Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

mövzusunda mühazirə mətni
PLAN

1. 
   Dialektika əlaqə və inkişaf haqqında təlimdir
   
2. 
   Qanun anlayışı. Qanunların təsnifatı
   
3. 
   Kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi qanunu
   
4. 
   Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu
   
5. 
   İnkarı inkar qanunu
   
6. 
   Dialektikanın kateqoriyaları və ümumelmi anlayışlar
   
7. 
   Determinasiya əlaqələrini ifadə edən kateqoriyalar
   
8. 
   İmkan və gerçəklik.
   

Dialektika əlaqə və inkişaf haqqında təlimdir
Dünyadakı bütün hadisə və proseslər bir-birilə əlaqədədir. Qarşılıqlı əlaqə universal xarakter daşıyır, yəni bütün mövcudatlarda özünü göstərir. Əlaqələr öz xarakterinə görə müxtəlifdir. Bəziləri adi gözlə, əyani şəkildə müşahidə olunur. Digərlərini aşkar etmək üçün isə xüsusi cihazlardan istifadə edilir. Nəhayət, elə əla­qələr vardır ki, onları müəyyən etmək üçün dərin təhlil aparmaq la­zım gəlir.

Bəs əlaqə nədir? Bu suala ümumi şəkildə belə cavab vermək olar. Əlaqə dedidə hər hansı bir hadisənin və ya prosesin müəyyən baxımdan digərlərindən asılı olması başa düşülür.

Materiyanın hər bir struktur səviyyəsində özünəməxsus əlaqələr vardır. Məsələn, cansız təbiətdə mexaniki, fiziki və kimyəvi əlaqələr mövcuddur. Onlar obyektlərin bilavasitə təması formasında və yaxud da sahə vasitəsilə özünü göstərir. Canlı aləmdə bioloji əlaqələr (növdaxili əlaqələr, növlərarası əlaqələr) əsas yeri tutur. Eynilə də cəmiyyət mürəkkəb və çoxtərəfli əlaqələrin məkanıdır.

Hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqələri onlaı arasında qarşı­lıqlı təsiri yaradır. Qarşılıqlı təsir prosesində isə obyektiər arasın­da müəyyən münasibətlər qərarlaşır. Qarşılıqlı əlaqə, qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı münasibət anlayışları bir-birindən ayrılmazdır. Onların öyrənilməsi insanların nəzəri və əməli fəaliyyətində çox mühüm yer tutur. Bu vəzifə ümumi mənada dialektika tərəfindən həyata keçirilir. Məhz dialektika hadisələrin ümumi əlaqəsi və inkişafı haqqında təlimdir.

Qeyd edək ki, hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqələri öz məzmununa görə müxtəlifdir. Burada iki və daha çox obyekt arasın­dakı əlaqələr əsas yeri tutur. Bununla yanaşı hər bir predmetin mahiyyəti ilə onun xassələri arasında əlaqələr vardır. Nəhayət, pre­dmetin daxili xassələri arasında da müəyyən əlaqələr özünü gö­stərir

Əlaqələr sırasında informasiya əlaqələri xüsusi yer tutur. Onların səciyyəvi cəhəti varlığın müxtəlif sahələrini əhatə etməsidir. Belə ki, kibernetik sistemlərin mövcud olduğu bütün sahələrdə (bitki və heyvanlar aləmində. EHM-in fəaliyyətində, cəmiyyətdə) bu əlaqələr vardır. İnformasiya əlaqələri cəmiyyətdə xüsusilə, mühüm rol oynayır. Maddi və mənəvi mədəniyyətin inkişafında, mənəvi həyatda varisliyin təmin olunmasında onlar müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Dialektika əlaqələri konların aşağıdakı formalarını göstərir: məkan- zaman, genetik, səbəb- nəticə, mühüm- qeyri- mü­hüm, zəruri- təsadüfü, qanunauyğun, bilavasitə- dolayı, sabit- dəyişkən, birbaşa və əks əlaqələr.

Qarşılıqlı əlaqə haqqında təlim kimi götürülən dialektika in­sanların fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir. O, cəmiyyət yara­nandan bu günə qədər olan elmi fikrin və təcrübənin ümumi­ləşdirilməsi məhsuludur. Dialektika təkcə elmi nəzəriyyə deyildir. O həm də təfəkkür metodu və dünyanı izahetmə metodologiya­sıdır. k(hərfi mənası söhbət etmək, mübahisə aparmaq məharəti deməkdir) birdən birə yaranmamış, böyük inkişaf yolu keçmişdir. Onun aşağıdakı tarixi mərhələləri vardır: antik dövrün kortəbii dıalektikası, klassik alman fəlsəfəsinin dialektıkası və marksıst materialist dialektika.

