Mühazirə -1 FİZİKİ-KİMYƏVİ analiZİn predmet və VƏZİFƏLƏRİ

      Tərkibin həndəsi təsviri üsulları.Ling qaydası. 

 

İki  komponentli  sistemi  tərkibinin  qatılıq  ifadəsindən  asılı  olaraq,  həndəsi  təsvir  etmək  olar. 

Məsələn, qatılıq kütlə və ya mol paylarla ifadə edilibsə, vahidkütlə və mol faizlə ifadə edilibsə, yüz 

bərabər hissəyə bölünmüş düz xətlər götürmək olar. 

Fərz  edək  ki,  qatılıqları  paylarla  (  kütlə  və  ya  mol  )  ifadə  edilmiş  A  və  B-dən  ibarət  iki 

komponentli  sistem  verilmişdir.  O  zaman  şəkil  4.2  tərkib  oxu  adlanan  düz  xətt  götürüb,  onun 

uzunluğunu  vahid  qəbul  edirik.  A  nöqtəsi  təmiz  A  komponentindən  ,  B  nöqtəsi  isə  təmiz  B 

komponentindən  ibarətdir.  A-dan  B-yə  doğru  getdikcə  A  komponentinin  miqdarı  azalır,  B 

komponentinin  miqdarı  isə  artır.  B  kütlə  payını  A-dan  başlayaraq  ifadə  etsək  Q  nöqtəsi  alırıq;  Q 

nöqtəsi  sistemin  tərkibini  ifadə  edir.  Bu  tərkibə  uyğun  B  komponentinin  payı  AQ,  A 

komponentinin payı isə BQ kəsiklərinə qiymətcə bərabər olacaqdır. Əgər tərkib faizlə verilibsə, AB 

kəsiyi vahidə deyil, yüz hissəyə bölünməlidir. 

 

Şəkil.2. İki komponentli sistemin tərkib oxu. 

 

Q  nöqtəsinin  koordinatları  ,iki  kütlənin  (A  nöqtəsində 

yerləşən  “a”  kütləsinin  və  B  nöqtəsində  yerləşən  “b”  kütləsinə)  koordinatları  ağırlıq  mərkəzləri 

kimi  tapılır,  a  və  b  müvafiq  surətdə  A  və  B  komponentlərinin  payı  və  ya  faiz  miqdarlarıdır.Fərz 

edək ki, tərkibi Q

1

 və Q

2

 nöqtələri ilə ifadə olunan iki qarışıq verilmişdir ki, burada Q

1

-də x

A

I

 , Q

2

 

nöqtəsində isə x

B

II

 qədər  A komponentinin payı vardır. Q1-kütlə ölçüsü q

1

, Q

1

-kütlə ölçüsünü q

2

 ilə 

işarə etsək, bunları qarışdırdıqda Q tərkibli sistem alınır ki, bu da q qədər kütləyə uyğun gəlir. Bu 

zaman  

                                 

2

1

q

q

q





                                                (4.5) 

Burada  nə  qədər  A  komponenti  olduöunu  bilmək  üçün 

1

1

A

x

q



  və 

II

A

x

q



2

  hasillərini 

toplamalıyıq: 

                        

A

II

A

I

A

x

q

x

q

x

q











2

1

                                    (4.6) 

(4.5)-dən q qiymətini (4.6)-da yerinə yazsaq: 





A

II

A

I

A

x

q

q

x

q

x

q













2

1

2

1

 ;

A

A

II

A

I

A

x

q

x

q

x

q

x

q

2

1

2

1











 

1

q

 və 

2

q

 olan hədləri bərabərliyin müxtəlif tərəflərinə keçirsək 

 

     



 



























II

A

A

A

I

A

II

A

A

II

A

I

A

x

x

q

x

x

q

x

q

x

q

x

q

x

q

2

1

2

2

1

1

     

A

I

A

II

A

A

x

x

x

x

q

q







2

1

 

 

şəkil 4.2-dən göründüyü kimi, əgər 

BQ

x

A



; 

2

BQ

x

II

A



və 

BQ

x

I

A



 olduğunu yerinə yazsaq 

o zaman 

 

                        

1

2

1

2

2

1

QQ

QQ

BQ

BQ

BQ

BQ

q

q









                                  (4.7) 

 

alarıq. 

 

---

30 

 

Buradan deyə bilər ki, Q qarışığın 

1

q

 kütlə payı qədərini, Q

2

 qarışığın 

2

q

 kütlə payı qədəri ilə 

qarışdırsaq, o zaman alınmış yeni qarışığın tərkibi Q, Q

1

Q

2

  kəsiyini Q

1

Q  və Q

2

Q  olmaqla iki  yerə 

bölür.  Bu  kəsiklərin  nisbəti,  götürülmüş  qarışıqların  miqdarı  ilə  tərs  mütənasibdir.  Buna  kəsiklər 

qaydası, Ling qaydası və ya ağırlıq mərkəzi qaydası deyilir. 

 Fərz edək ki, Q

1

Q

2

 lingdir və uclarında 

1

q

 və 

2

q

 qüvvələri təsir edir. O zaman ağırlıq mərkəzi  

olmaqla sistemin müvazinətdə olması üçün 4.7-ci tənlikdəki şərt ödənilməlidir. Biz burada qatılığın 

ifadə  vahidi  olaraq  kütlə  payları  götürmüşdük.  Kütlə    və  mol  faizi  götürdüyümüz  hal  üçün  də 

həmin sözləri deyə bilərik. 

                         

 

         

Konqruent əriyən ekzotermik birləşmə. 

