MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Spor  əmələgəlmə.  Mühitin  müxtəlif  amillərinə  qarşı  əsasən  çöp  və  ya 
silindrik  formalı  (Bacillus,  Clostridium  -  cinslərində)  bakteriyalarda  hüceyrə 
daxilində davamlı forma olan spor əmələ gəlir. Spor dairəvi və ya dəyirmi formalı 
olub,  hüceyrənin  mərkəzi  hissəsində  və  ya  ucunda  yerləşə  bilər.  Sporların  işıq 
sındırma əmsalı yüksək olduğundan, mikroskopiya zamanı onlar aydın görünürlər. 
Hər  bakterial  hüceyrədə  yalnız  bir  spor  əmələ  gələ  bilər  və  bu  endospor  adlanır. 
Sporəmələgəlmə  mürəkkəb  proses  olub,  hüceyrənin  daxili  möhtəviyyatının  ya 
hamısı və ya çox hissəsini əhatə edir. 
Tədqiqatlar göstərir ki, spor əmələ gəlmədə 4 mərhələ nəzərə çarpır: hazırlıq, 
spor qabağı – prospor, qılaf əmələgəlmə və sporun yetişməsi mərhələsi. 
1.  Hazırlıq  mərhələsində  hüceyrədə  zülal  sintezi  sürətlənir,  vegetativ 
hüceyrədə  olmayan  dipokolin  turşusu  hüceyrədaxili  aminturşular  hesabına  sintez 
olunur. Bu dipokolin turşusu Ca duzu şəklində sporun quru çəkisinin 15%-ni təşkil 
edir. Spor əmələ gəlmə – sporogenez prosesi hüceyrənin genetik aparatı ilə tənzim 
olunur və burada 100-ə qədər genlər iştirak edir. 
2. Sporqabağı mərhələdə spor hüceyrənin tam genetik informasiyasını alır. 
3.  Üçüncü  mərhələdə  çox  tez  (10  dəqiqə  müddətində)  qılaf  əmələ  gəlir. 
Sporqabağı  mərhələdə  bakterial  membran  bakteriyanın  hüceyrə  divarının 

---

25 
 
komponentlərini sintez edir və bunlardan ilk sporun divarı və daxili qılafı əmələ gəlir. 
Xarici qılafı isə ana hüceyrənin sitoplazmatik membranından əmələ gəlir və ona görə 
də çoxqatlı olur. 
4.  Sporun  yetişmə  mərhələsində  spor  özü  üçün  səciyyəvi  olan  görünüş  və 
ölçüyə malik olub, hüceyrədə müəyyən vəziyyət alır. 
Sporun  kimyəvi  tərkibi  vegetativ  hüceyrələrdən  fərqlənmir  (dipokolin 
turşusundan  başqa),  lakin  tərkibində  olan  maddələrin  nisbəti  dəyişilmiş  olur. 
Sporda  sərbəst  suyun  miqdarı  çox  azdır  (40%).  Ona  görə  də  buradakı  su 
biokimyəvi  reaksiyalarda  iştirak  etmir  və  yüksək  temperaturun  təsirindən 
hüceyrədəki  zülallar  parçalanmır.  Güman  olunur  ki,  sporun  tərkibində  olan 
dipokolin  turşusunun  kalsium  duzu  onun  metabolizminin  qeyri-fəal  olmasını, 
temperaturaya davamlılığını və zəif boyanmasını təmin edir. Vegetativ hüceyrədən 
fərqli olaraq sporda lipidlərin iştirakı xeyli yüksəkdir. 
Sporlarda  vegetativ  hüceyrələrdə  olan  bütün  fermentlər  vardır,  bununla  belə 
onlar  qeyri-fəal  vəziyyətdədirlər.  Sporlar  əlverişli  (rütubətli)  şəraitə  düşüb  inkişaf 
etdikcə,  fermentlər  də  fəallaşır.  Sporlar  inkişafa  başlayan  zaman  əvvəlcə  onlar  su 
toplayıb  şişir  deyə,  bu  biokimyəvi  fəallığın  yüksəlməsinə  səbəb  olur.  Spor 
daxilində  olan  litik  fermentlərin  köməyi  ilə  əvvəlcə  sporun  daxili,  sonra  xarici 
qılafları  əriyir,  spordan  dipokolin  turşusunun  Ca  duzu  və  müəyyən  qədər 
qlikopeptid  ayrılıb  xaric  olduqdan  daha  sonra  isə  sporun  əsl  inkişafı  başlayır  (4-5 
saat müddətində).  
Mikrobun  növündən  asılı  olaraq  sporların  yerləşməsi  müxtəlif  olur.  Bəzi 
bakteriyalarda spor hüceyrə mərkəzində, bəzilərində mərkəzə yaxın, bəzilərində isə 
hüceyrənin bir ucunda yerləşir. 
Bakteriyalarda 3 tip spor məlumdur: basilyar, qlostridial, plektridial.  
Basilya  tipdə  spor  əmələ  gələnə  qədər  hüceyrənin  forması  dəyişmir,  həm  də 
spor hüceyrənin mərkəzində yerləşir. 
Qlostridial tipli spor əmələ gələrkən hüceyrənin orta hissəsi genişlənir, ucları 
sivri  olub,  düyünçəni  xatırladır.Spor  isə  hüceyrənin  tam  mərkəzinə  yaxın 
vəziyyətdə  (subterminal)  yerləşirPlektridial  tipli  spor  əmələ  gəlmədə  hüceyrənin 

---

26 
 
bir  ucu  genişlənib  təbil  çubuğunu  xatırladır  (terminal  vəziyyət)  və  spor  da  həmin 
sahədə yerləşir. 
Bəzi 
bakteriyalar 
sporəmələgətirmə 
qabiliyyətinə 
malikdirlər.Bu 
xüsusiləçöpşəkilli  formaya  aiddir.  K+okklarda  sporəmələgəlməaz  hallarda  baş 
verir,  vibrionlar  və  spirillərdə  isə  ümumiyyətlə  olmur.  Sporəmələgəlmə  prosesi 
ondan  ibarətdir  ki,  bakterial  hüceyrənin  müəyyən  yerində  sitoplazma  yığışaraq 
qatılaşır,  sonra  bu  sahə  daha  möhkəm  qatla  örtülür.Hüceyrənin  qalan  hissəsi 
tədricən  parçalanır.Beləliklə,  bakterial  hüceyrə  bir  neçə  saata  (4-8  saata  və  daha 
çox) spora çevrilir. 
Sporəmələgəlmə  zamanı  hüceyrə  60%-ə  qədərsuyunuitirir.  Sitoplazma 
tədricən  qatılaşır,  hüceyrənin  müəyyən  hissəsinə  yığılır  və  möhkəm  qılafla(qatran 
və lipoid maddələrdən ibarət) örtülür. 
Sporlardakı  möhkəm  qılaf,  suyun  az  miqdarı,  Ca  və  Mg  metallarının 
qatılığının  çox  olması  onların  xarici  mühitin  zərərli  təsirinə  qarşı  davamlılığını 
yüksəldir.  Sporlar  yüksək  temperatura,  kimyəvi  maddələrin  yüksək  qatılığına, 
quraqlığa  asanlıqla  davam  gətirirlər.  Bəzi  basillərin  sporları  1-3  saat  və  daha  çox 
müddətdə qaynatdıqda belə öz həyat fəaliyyətlərini saxlayırlar.