Mühasibat uçotunun metodu və onun əsas ünsürləri

İnvertarlaşma – müəssisə mühasibat uçotunda əks olun­muş əmlakın faktiki yoxlanması və müəyyən olun­ma­sı formasıdır. İnvertarlaşdırma bütün təsərrüfat əmə­liy­yatlarının və onun düzgün icra olunmasını müəy­yənləşdirir.

İnvertarlaşdırma Azərbaycan Respublikasının «Mü­­­­­ha­sibat uçotu haq­qında» 24 mart 1995-ci il tarixi qa­nunu və əsas vəsaitlərin, əmtəə-ma­te­rial dəyərlərinin, pul vəsaitinin və hesablaşmaların inver­tar­laş­dırıl­ma­sı­na dair olan təlimat əsasında aparılır. Həmin sənədlər əsa­sın­da müəssisə mü­hasibat uçotu və hesabatının doğru, düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün dövrü olaraq öz əm­la­kının, kapitalının və sair maddi sərvətlərinin və ümumi­y­yətlə mühasibat balansının bütün aktiv və passiv mad­də­lərinin invertarlaşmasını aparmalıdır.

İnvertarlaşdırılmanın qarşısında aşağıdakı vəzifələr qoyulur:

–      əsas vəsaitlərin, əmtəə-material dəyərinin, pul və­sa­itinin, qiymətli kağızların və bitməmiş isteh­sa­lın fak­tiki qalığının müəyyən edilməsi;

–      material dəyərləri və pul vəsaitlərinin qorunub sax­­lanması üzərində nəzarət;

–      tam və qismən öz keyfiyyətini itirmiş, forması və modası köhnəlmiş əmtəə-material dəyərinin mü­əy­­yən­ləş­dirilməsi;

–      gələcək satışını təmin etmək üçün normadan ar­tıq qalıqda olan maddi dəyərin müəyyənləş­di­ril­məsi;

–      material dəyəri və pul vəsaitinin saxlanması qay­da­­larının yoxlan­ma­sı və eyni zamanda maşın, avadanlıq, digər əsas vəsaitlərin saxlanması və istifadə olunmasına nəzarət;

–      müəssisə balansında əks olunmuş obyektlərin re­al vəziyyətini yox­lamaq.

İnvertarlaşmanın aparılması nəticəsi aktla rəsmiy­yə­tə salınır. İnver­tar­laş­ma nəticələri sənədləşdirildikdən sonra, nəticə göstəriciləri mü­­­hasibatlığa təq­dim olunur və mühasibat uçotu göstəriciləri əsasında qarşılıqlı yox­lamalar apa­rılır. Qarışılıqlı yoxlama əsasında invertar­laş­­dırmanın son nəticəsi müəy­yən olunur.

Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qa­nun­ve­riciliyə görə in­ver­­tarlaşdırmanın aparılması məcburi olan hallardan başqa, hesabat ilin­də onla­rın aparılma sa­yı, tarixi, yoxlanmış əmlakın siyahısı müəssisə rəh­bər­liyi tərəfindən müəyyən edilir.

Müəssisə əmlakının xarakterindən asılı olaraq kon­k­ret invertarlaş­dır­­ma vaxtı müəyyən olunmalıdır. Möv­cud qaydalara görə təcrübədə in­ver­tarlaş­dır­ma apa­rıl­ması üçün aşağıdakı vaxtlar müəyyən olunur:

–      əsas vəsaitlər üçün üç ildən bir;

–      kitabxana fondu 5 ildən bir;

–      anbarlarda olan hazır məhsullar, illik mühasibat (ma­liyyə) hesa­ba­tı­nın hazırlanma qabağı, oktya­br  ayı­nın 1-dən tez olmamaqla;

–      anbar və bazalardakı mallar-ərzaq malları üzrə il­də iki dəfə, qeyri-ər­zaq malları üzrə ildə bir dəfə;

–      azqiymətli və tezköhnələn əşyalar ildə bir dəfə;

–     
pul vəsaiti, pul sənədləri ayda bir dəfə;

–      debitor və kreditorlarla hesablaşmalar ildə iki də­fə­dən az olma­ya­raq.

