botqoqli 
hududlarda botqoqni hosil bo’lish sharoitlari o’rganiladi, ularni turi, tuzilishi va 
tarkibi belgilanadi; karstli rayonlarda karstni morfologiyasi, yoshi va boshqa 
xususiyatlari o’rganiladi va bunda qurilishga yaroqli va yaroqli bo’lmagan 
uchastkalar ajratiladi, hamda maxsus tadbirlardan so’ng yaroqli bo’lganlari xam. 
Doimiy muzliklar rayonlarida muzlik turi (yaxlit, qatlamlashgan), muzlagan 
jinslar qalinligi faoliyatli qatlamni buralishga xoxishligi, muz usti mavjudligi 
belgilanadi. 

---

254 
Tog’li rayonlarda sel, ko’chki, to’kilish, qor ko’chkilarini hosil bo’lishiga 
alohida ahamiyat beriladi va ularni truboprovodga ta’siri aniqlanadi. 
Mufassal tadqiqotlar muhandislik - geologik hisobot ko’rinishida rasmiy-
lashtiriladi, u ishchi chizmalarni ishlab chiqishga asos beradi. 

---

255