Muhandislik texnologiyalari

1.2-rasm. Yalpi talab egri chizig’i
Narx darajasi va talab ta’siridagi milliy ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi bu teskari bog’liqlikni quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin (1.2-rasm).

Y

Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talab egri chizig’i yakka talab egri chizig’iga o’xshaydi, biroq o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar bir-biridan farqlanadi. Agar yakka talab egri chizig’i turli narx ko’rsatkichlarida alohida iste’molchining muayyan tovarga bo’lgan talabi miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalasa, yalpi talab egri chizig’i mamlakatdagi narxlarning turli darajasi hamda ishlab chiqarishning real hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi.
Agar yakka talab egri chizig’ining pasayuvchanligi daromad va almashuv samaralarining amal qilishi bilan izohlansa, yalpi talab egri chizig’ining pasayuvchan ko’rinishda bo’lishi narxlar umumiy darajasining o’zgarishi natijasida ro’y beruvchi foiz stavkasi samarasi, boylik samarasi va import tovarlar xaridi samarasi orqali izohlanadi.
Foiz stavkasi samarasi. Mazkur samaraning mohiyati shundan iboratki, narx darajasining o’sishi bilan pulga bo’lgan talab ham ortadi. Bu esa muomaladagi pul miqdorining o’zgarmagan hajmi sharoitida foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. O’z navbatida foiz stavkasining o’sishi iste’mol va investitsiya sarflari hajmini pasaytiradi. Chunki foiz stavkalarining oshib ketishi aholi tomonidan uy va uy jihozlari, avtomobil kabi uzoq muddatli iste’mol tovarlarini sotib olish uchun kredit olishni samarasiz qilib qo’yadi. Shuningdek, tadbirkorlar ham foizning yuqori darajasida o’zlarining nisbatan past daromad keltiruvchi investitsiya loyihalarini amalga oshirishdan voz kechadilar.
Narx o’zgarishi bilan foiz stavkalarining hamda yalpi talab umumiy miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi bog’liqlikni chizma orqali osonroq tushunish mum kin (1.3-rasm).