Müəssisə rəhbərləri əmtəə-material dəyərlərinin və pul vəsaitini in­ver­tar­laş­dırılmasının düzgün, vaxtında ke­­çirilməsinə cavabdehdirlər. Müəs­sisənin baş mühasibi isə invertarlaşdırılmanın mövcud olan qanun­çu­luq tə­lə­b­lə­rinə uy­ğun keçirilməsinə və onun nəticələrinin mü­ha­si­bat uço­tunda əks etdiril­mə­si­nə borcludur.

İnventarlaşdırma nəticəsində müəyyən olunmuş əm­təə-material də­yər­ləri ilə mühasibat uçotu qalıq­la­rın­da əmələ gəlmiş fərqlər mühasibat uçotu hesab­la­rında aşa­ğıdakı qaydada əks olunur:

– mövcud qanunçuluğa uyğun olan norma da­xi­lin­də itkilər müəssisə rəh­bərinin sərəncamı əsasında istehsal və tədavül xərclərinə aid olan 20«Əsas istehsalat», 26«Ümumtəsərrüfat xərcləri», 44«Tədavül xərc­ləri» hesablarının de­betinə və 84«Sərvətlərin əs­kik gəlməsi və xarab olmasından itkilər» hesa­bının kreditinə yazılış aparılır. Təbii itki norması inven­ta­ri­za­si­ya nəticəsində əksik gəlmə müəyyən olduğu halda he­sab­lanır.

– normadan artıq əskik gəlmə və əmlakın xarab ol­ma­­sı ilə əlaqədar mü­əyyən olunmuş  əmlakın dəyərləri təq­­sirkar şəxslərdən tutulmaqla 73/3 «Mad­di zərər­lə­­rin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» he­sa­bı­nın debetinə və 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xa­rab olmasından itkilər» hesabının kreditinə yazılış apa­rı­lır. Əgər məhkəmə qərarı ilə iddia imtina edilərsə, belə hal­da əmələ gəlmiş itkilər müəssisə maliyyə nəti­cə­lə­ri­nə si­linir və bu halda 80 hesabın de­be­ti­nə və 84 he­sabın kreditinə yazılış aparılır.

Mühasibat  uçotu üzrə əməliyyatların yazılışları in­ver­tarizasiya apa­rı­lan ayın hesabında əks olunmalıdır.

Qiymət və kalkulyasiya. Müəssisələrdə mövcud olan təsərrüfat və­sait­ləri və təsərrüfat əməliyyatları öz xa­rakterinə görə müxtəlif məzmuna malikdir. Bununla əla­qədar olaraq vəsait və əməliyyatlarda ümumi gös­tə­ri­ci­nin müyyən olunmasına ehtiyac vardır. Bunun üçün isə qiymətdən istifadə olunması çox vacibdir. Qiymətin kö­məyi ilə müəssisədə mövcud əmlakın bütün çeşid­lə­ri­nin ümumiləşdirilmiş həcmi müəyyən olunur. Yəni bü­tün natural və digər göstəricilər pul ölçüsünə çevrilir və bu əsasda müəssisə təsərrüfat  vəsaitinin qiyməti onların hə­qiqi maya dəyərinə əsas­la­naraq müəyyənləşdirilir. Mü­əssisə əmlakının və onun mənbəələ­ri­nin real qiymət­lən­dirilməsi mühasibat uçotunun bütün sisteminin nor­mal fəaliyyətində xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Müəssisə təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarətin təmin olun­masında isə sərf olunmuş məsrəflər və onların yekun göstəriciləri müəyyənləşdirilməlidir. Bu hesabla sərf olun­­muş bütün məsrəflər üzrə maya dəyərinin hesab­lan­ması çox vacib göstəricidir. Məhsulun maya dəyəri isə kor­kulyasiya əməliyyatının aparılması ilə müəyyən edi­lir. Kalkulyasiya eyni zamanda hər bir məhsul növü üz­rə qiymətlərin müəyyən olunmasına şərait yaradır.

Beləliklə, mühasibat uçotu obyektlərini ümumi­ləş­di­rilmiş şəkildə ifadə et­mək üçün qiymət və kor­kul­ya­si­ya­dan istifadə edilir. Sərbəst bazar iqtisadiyyatı şərai­tin­də həmin göstəricilərin təsir dairəsi daha da genişlənir və daha geniş əhəmiyyət kəsb edir.

