Mühazirə Beynəlxalq təşkilatlar və onların qlobal problemlərin həllində yeri Beynəlxalq təşkilat nədir?

Beynəlxalq Qeyri-Hökumət Təşkilatı nədir? Qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatların beynəlxalq sistemdə əhəmiyyəti getdikcə artır. “İndiki dünyada dövlətlərin çox təsiri olmadan qurulan və fəaliyyət göstərən on minlərlə təşkilatın mövcudluğundan danışmaq olar”. Beynəlxalq Qeyri-hökumət Təşkilatı dedikdə, ümumiyyətlə, dövlətə birbaşa bağlı olmayan və ya onun yaradılması forması ilə əlaqədar olmayan və mənfəət məqsədi güdməyən təşkilatların fəaliyyəti başa düşülür. “Hər hansı bir beynəlxalq təşkilatın qeyri-hökumət olması üçün tərəflərdən ən azı biri öz ölkəsinin hökumətinin nümayəndəsi olmamalıdır”. Xülasə, qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatlar siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və dini sahələrdə qeyri-hökumət, qeyri-kommersiya, könüllü təşkilatlar adlanır.
Qeyri-hökumət təşkilatları öz aralarında üç kateqoriyaya bölünür:
a) həqiqi qeyri-hökumət təşkilatları (yalnız qeyri-hökumət təşkilatlarından, məsələn, Dünya Kilsələr Şurası kimi)
b) hibrid qeyri-hökumət təşkilatları (həm hökumət, həm də qeyri-hökumət təmsilçiliyinə malik olan, məsələn, Beynəlxalq Elmi Cəmiyyətlər Şurası),
c) hökumətlərarası təşkilatlar var (bunlar İnterpol, Parlamentlərarası İttifaq kimi təşkilatlardır, hökumətlər arasında razılaşma ilə yaradılsalar da, hökumətlərin mərkəzi xarici siyasət orqanları tərəfindən idarə oluna bilməzlər).
“Qeyri-hökumət təşkilatlarına gəlincə, beynəlxalq legitimlikdən danışmaq düzgün olmazdı; çünki bu legitimlik heç vaxt son nəticədə qazanılmır”. Buna baxmayaraq, qeyri-hökumət təşkilatları zaman keçdikcə peşəkar strukturlara və təşkilatlara çevrilərək dövlətlər arasında söz sahibi olublar. Bununla da onlar tam legitimliyə malik olmasalar da, beynəlxalq sistemdə möhkəm yer qazanıblar.
Beynəlxalq Qeyri-hökumət Təşkilatları bir çox məqsədlər üçün yaradıla və fəaliyyət göstərə bilər, lakin insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatlar da var.
İnsan Hüquqları. İnsan hüquqlarının qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatlarla münasibətindən danışmazdan əvvəl insan hüquqlarının necə inkişaf etdiyini və beynəlxalq sistemdə necə qəbul edildiyini haqda bəhs etmək faydalı olardı.
“İnsan hüquqları termini bəzən bütün insanlara verilməli olan hüquqları təsvir etmək üçün nəzərdə tutulur. Buna “mücərrəd insan hüquqları” da deyirlər. Bu mənada insan haqları “olanı” yox, “olmalı olanı” göstərir. Əgər mücərrəd mənada insan hüquqlarının bir hissəsi hüquqi təminat altındadırsa və pozitiv hüququn bir hissəsini təşkil edirsə, “konkret insan hüquqları”-dan behs etmək olar.
İnsan hüquqları ilə bağlı ən mühüm sənədlərdən biri Fransa inqilabından sonra elan edilmiş İnsan və Vətəndaşlıq Hüquqları Bəyannaməsidir. Bundan əlavə, insan hüquqları mövzusu dünya müharibələrindən sonra davamlı sülhə nail olmaq məqsədinə uyğun olaraq ən mühüm sahəyə çevrilmişdir. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yaradılmış Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) 1948-ci il dekabrın 10-da BMT Baş Assambleyasında BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsini qəbul etmişdir. Bəyannamənin bəyan edilməsindən sonra dövlətlər bu bəyannamənin hüquqi müstəvidə olması ilə bağlı müqavilələr bağlamalı və bu hüquqların qanuni qəbulu ilə birlikdə faktiki müdafiəsini təmin etmək üçün lazımi mexanizmlərin yaratması müəyyən edilmişdir.
BMT Nizamnaməsinin ilk maddələri ilə insan hüquqlarının beynəlxalq hüququn əsası kimi qəbul edildiyi ortaya çıxdı. BMT Nizamnaməsinə görə, insan hüquqları üç mərhələli plan vasitəsilə qorunur. İlk növbədə insan hüquqlarının çərçivəsi müəyyənləşib bəyanatla dərc olunacaq. Daha sonra bu bəyannamə BMT tərəfləri tərəfindən müqavilə kimi imzalanacaq. Nəhayət, faktiki olaraq bu müqavilənin mühafizəsini həyata keçirəcək mexanizm qurulacaq.
1952-ci ildə Avropa Şurası tərəfindən hazırlanmış İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası qüvvəyə minmiş və insan hüquqlarının beynəlxalq müdafiəsi sahəsində yeni anlayış gətirmişdir. Daxili qanunlar təhlükəsizliyin əsas təminatçısı olsa da, konvensiyaya əsasən şəxslərə beynəlxalq hüquqda da söz verilir. Vətəndaşların fərdi müraciət hüququnun dövlətlər tərəfindən təmin olunması məcburi hala gətirilmişdir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 1959-cu ildə bu konvensiya əsasında və Avropa Şurasının nəzdində yaradılmışdır.
Beynəlxalq sistemdə insan hüquqlarının əsası məhz bu mühüm addımlarla qoyulmuşdur. Bu addımları atanlar qeyri-hökumət təşkilatları olmasalar da, bugünkü sistemdə insan hüquqlarının inkişafı və qorunması üçün böyük səylər göstərirlər. “Bu təşkilatların mövzuya yanaşmaları əhatəlidir. QHT-lər çox vaxt bu hüquqların bölünməz və bir-birinə qarışması fikrini əsas götürürlər.