 

Əgər  sistemdə  əmələ  gələn  faza  və  ya  birləşmə  əridikdə  onunla  eyni  tərkibli  maye  əmələ 

gəlirsə, konqruent ,bu şərt ödənilmirsə inkoqruent ərimə adlanır. 

Fərz edək ki, A – B sistemində S koqruent əriyən birləşməsi əmələ gəlmişdir. Belə sistemin hal 

diaqramı 4.14 və 4.15-ci şəkillərdə təsvir edilir. 

      1.Əmələ gələn S birləşməsi dissosiasiya etmir ( şəkil3 ). 

2.S birləşməsi qismən dissosiasiya edir ( şəkil 4 ). 

              

 

 

Şəkil 3Dissosiasiya etmədən              Şəkil 4.Dissosiasiya edən konqruent 

konqruent birləşmə əmələ gətirən           birləşmə əmələ gətirən ikili kondens- 

 ikili kondensləşmiş sistemin hal            ləşmiş sistemin hal diaqramı. 

diaqramı. 

Diaqramdan  (4.14)  göründüyü  kimi  S  birləşməsi  S

1

  nöqtəsində  dissosiasiya  etmir  və 

soyutduqda  bərk  məhlul  əmələ  gətirmədən  kristallaşır.  Birləşmənin  əmələ  gəlməsini  və  konqruent 

əriməsi sinqulyar maksimum  nöqtə ilə tam aşkarlanmış olur. S

1

  nöqtəsi  E

1

S

1

  və  E

2

S

1

  kristallaşma 

əyrilərinin  kəskin  bucaq  altında  birləşməsi  nəticəsində  alınmışdır.  Bu  hal  diaqramına  iki  ikili 

sistemin  hal  diaqramının  kombinəsi  kimi  də  baxmaq  olar:  A  –  S  və  S  –  B-nin  ikili  sistemləridir. 

Doğrudan  da,  A  –  B  sistemi,iki  ikinci  dərəcəli  və  ya  tabeli  sistemlərdən:  A  –  S  və  S  –  B 

sistemlərindən təşkil  olunmuşdur. Lakin ikinci  dərəcəli sistemləri sadəcə  olaraq birləşdirib, A – B 

sisteminin  hal  diaqramını  almaq  mümkün  deyildir,  çünki  A  –  S  və  S  –  B  sistemlərinin  ayrı-

aryılıqda  hər  biri  üçün  miqyas  100  qəbul  olunmuşdur.  Onlardan  A  –  B  sisteminə  keçmək  üçün 

yenidən hesablama və çevrilmələr tələb olunur.

 

Şəkil  4.14-də  verilmiş  diaqram  iki  sadə  evtektik  sistemdən  əmələ  gəldiyi  üçün  burada 

diaqramın termodinamik çıxarılışı və təcrübi rəqəmlərə əsasən qurulmasını araşdırmaq artıq olardı. 

Bunun üçün sadə  evtektik sistemləri şəkil 4.6 və 4.7-ni nəzərdən keçirmək kifayətdir. Diaqramda 

hal məkanları sərhəd əyriləri göstərilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, birləşmənin tərkibini göstərən 

perpendikulyar  SS

I

  xətti  sərhəd  xətti  deyildir,  bir  fazalı  S  birləşməsinin  hal  məkanıdır.  Burada  S 

birləşməsinin  ərimə  nöqtəsində  dissosiasiya  etmədiyi  diaqramdan  göründüyü  halda,onun  daha 

yüksək temperaturlarda dissosiasiyası haqda heç bir məlumat vermir. 

Şəkil  4.15-də  verilmiş  diaqramda  əmələ  gələn  S  birləşməsi  isə  ərimə  zamanı  qismən 

dissosiasiya edir. 4.14-dəki  diaqramda göstərilən haldan fərqli  olaraq burada birləşmənin tərkibini 

göstərən  maksimum,  bir  kristallaşma  əyrisinin  E

1

S

1

,  digərinə  E

2

S

1

  ardıcıl  keçidini  göstərir,  daha 

doğrusu əyrilər bucaq altında kəsişmirlər və bir ardıcıl E

1

S

1

E

2

 əyrisini əmələ gətirirlər. Bu onunla 

izah olunur ki, əmələ gələn birləşmə ərimə nöqtəsində fərdi halda təmiz deyil, eyni zamanda A və 

B-nin  qarışığından da ibarət olur. Ona görə də  ərimə  nöqtəsi  nisbətən aşağı  enir, E

1

S

1

E

2

 əyrisi bir 

əyri şəklini alır. Baxdığımız hər iki halda birləşmənin əmələ gəlməsini diaqramda açıq maksimum 

---

31 

 

əks  etdirir.  Ona  görə  onların  açıq  maksimumlu  diaqram  adlandırırlar.  Maksimum  nöqtəsini  isə 

distektik  maksimum  və  ya  sadəcə  olaraq,  distektika  adlandırırlar.  Dissosiasiya  etməyən  birləşmə 

olduqda,  distektika  sinqulyar  maksimuma  uyğun  gəlir.  Bu  zaman  E

1

S

1

  və  E

2

S

1

  əyriləri  ayrı-

ayrılıqda bir fazanın –S

1

 birləşməsinin kristallaşmasını əks etdirir, yəni uyğunluq prinsipi pozulur. 

Lakin Kurnakov göstərilmişdir ki, E

1

S

1

 və E

2

S

1

 əyriləri tərkib - xassə əyrilərindəki şəkil 4.4-də III 

hala uyğun olaraq , bir əyri kimi təsəvvür edilməlidir.