Antik dialektika (Heraklit, Sokrat, Platon, Zenon, Aristotel və başqaları) ilk mərhələdir. «Dialektikanın mənəvi atası» olan Efesli Heraklit onu əksliklərin mübarizəsi yolu ilə təbiət hadisələrinin hərəkəti və inkişafı kimi təsəvvür edirdi. Onun fikrincə, əksiklərin mü­barizəsi dünyadakı dəyişiklikləri ifadə edən ümumi qanundur. O, bu­nu loqos adlandırırdı. Heraklitə görə dünyada hər şey- canlı ilə ölü, oyaq ilə yatan, gənclik ilə qocalıq, aclıq ilə toxluq, yorğunluq və istirahət, gözəllik və eybəcərlik, təmizlik və çirkinlik və sair bir-birilə mübarizədədir. Dialektika o dövrdə həqiqətə nail olmaq və öz fikirlərinə tərəfdarlar tapmaq məqsədilə aparılan dialoqlar fo­rmasında mövcud olmuşdur. Belə ki, Sokrat dialektikaya həqiqəti aşkar etməyin və yeni fikir söyləməyin mühüm vasitəsi kimi yana­şmışdır. Onun fikrincə mübahisə gedişində əvvəldən müxtəlif, bəzən də əks olan tərəflər toqquşur və tədricən bir-birilə razılığa gəlirlər. Nəticədə, yeni fikir yaranır, həqiqət aşkarlanır. Buna görə də o dialektikanı maevtika (mamaçılıq məharəti) adlandırırdı. Sokrat dialektikada istehza metodundan daha çox istifadə etmişdir. Zenon Eleyalı isə hərəkətin ziddiyyətliliyi nümunəsində dialektik fikirlər söy­ləmişdir. O, özünün aporiyalarında (yunanca - çıxılmaz vəziyyət deməkdir) göstərirdi ki, hərəkət sonsuzluq ilə sonluluğun, fasiləsiz ilə fasiləliyin ziddiyyətidir. Lakin Zenon hərəkətin fasiləli olmasına daha çox diq­qət yetirirdi. Mexaniki hərəkətin çətinliyini izah etmək üçün belə bir misal gətirirdi: uçuşda olan ox hər bir konkret momentdə müəyyən məkanda olur, (yəni onun fikrincə sükunətdə olur) Ayrı- ayrı sükunətlərin məcmusu isə yalnız sükunət verə bilər. Buradan da belə bir nəticə çıxarırdı ki, hərəkət yoxdur. Antik dövrün digər mütəfəkkiri Platon fəlsəfə tarixinə dialoqlar aparmağın mahir ustası kimi daxil olmuşdur. O, dialektikaya şifahi nitqi düzgün qurmaq qabiliyyəti, də­qiq suallar irəli sürmək və onlara cavab vermək məharəti kimi yana­şırdı. Platon öz dialoqlarını gorkəmli filosofların adı ilə (Sokrat, Kratil, Parmenid və başqaları), yaxud da aparıcı ideyaların adı ilə (ədalət, xeyirxahlıq, dövlət və sair) adlandırırdı. Doğrudur, Platon ideyaları əbədi, dəyişməz və hərəkətsiz hesab edirdi. Bununla yanaşı o özü­nün bir sıra dialoqlarında əks anlayışların (varlıq və qeyri-varlıq, hərəkət və sükunət, əmələ gəlmə və məhv olma) vəhdəti ideya­sını inkişaf etdirmişdir.

Aristotel isə dialektikanı materiya ilə formanın qarşılıqlı mü­nasibətlərinə tətbiq etmişdir. O, həmin iki tərəfin qarşılıqlı çevrilməsini göstərmişdir. Aristotelin fikrincə, bunun nəticəsində mərmər heykəl, ağac isə stol formasını əldə edir.

Orta əsrlərdə və Yeni dövr fəlsəfəsində dialektikaya aid müəy­yən maraqlı fikirlər söylənilmişdir. Lakin onlar əksərən dağınıq xarakter daşıyırdı. Buna görə də dialektikanın inkişafının ikinci tarixi mər­hələsi klassik alman fəlsəfəsinin dialektikası (Kant, Fixte, Şellinq və xüsusən də Hegel) hesab olunur.

