MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

18.5. Torpaq bazarında qiymətin əmələ gəlməsi xüsusiyyətləri
Kapitalda olduğu kimi, torpaq sahəsinin özünün ilkin funksiyasını və onun istehsal funksiyasını fərqləndirmək la­zımdır. Bir tərəfdən, torpaq sahibi torpaq sahəsini satıb, onun satış qiymətini əldə etməklə öz mülkiyyətini iqtisadi cə­hətdən realizə edə bilər. Digər tərəfdən, torpaqda təsərrü­fatla məşğulluq mənfəət şəklində müntəzəm gəlir gətirə bilər. Və nəhayət, üçüncü variant torpağın icarəyə verilməsini və renta şəklində müntəzəm gəlir götürülməsini nəzərdə tutur.
T
p
torpaq


Renta (illik)
Borc faizi dərəcəsi


x 100%

orpağın qiyməti. Torpağa malik olmaq məlum qazanc və itkilərlə bağlıdır ki, bunların da müqayisə edilməsi mül­kiyyətin saxlanılmasının və ya özgəninkiləşdirilməsinin, yəni satılmasının məqsədyönlüyünü müəyyənləşdirməyə imkan verir. Torpağa malik olan sahibkar gəlir əldə etməyin digər mümkün variantlarından istifadə etmir, məsələn, o, torpaq almayıb, pulunu banka qoyub faiz şəklində müntəzəm gəlir götürə bilər. Bununla əlaqədar torpaq mülkiyyətçiliyi­nin son hədd gəliri alınan renta ilə, son hədd (daxili) xərcləri isə borc faizinin bazar dərəcəsi ilə bağlıdır. Bu iki kəmiyyə­tin müqayisəsi həmin torpaq sahəsinin satış qiyməti haqqın­da təsəvvür yaradır:
Torpağın qiyməti kapitallaşdırılmış torpaq rentasıdır.
Torpağın qiyməti faizin mövcud bazar dərəcəsində həmin torpaq rentasma bərabər gəlir əldə etmək üçün banka nə qədər pul qoymaq lazım olduğunu göstərir.
Əlbəttə, bu düstur ən ümumi qanunauyğunluğu əks etdirir və yalnız bütün digər şərtlərin eyniliyi şəraitində doğrudur. Torpaq sahələri bazarında ümumi meyl onlann qiymətinin, ələlxüsus böyük şəhərlərdə və onlara yaxın ərazilərdə durmadan artmasıdır. Torpaq rentasımn yaranma mexanizmi və kəmiyyəti.
Torpaq rentası kəmiyyəti icarəyə verilən torpaq sahələri baza­rında tələb və təklifin qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşır.
Torpaq bazarının özünəməxsusluğu ondadır ki, milli iqti­sadiyyat çərçivəsində torpaq və təbii resursların təklifi tama­milə elastik deyil, çünki həmin ölkədə həmin məqam üçün resursların miqdarı təsbit olunmuş kəmiyyətdir. Əlbəttə, uzun­müddətli dövrdə torpağın və digər təbii ehtiyatların miqdarı dəyişə bilər. Belə ki, meliorasiyanın köməkliyi ilə kənd təsərrüfatı üçün yararlı sahələr artırıla və əksinə, təsərrüfatın qeyri-səmərəli aparılması, şoranlaşma və ya eroziyaya görə kənd təsərrüfatı sahələri dövriyyədən çıxarıla bilər; yeni faydalı qazıntı yataqlan aşkarlana və ya köhnə yataqlar tükənə bilər. Qısamüddətli dövr üçün milli iqtisadiyyat miqyasında torpaq təklifini qeyri-elastik hesab etmək qəbul olunmuşdur.
Torpağa tələb müxtəlif mümkün qiymətlər səviyyəsində icarəçilərin nə qədər torpağı icarəyə götürməyə hazır olduq­larını göstərir. Təbii ki, icarə haqqı yüksək olduqda icarə verilən torpağın miqdarı, qiymət az olduqda icarəyə verilən­dən az olacaq. Torpağa tələb əyrisi mənfi maillikli olacaq. Tələb və təklif əyrilərinin kəsişməsi bazar tarazlığını və tarazlıq rentasını səciyyələndirir (şəkil 23.8).






Torpağa tələb əyrisi torpaqdan son hədd gəliri əyrisi ilə eynidir. Torpaqdan son hədd gəliri isə, öz növbəsində, təbii resursların məhsuldarlığından (təbii, yaxud süni məhsuldar­lıq, sahənin yerləşmə yeri, faydalı qazıntıların və onlardan istifadə imkanlarının olması və s.) asılıdır. Torpağa tələblə torpaqdan son hədd gəlirinin əlaqəsi tələb əyrisinin mənfi mailliyini başa düşməyə kömək edir. Renta yüksək olduqda yalnız çox məhsuldar torpaqlar icarəyə götürülə bilər, çünki yalnız yüksək son hədd gəliri yüksək rentanı ödəməyə imkan yaradar və çox güman ki, icarəçiyə də mənfəət verər. Torpaq rentası azaldıldığı təqdirdə daha az məhsuldar (az münbit) torpaqlar da icarəyə götürüləcək. Bu zaman bir şeyə diqqət yetirək: ən pis (son hədd) torpağın rentası tarazlı olacaq. Bu, hər bir icarəçinin özgənin torpaq sahəsindən istifadə etmək hüququ müqabilində ödəməli olduğu minimumdur. Belə rentanı K.Marks mütləq adlandırırdı. Yerdə qalän bütün icarəçilər bərabərkəmiyyətli (mütləq) rentadan çox olan son hədd gəliri götürürlər. Bu artıqlığı K.Marks diferensial mənfəət adlandırırdı ki, onu bütün icarə müddətində icarəçi mənimsəyir. Bu artıqlıq həmin sahənin təbii xüsusiyyətləri (məsələn, qaratorpaq) ilə bağlı ola bilər. Amma bu çox vaxt






Şəkil 23.9. Rentanın torpağın son hədd məhsuldarlığından
və torpağa tələbdən asılılığı
icarəçinin əlavə kapital qoyuluşlarının (gübrə vermək, irri- qasiya və s.) nəticəsi olur. Yeni müqavilə bağlandıqda torpa­ğın hazırda daha münbit (süni) olmasından çıxış edilərək icarə haqqı artırılarsa, diferensial mənfəəti torpaq sahibi di- ferensial renta şəklində mənimsəyəcək. Təbii ki, yalnız orta və ən yaxşı sahələrin sahibləri diferensial renta ala bilərlər.
Diferensial rentanm mütləq rentaya birləşməsini və bunun hesabına bu növ sahənin ümumi renta səviyyəsinin artmasını qrafik şəkildə tələb əyrisinin yuxarı və sağa yerdəyişməsi şəklində göstərmək olar (şəkil 23.9).
Torpağın məhsuldarlığı nə qədər yüksək olarsa, bütün başqa şərtlərin eyniliyi şəraitində bu keyfiyyətdə torpağa tələb də bir o qədər yüksək olacaq və müvafiq olaraq tələb əyrisi daha yuxarıdan keçəcək, rentanm tarazlıq səviyyəsi daha yüksək olacaq.