MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Şəkil 1.2 Bakteriya hüceyrəsinin quruluş sxemi 
1 – hüceyrə qişası (divarı); 2 – sitoplazmatik membran; 3 – mitoxondriya; 4 – 
qlikogen; 5 – ribosomlar; 6 – yağ qatları; 7 – DNT sapları ilə nukleotid; 8 – 
volyutin. 
 
5. Nüvə –  hüceyrənin  mərkəzi  hissəsində  olub,  nukleoid adlanır  və tərkibinə 
görə DNT maddəsi kimi toplanmışdır.  
DNT-də irsiyyət daşıyıcısı olan genlər düz xətt üzrə düzülmüşdür. 

---

23 
 
Bakteriyada  nukleotidin  DNT  maddəsini  həm  də  bakterial  xromosom 
adlandırırlar. 
 Bakteriyaların hərəkəti. Bakteriyaların sporları 
Hərəkət  bütün  bakteriyalara  xas  olan  xüsusiyyət  deyildir.  Kokkların 
əksəriyyəti  hərəkətsizdir.  Çöp  və  silindrik  formalar  arasında  hərəkətli  formalar 
çoxdur.  Belə  formalar  cavan  kulturalarda  hərəkətli  olur,  yaşlandıqca  isə  öz 
qamçılarını itirir və tamamilə hərəkətsiz vəziyyətə düşürlər. 
Bakterial  hüceyrənin  hərəkət  orqanı  qamçılardır.  İlk  dəfə  bakteriyaların 
qamçılarla  olan  hərəkətini  alimlərdən  1838-ci  ildə  Erenberq  müşahidə  etmiş  və 
1897-ci ildə Miqula bunların morfoloji təsvirini vermişdir. 
Qamçıların  elektron  mikroskopunda  tədqiqi  göstərir  ki,  hər  bir  qamçı 
sitoplazmatik  membranın  daxilində  olan  və  ibtidai  heyvanların  kirpikciklərinin 
çıxdığı  bazal  cisimciklərinə  bənzər  sərt  qranullardan  çıxan  nazik,  uzun  və  incə 
fibrillərdir. 
Bakteriyalardakı  qamçıların  qalınlığı  0,01  mkm  olduğu  halda  uzunluğu 
bakterial  hüceyrənin  uzunluğundan  dəfələrlə  çox  olur  (20  mkm).  Qamçılar 
sporşəkilli olurlar. 
Qamçıların  yerləşməsinə  görə  bütün  hərəkətli  bakteriyaları  4  qrupa  bölmək 
olar:  
1) tək-qamçılılar-monotrixlər;  
2) hüceyrənin hər iki ucunda birər qamçıları olanlar – amfitrixlər; 
3) dəstə qamçılılar – lofotrixlər;  
4) hüceyrənin bütün səthini əhatə edən kirpiklilər – peritrixlər. 
Bakteriyaların  hərəkətini  duru,  qidalı  mühitlərdə  becərilmiş  bir  sutkalıq 
kulturada müşahidə etmək olar. Müxtəlif bakteriyalarda hərəkət surəti müxtəlifdir. 
Ən  hərəkətli  forma  bir  qamçı  ilə  hərəkət  edən  vəba  vibrionlarında  müşahidə 
olunur. Uzunluğu 2 mkm olan bu bakteriya saniyədə 30-60 mkm-ə qədər məsafəni 
qət edə bilir. 

---

24 
 
Bakteriyalarda  qamçı  və  kirpikciklərdən  əlavə  hüceyrənin  müəyyən 
nahiyyəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda çıxıntılar da olur. 
Fibril adı latın sözü olub, sap, saçaq, yumşaq tük  mənasında işlədilir. Çöpvari 
və  dairəvi  formalı  bakteriyalarda  fibrilərə  təsadüf  olunur.  Hüceyrələrdə  fibrilərin 
miqdarı  çox  dəyişkəndir:  qalın  olduqda  200-400  ədədə  qədər,  nazik  olduqda  isə 
400-700  ədədə  qədər  sapdan  və  saçaqdan  ibarət  olur.  Bu  çıxıntıların  uzunluğu 
0,07-3,28 mkm, eni isə 0,01-0,04 mkm-dir. 
Spiroxetlər qamçısız olur. Bunlar hüceyrənin yığılıb açılması ilə hərəkət edir. 
Miksobakteriyalarda və bəzi göy-yaşıl yosunlarda isə qamçılar yoxdur, bunlar 
bərk  substratın  üzəri  ilə  selik  ifraz  edib  sürüşməklə  hərəkət  edirlər  (1  saniyədə  5 
mkm). 
Təbii halda qamçıları yalnız elektron mikroskopunda görmək olar.