Kantın fəlsəfi yaradıcılığında ən çox transendental dialektika məsələlərinə geniş yer verilmişdir. Burada o, ali idrakı qabiliyyət he­sab etdiyi zəkanı təhlil etmişdir. Fixte isə fərdi «Mən» ilə ondan kə­narda olan bütün varlığın- qeyri- «Mən»in dialektik vəhdətini irəli sürmüşdür. Şellinq təbiətdə gedən proseslərin dialektik mahiyyətini açmağa çalışmış, onları əksliklərin qarşılıqlı təsirinin məhsulu hesab etmişdir. Fəlsəfi fikir tarixində ilk dəfə Hegel dialektikanı bitkin nəzəri sistem şəklinə salmışdır. O, dialektikanın anlayışlar aparatını işləyib hazırlamışdır. Dünyanın və idrakın universal əlaqələrini və inkişafını əks etdirən dialektik qanunların kəşfi də Hegelin xidmətidir. O mütləq ideyanın dəyişməsi nümunəsində inkişafın əksliklərin mü­barizəsi əsasında və inkar yolu ilə baş verdiyini aşkar etmişdir.

Dialektikanın üçüncü mərhələsini materialist dialektika təşkil edir. Marks və Engels onu yaradarkən fəlsəfi fikrin onlara qədər olan nailiyyətlərinə arxalanmışlar. Materialist dialektika təbiətdə, cəmiy­yətdə və təfəkkürdə gedən prosesləri dərindən təhlil edir. Onların inkişafının mənbəyini və səbəblərini aşkara çıxarır. Bu təlim universal əlaqələrin və inkişafın hərtərəfliliyini göstərir.

Dialektikanın müasir anlamı onun tarixi ənənələrini qəbul edir, lakin bunlarla kifayətlənmir. O, göstərir ki, dialektika idrakın daim təkmilləşmədə olan metodu kimi çıxış edir. Bu o deməkdir ki, dialektika obyektiv dünyanın universal əlaqələri və inkişafı haqqında hərtərəfli təlimdir. O, təkcə inkişaf nəzəriyyəsi deyil, həm də gerçəkliyi dərk etməyin metodudur.

Dialektikanın obyektiv və subyektv növləri bir-birindən fərqlənir. Obyektiv dialektika cansız təbiəti, canlı aləmi, o cümlədən də cəmiyyəti əhatə edir. Subyektiv dialektika isə insanların təfəkkür fəaliyyətində özünü göstərir. Təfəkkürün özü də ətraf aləmi əks etdirir. Buna görə də obeyktiv dialektika ilə subyektiv dialektika bir-birinə uyğun gəlir. Lakin obyektiv dialektika təbiətin, cəmiyyətin inkişafını əks etdirir. Subyektiv dialektika isə bundan fərqli olaraq insan təfəkkürü və anlayışların hərəkəti ilə bağlıdır.

Ümumilikdə dialektika dedikdə elə bir təfəkkür üsulu və nə­zəriyyə başa düşülür ki, o dünyadakı obyektləri qarşılıqlı əlaqə­də, ziddiyyətlilikdə və inkişafda götürür.

Dialektikada əlaqə ilə yanaşı inkişaf prinsipi də mərkəzi yer tutur. Təsadüfi deyildir ki, dialektikanı təbiətin cəmiyyətin və təfəkkürün inkişafı haqqında təlim adlandırırlar.

İnkişaf dedikdə hər hansı bir obyektdə baş verən irəliyə doğru yönəlmiş, qarşısıalınmaz keyfiyyət dəyişiklikləri başa dü­şülür. İnkişaf mürəkkəb və çoxtərəfli prosesdir. Fəlsəfi fikir tarixində inkişafın bir sıra modelləri olmuşdur. Onlardan biri XIX əsr ingilis filosofu H.Spenserin (1820-1903) yaratdığı qradualist (tədrici) baxış hesab edilir. Bu təlim göstərir ki, təbiətdə inkişaf tədrici təkamül yolu ilə gedir. Onun əsasında materiyanın ayrı- ayrı tərəflərinin mexaniki bölgüsü durur. Təkamülün istiqaməti yekcinslikdən müxtəlifliyə və oradan isə daha çox rəngarəngliyə yönəlir. Qradualist modelin iki əsas nöqsanı vardır. Əvvəla, o, təkamülün tədriciliyini şişirdir, digər tərəfdən isə inkişafın mənbəyini kənarda axtarırdı.

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində inxişafın «yaradıcı təkamülü» modeli geniş yayılmışdı. Onun əsas nümayəndələri L.Morqan və A.Berqson idi. Onlar inkişafda yeni keyfiyyətin yaran­dığını qəbul edirdilər. Onlar həm də bu prosesin sıçrayışla getdiyini göstərirdilər. Lakin bu təlim inkişafı real izah etmirdi. O, inkişafa yaradıcı qüvvə (çox vaxt bu Allah hesab olunurdu) tərəfindən həyata keçirilən proses kimi yanaşırdı. Digər tərəfdən, bu təlim ziddiyyətlərin inkişafın mənbəyi olduğunu görmürdü.

