Mühazirə12-13. Şərqi Avropa xalqlarıii dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllrindəŞərqi Avropa xalqları

Siyasi sistemin təkamülü.Demokratikvə totalitar meyllərin mübar-izəsi. 1953-cü il martın 5-dəStalin vəfat etdi. Onun ölümündən - sonra varisləri hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladı­lar. Stalindən sonra ölkərəh­bərliyində hakim mövqeləri tutan G.Malenkov və L.Beriya Sov.İKP MK-nın hökmrän səlahiyyətlərini müvafiq dövlət strukturları arasında yenidən bölüşdürmək təkiifini irəli sürdülər. Lakin ölkəyə partiya rəhbərliyini məhdudlaşdırmaq cəhdləri baş tutmadı. 1953-cü ilin yayında L.Beriya həbs olunubgüllələndi. Bundan sonra ali hakimiyyətdəəsas rolu Nazirlər Sovetinin sədri G.Malenkov və partiya rəhbərliyində başlıca sima olan N.S.Xruşşov (1953-cü ilin sentyab-rında MK-nın birinci katibi) oynadılar. 1955-ci ilin fevralında "Leninqrad işi"nin təşkilində təqsirləndirilən G.Malenkov hökumətin başçısı vəzi­fəsindən çıxarıldı. Bu vəzifəyə N.Bulqanin təyin olundu. Bununla hakimiyyət uğrunda mübarizənin növbəti mərhələsi başa çatdı.
N.Xruşşov 1955-ci ilin fevralından sonra MalenKov, Molotov, Kaqanoviç və "birləşmiş mühafizəkar qrupla" hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmalı oldu. MK-nın iyun plenumu (1957) müxalifətçiləri "antipartiya qrupu" elan etdi və tutduqları vəzifələr­dən kənarlaşdırdı. Beləlmlə, bu dəfə də Xruşşov və onun tərəfdarları mühafizəkarlar üzərində qələbəçaldılar. 1957-ci ilin oktyabrında ölkərəhbərliyində böyük nüfuz qazanmış marşal G.K.Jukov MK Rəyasət Heyətinin üzvü və Müdafiə naziri vəzifələrin­dən kənarlaşdırıldı. 1958-ci ildə N.Xruşşov MK-nın Birinci Katibi olmaqla yanaşı, Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsini dəöz əlinə aldı. Bu hakimiyyət uğrunda mübarizədə Xruşşovun tam qələbəsi, Kollegial rəhbərlik prinsipindən imtina edilməsi, təKbaşma ida­rəçiliyin Stalin praktikasma qayidilmasi demək idi.
1956-cı ilin fevralında Keçirilmiş Sov. İKP-nin XX qurultayında Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin KƏSKİn tənqid olunması və 1956-cı il iyunun 30-da MK-nın "Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələrinin aradan qaldırılması barədə" qərarıölkənin siyasi hə­yatında çox mühüm hadisə oldu. 30-cü illərdə və 40- cı illərin axırlarında repressiyaya məruz qalmış yüz minlərlə adama bəraət verildi. Milli siyasətdə yol verilmiş Kobud səhvlərin düzəldilməsinə başlanıldı. Bolqar, inquş, kalmik, qaraçay, çeçen xalqlarının muxtariyyətləri bərpa olundu. Hökumət strukturla­rında, təsərrüfata rəhbərimdə ciddi dəyişikiikiər edildi.
Kolxozçu Kəndlilərə münasibətdə sosial ədalət­sizim aradan qaldırıldı. İ1k dəfə Kolxozçulara pensiya sistemi tətbiq olundu. 1959-eu ildən onlara pasport verilməyə başlandı. Bu da, onların əvəlki yarım təhkimçilik vəziyyətindən xilas edilməsi yolunda mühüm addım idi.
N.Xruşşovun, bu tədbirləri yarımçıq olsa da mühafizəkar qüvvələri, firavan yaşayışlarının əldən getməsindən qorxanları narahat etməyə bilməzdi. 60- cı illərin əvvəllərində baş vermiş iqtisadi çətinlikiər həmin qüvvələrin narazılığına yeni zəmin yaratdı. Nəhayət, 1964-cüilin oktyabrmda N.Xruşşov tut­duğu vəzifələrdən azad edilərəK pensiyaya göndərildi. L.I.Brejnev Sov.İKP MK-nın Birinci Katibi, A.N.Ko- sıgin SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri seçildilər. Beləliklə, 1953-1964-cü illərdəçat vermiş totalitar siyasi rejim yüngülcə rənglənmişşəkildə yaşamağı davam etdirdi.