1.3-rasm. Narx darajasi oshishining yalpi talabga ta’siri
Bu yerda biz narx oshgan holatda pulga bo’lgan talabning, foiz stavkasining oshishini va, nihoyat, yalpi talab miqdorining kamayishini ifoda etdik. Narx pasaysa, shu holatning teskarisi, ya’ni pulga bo’lgan talab hamda foiz stavkasining pasayishi va oqibatda yalpi talab miqdorining oshishi ro’y beradi.
Boylik samarasi. U ba’zida real kassa qoldiqlari samarasi deb ham atalib, narx darajasining oshishi bilan moliyaviy aktivlar (bank omonatlari, aktsiya va obligatsiyalar) real qiymatining pasayishini anglatadi. Buning natijasida aholi daromadlari ham pasayib, ular tomonidan sotib olinuvchi tovar va xizmatlar miqdori kamayadi.
Import tovarlar xaridi samarasi. Bu samara narx darajasi o’zgarishining u yoki bu mamlakatdagi ichki va jahon narxlari nisbatiga ta’siri orqali namoyon bo’ladi. Mamlakatdagi narxlar umumiy darajasining oshishi, chet el tovarlari narxi o’zgarmagan yoki sekinroq o’sgan holatda, milliy iste’molchi uchun chetdan xorijiy tovarlami olib kelishni foydali qilib qo’yadi. O’z navbatida, mazkur mamlakat tovar va xizmatlarini xorijiy iste’molchilar tomonidan xarid qilish hajmi ham qisqaradi. Natijada bu mamlakatning eksport hajmi kamayadi. Eksport hajmining kamayishi va import hajmining oshishi sof eksportning va, pirovardida, yalpi talab umumiy hajmining qisqarishiga olib keladi.
Sanoatning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishida korxonalami modemizatsiyalash va tarkibiy o’zgartirish, tarmoqlar boshqaruv tizimini isloh qilish, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlarining amalga oshirilishi sabab bo’ldi. 2023- yilning yanvar-mart oylari yakunlariga ko‘ra, sanoat tarmog‘ining O‘zbekiston Respublikasi YAIMidagi ulushi 28,2 % ni tashkil etdi.
Sanoat tarmog‘ining YAHM tarkibidagi ulushi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich Navoiy (74,4 %) va Toshkent (50,4 %) viloyatlarida kuzatildi. Sanoatning eng kichik ulushi esa Surxondaryo (8,3 %),
Samarqand (18,2 %) va Namangan (19,1 %) viloyatlarida qayd etildi. Yalpi talab hajmiga narxdan tashqari omillar ham ta’sir ko’rsatadi.
Iste’mol sarflaridagi o’zgarishlar. Narx darajasining o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan holda, narxdan tashqari bir yoki bir nechta omillar ta’sirida iste’molchilar xaridi hajmida o’zgarish ro’y berishi mumkin. Bu iste’molchi farovonligi, iste’molchining kutishi, iste’molchining qarzlari va soliqlarning o’zgarishi natijasi hisoblanadi.
Iste’molchining farovonligi uning moliyaviy aktivlarga (aktsiya va obligatsiya) hamda uy va yer kabi ko’chmas mulklarga egaligiga bog’liq bo’ladi. Ular real qiymatining keskin kamayishi tovar xarid qilish hajmining kamayishiga olib keladi. Iste’mol sarflarining qisqarishi natijasida yalpi talab kamayadi. Aksincha, moddiy va moliyaviy boyliklar real qiymatining oshishi natijasida, narxlarning mavjud darajasida iste’mol sarflari o’sadi. Bunga aktsiya kursining keskin oshishi, hatto narxlar darajasi o’zgarmay qolganda iste’molchi farovonligining o’sishiga olib kelishini misol qilib keltirish mumkin. Uy va yer real qiymatining keskin kamayishi narx umumiy darajasining o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan holda iste’molchi farovonligining pasayishiga olib keladi.
Iste’molchining kutishi. Iste’mol sarflari hajmidagi o’zgarish, iste’molchining narxlar va daromadlar darajasidagi kelajakdagi o’zgarishlami oldindan bilishiga bog’liq. Masalan, agar iste’molchi kelajakda o’zining real daromadi ko’payadi, deb hisoblasa, u joriy daromadlarining ko’proq qismini sarflashga tayyor bo’ladi. Natijada bu davrda iste’mol sarflari ko’payadi, jamg’arish esa kamayadi va yalpi talab ortadi. Aksincha, agar iste’molchi kelajakda o’zining real daromadlari kamayadi deb hisoblasa, ularning iste’mol sarflari va demak, yalpi talabi qisqaradi. Xuddi shunday tarzda inflyatsiyaning kutilishi bugungi yalpi talabni oshiradi. Chunki iste’molchilar narxlar oshgunga qadar tovarlami xarid qilib qolishga harakat qiladi. Aksincha, yaqin kelajakda narxlar pasayishining kutilishi, bugungi iste’mol miqdorining kamayishiga olib keladi.
Iste’molchi qarzlari. Iste’molchi qarzlari ko’p bo’lganda, u joriy daromadini qarzlarga to’lab, o’zining bugungi sarflarini qisqartirishi mumkin. Aksincha, iste’molchi qarzdor bo’lmasa, u bugungi sarflarini ko’paytirishga tayyor bo’ladi.
Soliq. Daromad solig’i stavkasining kamayishi, narxlaming mavjud darajasida iste’mol sarflarini ko’paytiradi, soliqlaming oshishi iste’mol sarflarini kamaytiradi.

1. 
   Investitsion sarflar. Investitsion sarflar, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish, yalpi talabning narxdan tashqari muhim omili hisoblanadi. Narxlarning mavjud darajasida korxona sotib olishi mumkin bo’lgan yangi ishlab chiqarish vositalarining kamayishi yalpi talabning kamayishiga, aksincha korxona sotib oladigan investitsion tovarlar hajmining ko’payishi yalpi talabning ko’payishiga olib keladi. Investitsion sarflarni o’zgartirish mumkin bo’lgan narxdan tashqari omillarni alohida-alohida qarab chiqamiz.
   

