Mühazirələr i.ü. f d., İsmayılova H. Q. Bakı – 2022

2. Təbiəti mühafizə tədbirlərinə sərf olunan xərcələr və onların ümumi həcmi.

Təbiəti mühafizə və yeni təbii ehtiyatların xərcləri müqabilində böyük nəticələr əldə etmək olar. Yaxud da təbii sərvətlərin istehsalına çəkilən xərcləri azaltmaqla müsbət nəticələrə nail olmaq olar. Əvvəllər təbiətdən istifadənin səmərəliliyi aşağı idi. Rusiyada kağız məhsulu və karton istehsalı müasir texnologiyalar tələb etdiyindən 5-6 dəfə çox meşə qırmaq lazım gəlirdi. Məhsul vahidinə Rusiyada Yaponiya və AFR-ə nisbətən 3 dəfə çox, ABŞ-a nisbətən isə 2 dəfə çox enerji sərf olunurdu. Başqa sözlə desək istehsalat həddindən artıq təbii ehtiyatlar tutumuna malik idi. Sərt iqlim şəraitinə görə Rusiyada xərclər çox olsa da, lakin həmin xərcləri xeyli azaltmaq olar.

Təbiətdən istifadənin iqtisadi səmərəsinin qiymətləndirilməsi zəruridir. Buraya aşağıdakılar aiddir:

- artıq əldə edilmiş nəticələri qiymətləndirmək;

- təbiətdən istifadənin daha məqsədəuyğun variantını seçmək;

- optimal ekoloji-iqtisadi effektlərə nail olmaq üçün zəruri olan xərcləri həll etmək.

İqtisadiyyatda həmişə sərvət azlığından ən yaxşı variant seçmək üçün imkanlar müəyyən edilməlidir. Bunun üçün xüsusi meyarlar, ölçü vahidləri olmalıdır. Layihəni o vaxt həyata keçirmək lazımdır ki, o səmərəli olsun. Bunun üçün ekoloji rifahları (ehtiyatları) qiymətləndirmək lazımdır. Əslində, bu çox mürəkkəbdir, bəzən isə mümkün deyildir. Məsələn, baxımlı, gözəl landşaftı məhv edib, onun yerində nə isə tikmək təkcə yerli əhaliyə, yerli dövlətə yox, bütün bəşəriyyətə qarşı ziyandır.

İqtisadiyyatda seçim mexanizmi kimi xərclərin və faydaların (nəticələrin), yaxud səmərənin müqayisə edilməsi ortaya çıxır. Bu yanaşma ―xərclər və faydalar‖ analizi adını almışdır.

Normal iqtisadi səmərə potensial faydanın (V) xərclər üzərində (S) üstünlüyüdür:

V – S ≥ 0

Təcrübədə investisiya layihələri uzun illər həyata keçirilir, ona görə də nəinki bugünki, həm də gələcək xərcləri və faydaları, habelə zahiri səmərəni müqayisə et-məklə (diskontlaşdırma ilə) gələcək dəyərləri bugünkü vəziyyətlə müqayisə etmək lazım gəlir:

Ekoloji faydanı (E) nəzərə alsaq, onda

Burada, NPV –xalis cari dəyər (diskontlaşdırma);