MühaziRƏ 1 Standartlaşdırma haqqında anlayış

Standartlaşdırmanın üsulları
Standartlaşdırma aşağıdakı üsullar vasitəsilə həyata keçirilir: unifikasiya; tipləşdirmə; sistemləşdirmə; simplifikatlaşdırma; aqreqatlaşdırma.
Unifikasiya - eyni funksional təyinatlı məmulatların istismarı zamanı onların qarşılıqlı əvəzolunması üçün məmulatların tiplərinin, növlərinin, ölçülərinin və markalarının sayının rasional ixtisarıdır. Unifikasiya zamanı yüksək keyfiyyət göstəricilərinə və tam qarşılıqlı əvəzolunma xassəsinə malik olan məmulatların, yığım vahidlərinin və detalların tiplərinin, növlərinin, tipölçülərinin minimum və eyni zamanda zəruri sayını müəyyən edirlər. Unifikasiya standartlaşdırmanın ən geniş yayılmış və effektiv formasıdır.
Unifikasiyaya həmçinin materialların markaları, onların xassələri və ölçüləri, proseslər, alətlər, texnoloji tərtibatlar, sınaq metodları, sənədlər, terminologiya, işarələr və s. uğradılırlar. Unifıkasiyanın başlıca fərqi və üstünlüyü ondadır ki, növ müxtəlifliyi sayının azalması məmulatların konstruksiyalarının əsas və ikinci dərəcəli ölçülərinin dəyişməsi ilə gedir. Bunun nəticəsində məmulatların, materialların, xammalın və komplektləşdirici məmulatların növ müxtəlifliyinin sayı azalır.
Unifıkasiya zamanı material və məmulatların texniki parametrləri elə dəyişir ki, onların mərkəzləşmiş hazırlanması mümkün olur.
Tipləşdirmə - standartlaşdırmanın elə növ müxtəlifliyidir ki, burada ümumi konstruktiv və ya texnoloji xarakteristikalara malik olan bir sıra məmulatlar, tərkib hissələri, proseslər üçün tipli konstruktiv və ya texnoloji həllər işlənib hazırlanır və təyin edilir.
Tipləşdirmə standartlaşdırmanın az yayılmış, lakin son dərəcə perspektiv metodlarından biridir. Yerli əhəmiyyətə malik olan unifikasiyadan fərqli olaraq tipləşdirmə bütün bir sahənin inkişaf məsələlərini həll edə bilər. Tipləşdirmə mövcud avadanlıqların istifadə edilməsini yaxşılaşdırmaq və əmək məhsuldarlığını artırmaq məqsədi ilə aparılır. Tipləşdirmə zamanı nəinki artıq mövcud olan tipləri və tipölçülərini təhlil edirlər, həmçinin elmin və texnikanın nailiyyətlərini və sənayenin inkişafını nəzərə alaraq yeni, perspektiv tipləri və tipölçülərini işləyib hazırlayırlar. Əksər hallarda bu cür iş məmulatların, onların tərkib hissələrinin və detallarının müvafıq sıralarının təyin edilməsi ilə nəticələnir.
Sistemləşdirmə - əşyanın, hadisənin və anlayışın müəyyən ardıcıllıqla düzülməsindən ibarətdir. Sistemləşdirmə zamanı obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrini nəzərə almaq lazımdır. Ən sadə sistemləşdirmə obyektlərin əlifba sırası ilə düzülməsidir. Bu cür sistem ensiklopediyalarda, politexnik sorğu kitablarında və s. geniş istifadə olunur.
Sistemləşdirmənin xalq təsərrüfatında ən geniş yayılmış növü sinifləşdirmədir. Burada əşya, hadisə və anlayışlar onların ümumi əlamətlərindən asılı olaraq siniflər, yarımsiniflər və dərəcələr üzrə yerləşdirilirlər. Bunları işarə etmək üçün UOT beynəlxalq universal onluq sistemindən (universal onluq təsnifçisi) istifadə olunur. Bu beynəlxalq sistem indeksləri ilə birlikdə texniki və humanitar ədəbiyyatların sinifləşdirilməsində istifadə olunur. Məsələn, UOT-62- texnika; UOT-621- ümumi maşınqayırma və elektronika; UOT-621.3 - elektrotexnika və s.
Qarşılıqlı anlayışlar iki nöqtə ilə işarə olunur. Məsələn, əgər UOT-621.3 – elektrotexnikanın, UOT-389.6 - standartlaşdırmanın işarəsidirsə, onda UOT-389.6:621.3 elektrotexnikada standartlaşdırmanı göstərir.