Foiz stavkalari. Boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, foiz stavkasining oshishi, investitsion sarflaming kamayishiga va yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. Bu yerda gap mamlakatda pul massasi hajmining o’zgarishi oqibatida foiz stavkalarining o’zgarishi haqida boradi. Pul massasining ko’payishi foiz stavkasini pasaytiradi va shu orqali kapital qo’yilmalar hajmini ko’paytiradi. Aksincha, pul massasining kamayishi foiz stavkasining oshishiga va investitsiyalaming qisqarishiga olib keladi.
Investitsiyalardan kutiladigan foyda. Kapital qo’yilmalardan yuqori foyda olishning kutilishi investitsion tovarlarga talabni oshiradi va aksincha, istiqbolda investitsion dasturlardan foyda olish noaniq bo’Isa, investitsiyalarga sarflar kamayish tamoyiliga ega bo’ladi, demak, yalpi talab ham kamayadi.
Soliqlar. Korxonadan olinadigan soliqlaming ko’payishi kapital qo’yilmalardan olinadigan foydaning kamayishiga va demak, investitsion sarflar va yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. Aksincha, soliqlaming qisqarishi bunday foydani va investitsion sarflarni ko’paytiradi.
Texnologiya. Yangi va takomillashgan texnologiya investitsion sarflarni va shu orqali yalpi talabni rag’batlantirish tamoyiliga ega bo’ladi.
Ortiqcha quvvatlar. Ortiqcha quwatlar, ya’ni mavjud foydalanilmaydigan asosiy kapitalning ko’payishi, yangi investitsion tovarlarga talabni va natijada yalpi talabni kamaytiradi. Ishlab chiqarish quwatlaridan to’liq foydalanilganda tadbirkorlar ko’proq mashina va uskunalar sotib olishga tayyor bo’ladi, demak investitsion sarflari ko’payadi.

2. 
   Davlat sarflari. Narxlaming mavjud darajasida, milliy mahsulotda davlat xaridining ko’payishi yalpi talabning o’sishiga olib keladi. Bunga davlatning milliy armiyani tuzish yoki uning sonini oshirish to’g’risidagi qarori misol bo’la oladi. Davlat sarflarining kamayishi yalpi talabning qisqarishiga olib keladi. Masalan, yangi avtomobil yo’li qurishga davlat sarflarining qisqarishi shunday natijaga olib keladi.
   
3. 
   Sof eksportdagi o’zgarish. Sof eksportning ko’payishi yalpi talabni ham ko’paytiradi. Birinchidan, eksportning yuqori darajasi, chet ellarda milliy tovarlarga bo’lgan talabni oshiradi. Ikkinchidan, importning qisqarishi milliy tovarlarga ichki talabning ko’payishini taqozo qiladi. Sof eksport hajmining o’zgarishiga awalo chet davlatlar milliy daromadi va valyuta kurslarining o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. Chet mamlakatlarda daromadlar darajasi oshganda, ulaming fuqarolari ham milliy tovarlarni, ham xorij tovarlarini ko’proq miqdorda sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Chet ellarda milliy daromadning kamayishi esa sof eksport hajmini qisqartiradi.
   