İnkişafın naturalist modeli XIX əsrin sonlarından geniş əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdı. Əsas nümayəndələri o dövrün görkəmli təbiətşünasları (Ç.Darvin, C.Xakslı, L.Bertalanfi və b.) idi. Buna görə də onlar inkişafın xüsusi elmi səpkisinə əsas diqqət yetirirdilər. Onun ümumfəlsəfi mənası isə kölgədə qalırdı. Buna ba­xmayaraq sözügedən təlim çox mühum dünyagörüşü əhəmiyyəti kəsb edir.

İnkişafın antropogen modeli (yunanca - antropos- insan deməkdir) onu insanın mənəvi təkamülü kimi səciyyələndirir, (J.Sartr və başqaları).

İnkişafın müvazinət nəzəriyyəsi də mühüm yer tutur. Onun nümayəndələri (H.Spenser, Le Dantek, L.Üord) göstərirdilər ki, inkişafda müvazinət əsasdır, mübarizə isə müvəqqəti və zərərlidir. Mü­vazinəti obyektdən kənar qüvvələr pozur. Onların fikrincə inkişaf müvazinətin pozulması və yenidən bərpa olunması sxemi üzrə gedir. Beləliklə, həmin nəzəriyyə müvazinəti mütləqləşdirir, onu ziddiy­yətlərdən kənarda götürür. Onun digər nöqsanı ziddiyyəti (müna­qişələri) birmənalı şəkildə mənfi qiymətləndirməsidir.

İnkişafın dialektik materialist modeli onu daxili ziddiyyətli qüvvələrin təsirilə baş verən yerıi keyfiyyətə keçid kimi səciyyələndi­rir. Onun əsasını K.Marks və F.Engels qoymuşlar. Bu modeldə əv­vəllər insanın humanizmi, onun mənəvi inkişafı əsas yer tuturdu. Sonralar isə bu təlim həddən artıq siyasiləşdirildi və ideolojiləşdiıildı. Onun acı aqibətini keçmiş SSRİ-nin təcrübəsi sübut edir.

Dialektikanın qarşılıqlı əlaqə və inkişaf prinsipləri bir-bi­rindən ayrılmazdır. Onların vəhdəti genetik xarakter daşıyır, predmetlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri inkişafı yaradır.

Dialektikanı tətbiq edərkən idrakın və fəaliyyətin konkret şəraiti nəzərə alınmalıdır. Dialektikanın bəsit izahı bu tələbə məhəl qoymur. Nəticədə dialektika canlı nəzəriyyədən quru ehkama çevrilir, onun tənqidi funksiyası mütləqləşdirilir. Məsələn, «neqativ dialektika» ad­lanan cərəyanın tərəfdarları (T.Adorno, M.Xorkhaymer və başqaları) bu cür hərəkət edirlər. Onlar təbiətə, cəmiyyətə və mənəvi mə­dəniyyətə münasibətdə anaıxizm və ifrat inqilabçılıq mövqeyindən çıxış edirlər.

Dialektika ilə yanaşı gerçəkliyi dərk etməyin metafizik metodu da vardır. Bu metodlar bir-birindən fərqlənir. Lakin dialektika ilə metafizikanı bir-birinə qarşı qoymaq doğru deyildir. Çünki onlar həm də müəyyən qədər əlaqəlidir. Belə ki, dialektik metod metafizikanı bir kənara atmır. Ondakı qiymətli cə­hətləri götürür. Məsələn metafizik metodun əsasında obyektlərin dəyişməzliyi ideyası durur. O, yalnız kəmiyyət dəyişmələrini qəbul edir. Dünyanı statik izah edən bu moment dialektik metoda qi­smən də olsa daxildir. Digər tərəfdən, müasir elmi nailiyyətlər inkişafda xarici mənbənin rolu məsələsində dialektika ilə metafizikanın mövqeyinin yaxınlaşmasına imkan verir. Sinergetika elmi (hərfi mənası əməkdaşlıq deməkdir) sübut edir ki, obyekt bifurkasiya nöqtəsinə (latınca - ikiyə bölünmə, şaxələnmə deməkdir) gəlib çatdıqda onda müxtəlif inkişaf variantları özünü göstərir. Onlardan məhz han­sının reallaşması xeyli dərəcədə xarici təsirin rolundan asılıdır.

Dialektika bütöv bir sistemdir. Onun tərkibinə prinsiplər ilə ya­naşı qanunlar və kateqoriyalar da daxildir. Bu üç tərəfin hər biri özü­nəməxsus funksiya yerinə yetirir. Lakin onlar bir-birilə sıx əlaqəlidir.