50-60-cı illəriniqtisadi islahat ları və onlarınnəticələri -Stalinin ölümündən sonra İİk iqtisadi islahat ideyaları MalenKO- vun 1953-cüilin avqustundaKi proqram çıxışında irəli sürülmüş­dü. O, sənaye istehsalında çoxişlənən mallar istehsalına üstünlük verməyi təkiif edirdi. Lanin Malennokvun tezlikiə vəzifəsindən kənarlaşdırılması islahat ideyasının həyata keçirilməsinə imkan vermədi.
1953-cüilin sentyabrında N.Xruşşovun təşəb­büsü ilə kənd təsərrüfatını inkişaf etdirməyin geniş tədbirlər proqramı irəli sürüldü. Tədbirlər sırasında kənd təsərrüfatının inkişafmda kolxozçuların maddi marağını yüksəltmək, xam və dincə qoyulmuş torpaq­lar hesabına əkin sahələrini artırmaq mühüm yer tu­turdu. 1954-cüildə xam torpaqların istifadəyə veril­məsinə başlanıldı. İİk beş il ərzində 42 milyon hektar xam və dincə qoyulmuş torpaq istifadəyə verildi. 1953-1958-ci illərdə kənd təsərrüfatı istehsalı 34% artdı.
Kənd təsərrüfatında Keçirilən islahatlardan biri də Maşın traktor stansiyalarının (MTS) yenidən qu­rulması (1958), Kənd təsərrüfat texnikasınm yüksək qiymətlə kolxozların istifadəsinə verilməsi tədbiri idi. Həmin tədbir bir sıra kolxozların müflisləşməsinə,MTS-də cəmlənmiş mexanizator Kadrlarının itirilmə­sinə gətirib çıxardı.
50-ci illərdə irəli sürülən Kolxozçuların maddi marağını artırmaq və digər tədbirlər, habelə "qarğı­dalı epopeyası" da Kənd təsərrüfatında acınacaqlı və­ziyyəti düzəltmədi. Əksİiiə. taxıl istehsalı aşağı düş­dü. 1962-1963-cü illərdə xam torpaqların istifadəsin­də böhranlı vəziyyət yarandı. 1962-ci ildə heyvan­darlıq məhsullarının qiyməti "müvəqqəti olaraq" 25- 30% artırıldı. 1963 və 1965-ci illərdəöİlkədə aclıq baş verdi.
Kənd təsərrüfatında böhran uzun illərdən sonra ölkənin ilk dəfə xaricdən taxıl almasına səbəb oldu. Sonralar bu, ənənəvi hala çevrildi.
Kənd təsərrüfatına nisbətən sənayedə vəziyyət az-çox yaxşı idi. 1950-1955-ci illərdə sənaye məhsul­ları istehsalının həcmi 1,6 dəfə artmışdı. 50-ci illərin sonlarından sənayeni daha da innişaf etdirmən təd­birləri həyata keçirildi. 1957-ci ildə sənayenin idarə edilməsinin strunturu yenidən quruldu. Respublina Xalq Təsərrüfat şuraları və Ali Xalq Təsərrüfat Şurası yaradıldı. 1959-cu ildə planlaşmada dəyişiklikiər edildi. Beşillikiər əvəzinə perspektiv çoxillik (onbeşillik) planlaşmaya keçildi. Yeddillik (1959- 1965) plan qəbul olundu. Maşınqayırma, Kimya, energetika, tikinti materialları və b. sənaye sahələ­rinin inkiafı sürətləndirildi. Buna baxmayaraq, yeddillikdə sənaye istehsalı cəmi 84%, kənd təsərrüfatı isə 14% artım verdi.
1959-cu ildəüç il müddətində heyvandarlıq məhsulları istehsalına görə ABŞ-a çatmaq və onu ötüb keçmək kimi cəfəng hərəkat başlandı. Hətta SSRİ-nin xəyalpərəst Kommunist rəhbərliyi 1961-ci ildə (XXII qurultayda) 20 il müddətindəölkədəKommunizm cəmiyyəti qurmaq proqramınıqəbul etdi. Sonradan bunun xülyadan başqa bir şey olmadığı məlum oldu.