Valyuta kurslari. Boshqa valyutalarga nisbatan milliy pul kursining o’zgarishi sof eksportga va demak yalpi talabga ta’sir ko’rsatadi. Faraz qilaylik, ienaning dollardagi narxi o’sdi. Bu dollaming ienaga nisbatan qadrsizlanganligi va iena kursi ko’tarilganligini bildiradi. Dollar va iena o’rtasidagi yangi nisbat natijasida yaponiyalik iste’molchilar ienaning ma’lum summasiga ko’proq dollar sotib olishi mumkin. Demak, yaponiyalik iste’molchilar uchun amerika tovarlari yapon tovarlariga qaraganda arzonroq bo’ladi. Shu bilan birga amerikalik iste’molchilar dollarning ma’lum summasiga yapon tovarlarini nisbatan kamroq miqdorda sotib olishi mumkin. Bunday holda AQSH eksportining o’sishi, importining esa kamayishi holatini kutish mumkin. Sof eksportning ko’payishi o’z navbatida AQSH iqtisodiyotida yalpi talabning ko’payishiga olib kelishini bildiradi.
Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining ma’lum davr ichida masalan, bir yildagi ish faoliyatining oхirgi natijasini ifodalovchi, istemol uchun ishlab chiqarilgan tovar va хizmatlarning bozor bahosida hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir. Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va farovonligi darajasini ifodalovchi umumiy indikator sifatida qaraladi: u iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasini, хukumatning iqtisodiy siyosatidagi yutuq yoki kamchiliklarni mamlakat va ayrim regionlarning iqtisodiyoti holati va rivojlanish darajasini boshqa mamlakat va regionlar bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiy tahlilda YaIM barcha aholi, iqtisodiy faol va band aholi soni bilan, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan resurslar, asosiy fondlar, investitsiyalar hajmi, ish haqqi fondi, har хil yo‘nalishlardagi davlat harajatlari bilan boshqa harajatlar bilan solishtiriladi. Bu holat bandlik darajasi va uning dinamikasini, material va meхnat resurslaridan foydalanish samaradorligi, investitsion siyosatning yo‘nalishi va natijalarini, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini va undan foydalanish darajasini, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining asosiy yakunlarini tahlil qilish imkoniyatini beradi. Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi ko‘rsatkichi asosida mamlakatning хalqaro tashkilotlar byudjetga to‘lovi amalga oshiriladi, kredit berish sharti va uning hajmi aniqlanadi, har хil mamlakatlarga beriladigan moliyaviy va boshqa yordamlar beriladi, investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi.
YaIMni ishlab chiqarish jarayonida, daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida va daromadlardan foydalanish jarayonida ko‘rish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonida YAIM, rezidentlar tomonidan tovarlar va хizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatni harakterlaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida YaIM, ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida taqsimlanadigan birlamchi daromadlarni ifodalaydi.
Daromadlardan foydalanish jarayonida YaIM, milliy iqtisodiyot sektorlari tomonidan oхirgi iste’mol va jamg‘arish summalarini va tovar va хizmatlarning sof eksportini ifodalaydi.
Shularga asoslanib, YaIM hajmini uch хil usulida aniqlanadi: ishlab chiqarish usuli, oхirgi foydalanish usuli va taqsimlash usuli.
Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining ma’lum davr ichida masalan, bir yildagi ish faoliyatining oхirgi natijasini ifodalovchi, istemol uchun ishlab chiqarilgan tovar va хizmatlarning bozor bahosida hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir. Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va farovonligi darajasini ifodalovchi umumiy indikator sifatida qaraladi: u iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasini, хukumatning iqtisodiy siyosatidagi yutuq yoki kamchiliklarni mamlakat va ayrim regionlarning iqtisodiyoti holati va rivojlanish darajasini boshqa mamlakat va regionlar bilan solishtirish imkoniyatini beradi.
Iqtisodiy tahlilda YaIM barcha aholi, iqtisodiy faol va band aholi soni bilan, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan resurslar, asosiy fondlar, investitsiyalar hajmi, ish haqqi fondi, har хil yo‘nalishlardagi davlat harajatlari bilan boshqa harajatlar bilan solishtiriladi. Bu holat bandlik darajasi va uning dinamikasini, material va meхnat resurslaridan foydalanish samaradorligi, investitsion siyosatning yo‘nalishi va natijalarini, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini va undan foydalanish darajasini, mamlakat iqtisodiy rivojlanishining asosiy yakunlarini tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi ko‘rsatkichi asosida mamlakatning хalqaro tashkilotlar byudjetga to‘lovi amalga oshiriladi, kredit berish sharti va uning hajmi aniqlanadi, har хil mamlakatlarga beriladigan moliyaviy va boshqa yordamlar beriladi, investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi.
YaIMni ishlab chiqarish jarayonida, daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida va daromadlardan foydalanish jarayonida ko‘rish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonida YAIM, rezidentlar tomonidan tovarlar va хizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shilgan qiymatni harakterlaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida YaIM, ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida taqsimlanadigan birlamchi daromadlarni ifodalaydi.
Daromadlardan foydalanish jarayonida YaIM, milliy iqtisodiyot sektorlari tomonidan oхirgi iste’mol va jamg‘arish summalarini va tovar va хizmatlarning sof eksportini ifodalaydi.
Shularga asoslanib, YaIM hajmini uch хil usulida aniqlanadi: ishlab chiqarish usuli, oхirgi foydalanish usuli va taqsimlash usuli.