Mühazirə Elmi tədqiqatın əsas məqsədləri. Fənnin vəzifələri, tarixi və

Kataloq  və  kartotekalar  -  istənilən  kitabxananın  tərkib  hissəsidir.  Kataloq 
deyəndə kitab fondunda olan məlumat mənbələrinin siyahısı nəzərdə tutulur. 

---

 
 
Kartoteka  müəyyən  mövzuya  aid  bütün  məlumatlar  haqqında  materialların 
siyahısıdır.  Kataloqlar  ya  əlifba  sırası  ilə,  ya  da  sistematik  olaraq  mövzuya 
uyğun  qruplaşdırılır.  Kataloqlardan  düzgün  istifadə  etmək  üçün,  onların 
quruluşunun  ümumi  prinsiplərini  bilmək  lazımdır.  Son  illər  kağız  kataloqlar 
elektron  hala  keçirilsə  də,  hələ  ki,  bir  çox  kitabxanalarda  onlardan  istifadə 
olunur.  Kağız  şəklində  və  ya  elektron  formadan  asılı  olmayaraq  kataloqların 
sistemi eynidir. 
Əlifba  kataloqları  kataloq  sistemlərində  əsas  yer  tutur.  Onların  köməyi  ilə 
hər  hansı  müəllifin  kitabxanada  yerləşən  əsərlərini  tapmaq  mümkündür. 
Kataloqlara müəllifin adı, soyadı, kitabın adı, çap ili, nəşriyyat, kitabın həcmi və 
nəşri haqqında məlumatlar daxil edilir. Rəflərdə kitabların düzülüşü əlifba sırası 
ilə  müəllifin  adına  görə  yerləşir.  Müəllifi  olmayan  kitablar  adlarına  görə 
düzülürlər.  Əgər  birinci  sözlər  üst-üst  düşərsə  onda  kitabların  düzülüşündə 
ikinci sözdən istifadə edilir. Eyni adlı müəlliflərdə onların inisiallarına üstünlük 
verilir. 
Sistematik  kataloqlarda  kartlar  məntiqi  olaraq,  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə 
qruplaşdırılır. Onların köməyi ilə verilmiş mövzuya uyğun kitabxanada mövcud 
olan  ədəbiyyatları  tez  bir  zamanda  axtarıb  tapmaq  mümkündür.  Sistematik 
kataloqlarda  kartlar  ardıcıllığı  müəyyən  biblioqrafik  təsnifatlara  uyğun  gəlir. 
Beynəlxalq  aləmdə  “Universal  Onluq  Təsnifatından  (UOT)”  istifadə  edilir. 
Onluq  prinsipinə  əsaslanan  bu  təsnifatın  köməyi  ilə  bilik  və  fəaliyyətin 
istiqaməti şərti olaraq UOT cədvəlində on hissəyə, onların hər biri isə daha on 
alt hissəyə, sonuncu da öz növbəsində daha on hissəyə və s. bölünürlər. Hər 
pillədə  hər  bir  anlayış  rəqəmli  indeksə  malik  olur.  Nəzəri  cəhətdən  bu 
ierarxiyanı  sonsuz  olaraq  daha  dar  çərçivəyə  salaraq  davam  etdirmək  olar. 
Universal  Onluq  Təsnifatı  100  ildən  artıqdır  ki,  dünyanın  bütün  ölkələrinin 
təbiət və texniki elm sahələri üzrə çap materiallarını sistemləşdirməyə xidmət 
edərək onlar arasında informasiya mübadiləsinin tənzimlənməsində önəmli rol 
oynayır.  Onların  tətbiqi  universal  və  humanitar  profilli  kitabxanalarda  tətbiqi 