Hesablar sistemi və ikitərəfli yazılış. Mü­ha­si­bat  uçotunun təsərrüfat əmə­liy­yatlarının informasiya sis­­temi  əsas elementlərindən biri mühasibat hesab­ları he­sab olunur. Hesablar sistemi vasitəsilə mühasibat uço­tun­da əks olunmuş əməliyyatlar iqtisadi cəhətdən qrup­laş­dırılır. Mü­ha­sibat hesabları təsərrüfat  əmə­liy­­yat­la­rı­nın ifadə olunduğu mə­lumat­ları ümu­miləşdirir və on­la­rın yekun­laş­masına şərait yaradır.

Bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən İngiltərə-Ame­ri­ka uçot siste­min­də mühasiblər hesab planını özləri tər­tib tərtib edir və onlara şərti kodlar verirlər. Azərbaycan Respublikasında Mühasibat Uçotu Hesablar planı Mər­kə­zləşmiş qaydada Respublika Maliyyə Nazirliyi tə­rə­fin­dən tərtib olunmuş və hesabların  adları və şifrələri mü­əy­yən olunmuşdur.

Mövcud olan qaydalara görə təsərrüfat əməliy­yat­la­rının  mühasibat  uço­tu hesablarında əks etdirilməsi iki­tərəfli yazılışın köməyi ilə həyata keçirilir.

Mühasibat balansı və hesabat. Mühasibat uçotu ün­sür­ləri içərisində mü­ha­si­bat balansı və hesabat mühüm yer tutur. Mühasibat balansında müəs­sisənin özünə­məx­sus və cəlb olunmuş vəsaitlərinin iqtisadi cəhətdən qrup­laş­dırılması, onların yerləşdirilməsi və pul şəklində ifa­də­si bir qayda olaraq hər ayın 1-i tarixində əks olunur.

Balansda bütün təsərrüfat vəsaitlərinin ümumi ye­ku­nu həmin vəsait­lə­rin əmələ gəlmə mənbələrinin ye­ku­nu­na bərabər olmalıdır. Beləliklə, müəsssə balansı müəs­sisənin təsərrüfat vəsaitinin və onların istifadə edil­mə­si üzərində nəzarətin həyata keçirilməsinə imkan verir.

Müəssisə və idarələrin mühasibat hesabatı müəyyən dövr üçün (ay, rüb, il) istehsalat-təsərrüfat və maliyyə fəa­­liyyətini xarakterizə edən gös­tə­ricilər sistemidir.

«Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Res­pub­li­ka­sının Qanunda» mühasibat hesabatı müəssisə maliyyə və əmlak vəziyyətinin vahid qəbul olun­muş göstəricilərin özündə əks etdirməklə mühasibat uçotu gös­tə­ri­ci­ləri əsa­sın­da vahid formada tərtib olunmaqla, maraqlı hüquqi və fiziki şəxs­lərin müəssisənin əmlak və maliyyə vəziy­yəti, mənfəət və zərəri haqqında müqayisə edilə bilən məlu­mat­larla təminatından ibarətdir. Müəssisə və təş­ki­lat­ların təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin hərtərəfli təhlili ancaq balans və hesabata əsasən şərh olunur.

Mühasibat uçotunun bütün göstərilən metodoloji prinsip və qaydaları bir-birilə sıx surətdə əlaqədardır. Təc­rübədə həmin metodiki prinsiplər əlaqədar ardı­cıl­lı­q­la icra olunur. Göstərilən prinsiplərin icrası ilə mühasi­bat uçotunda fasiləsiz, ardıcıl və sənədlər əsasında təsər­rüfat-ma­liy­yə əməliyyatları pul, miqdar və əmək ölçü­lə­ri­nə uyğun olaraq ümu­mi­ləşdirilmiş formada əks olunur. Bütün bu əməliyyatların qarşılıqlı şə­kil­də mühasibat uço­tunda əks olunması ilə etibarlı, sistemləşdirilmiş ye­kun hesabat göstəricilərinin əldə olun­masına imkan ve­rir.

Bütün bunlar mühasibat uçotu sistemini yaradır və onun idarə olun­ma­sını təmin edir.