---

 
 
nəzərdə  tutulmur.  Azərbaycanda  UOT  1962-ci  ildən  etibarən  daxil  edilmişdir 
[48]. 
Elektron  kataloqların  adi  kataloqlardan  fərqi  ondan  ibarətdir  ki,  burada 
kitablar, 
broşürlər, 
konfrans materialları, məcmuələr 
haqqındakı 
informasiyalar avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemində rəqəm- sal 
halda  saxlanılır  və  xüsusi  proqramın  köməyi  ilə  elmi  ədəbiyyatın  axtarışına 
imkan  verir.  Bu,  həm  lokal,  həm  də  veb-şəbəkəsi  daxilində  oxuculara 
ədəbiyyatların tez tapılmasına şərait yaradır. 
Elektron kataloqlarla təchiz olunmuş kitabxana oxuculara müxtəlif elektron 
resurslarla xidmət göstərir: 
□ 
 Öz serverində və ya otaqlarında yerləşən resurslar. Buraya kitabxananın 
özünün yaratdığı və kənardan əldə etdiyi resursları daxil etmək olar. 
□ 
 Uzaqda olan resurslar. Kənarda olan informasiya mənbələrinə giriş çox 
zaman lisenziya əsasında baş verir. 
□ 
Kitabxana  tərəfindən  qiymətləndirilən  və  onun  biblioqrafiyasına  daxil 
edilən  elektron  mənbələr.  Kitabxana  bu  resursların  keyfiyyətinə  əmin 
olduqdan sonra onları öz oxucularına təklif edir. 
□ 
Qalan  bütün  kənar  elektron  mənbələrə  giriş.  Bu  resurslardan  istifadə 
etmək oxucunun öz öhdəsinə verilir. 
Hal-hazırda  internetdə  elmi  işlərin  aparılmasına  yardım  edə  biləcək 
milyonlarla informasiyalar kitab və məqalə formasında 
yerləşdirilib. 
Məsələn,  Rusiyanın  elmi  elektron  kitabxanasına  (
www.elibrary.ru
)  giriş 
sərbəst  olsa  da,  bir  çox  digər  xarici  elektron  bazalarına  (EBSCO,  Springer, 
JSTOR və s.) giriş üçün fərdi müraciət etmək lazımdır və bu pulludur. 
Azərbaycanda  elektron  kataloqların  yaradılmasına  90-cı  illərin  ortasından 
başlanılıb.  Hal-hazırda  respublikanın  bir  çox  kitabxanalarında  İRBİS-64 
(Rusiya)  və  VTLS-VİRTUA  (ABŞ)  proramlarından  istifadə  etməklə 
ədəbiyyatlar  axtarışı  həyata  keçirilir  [42].  Elektron  kataloqun  tərkib  hissəsi 

---

 
 
proqram  təminatı,  texnoloji  məhsul,  informasiya  məhsulu  və  aparat 
məhsulundan  ibarətdir.  Maşınlaoxunan  informasiyalar  daxil  edilmiş  bu 
verilənlər  bazası  həm  də  özündə  biblioqrafik  məlumatları  cəmləşdirir.  Bu 
kataloqlar  göründüyü  kimi  onlayn  kataloqlar  olub,  avtomatlaşdırılmış 
kitabxana-informasiya sisteminin alt sistemi sayılır. 
3.2. 
Ədəbiyyatın növləri 
Nəşrlər məqsdindən asılı olaraq çox sahəli olsalar da, bizi ilk növbədə elmi 
tədqiqat  işlərinin təşkili, aparılması və qiymətləndirilməsi üçün lazımı biliklərin 
əldə  edilməsinə  imkan  verən  elmi  ədəbiyyatlar  maraqlandırır.  Buraya  elmi, 
tədris,  sorğu  və  məlumat  nəşrləri  aiddir.  Ədəbiyyat  o  vaxt  elmi  sayılır  ki,  o 
nəzəri və eksperimental tədqiqatların nəticələrini təsvir etsin. Elmi ədəbiyyatın 
aşağıdakı növləri vardır [5, 14, 28, 49].