MüLKİ aviASİyada “İnsan amiLİ” problemi

2. UÇUŞ HEYƏTİ ÜZVLƏRİNİN SƏHV HƏRƏKƏTLƏRİ VƏ PSİXİ FƏALİYYƏT NƏZƏRİYYƏSİ
Aviasiya hadisələrinin tədqiqi təcrübəli, yüksək ixtisaslı təyya­rə­çi­lərin də ekstremal vəziyyətlərlə rastlaşdığını üzə çıxarır. Eyni zamanda müx­­təlif, məsələn: yorğunluq, xəstəlik, mənfi şəxsi keyfiy­yətlər və s. kimi mənfi amillər psixoloji stabilliyin zəifləməsinə səbəb olur, psixi fə­aliyyətin təhlükəli tipə keçməsini aktivləşdirir.

İnsan amili ilə bağlı olan aviasiya qəzalarının 27 faizi uçuş heyətinin ikinci dövrəyə və ya ehtiyat aerodroma getmə­mələri, hava şəraiti ilə bağlı olan hadisələrə aiddir.

Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, insan amili ilə bağlı olan aviasiya ha­disələrinin 48,5%-i uçuş heyətinin şüurlu səviyyədə uçuş intizamını pozması ilə şərt­lənir. Bu da səhv hərəkətlərin yaranması ilə bağlı olan psixi fəaliy­yətin emo­si­onal və düşünülmüş tiplərində özünü büruzə verir.

Qalan 51,5% hadisələrdə isə səhv hərəkətlər spontan baş verir. Bu cür səhv hərəkətlər aşağıdakı amil­lərin təsiri ilə yaranır:

• 
  təyyarəçi kabinəsinin avadanlığının erqonomik cəhətdən uyğun gəl­mə­məsi;
  
• 
  professional hazırlığın lazımi səviyyədə olmaması;
  
• 
  uçuş təcrübəsinin az olması;
  
• 
  sağlamlıq vəziyyətinin aşağı olması;
  
• 
  kəskin və xroniki yorğunluq;
  
• 
  heyət üzvləri arasında qarşılıqlı ünsiyyətin pozulması;
  
• 
  heyətin psixoloji uyğunsuzluğu;
  
• 
  heyət üzvlərinin ayrılıqda mənfi şəxsi xüsusiyyətləri;
  
• 
  yüksək olmayan psixoemosional stabillik;
  
• 
  hava hərəkətini idarə edən dispetçer xidməti ilə uçuş heyətinin qarşılıqlı ün­siyyətinin pozulması;
  
• 
  uçuş fəaliyyətinə bütünlüklə cavab verməyən normativ sənəd.
  

Yuxarıda qeyd olunan amillər bu və ya digər səviyyədə ekstremal aviasiya hadisəsi zamanı təyyarəçinin səhv hərəkətlərinin yaranmasına səbəb olaraq uçuşun təh­lükəsizliyinin təminatına təsir edir.

Aviasiya qəzalarının əsasında duran bu amillərin uçuş hadisə­lə­ri­nin neçə faizini təşkil etdiyinə nəzər salaq:

• 
  8,5% hadisələrdə təyyarəçi kabinəsinin avadanlığının erqonomik cəhətdən uy­ğun gəlməməsi;
  
• 
  8,5% hadisələrdə sağlamlıq vəziyyətinin aşağı olması və yorğunluq;
  
• 
  6% hadisələrdə uçuş təcrübəsinin az olması;
  
• 
  11% hadisələrdə professional hazırlığın lazımi səviyyədə olmaması;
  
• 
  9,5% hadisələrdə dis­pet­çer xidməti ilə uçuş hey­ə­ti­nin qarşılıqlı əlaqə­si­nin po­zul­ması;
  
• 
  31% hadisələrdə yüksək olmayan psixoemosional stabillik;
  
• 
  13,5% hadisələrdə heyət üzvləri arasında qarşılıqlı ünsiyyətin pozulması;
  
• 
  3,5% hadisələrdə uçuş fəaliyyətinə tam cavab verməyən normativ sə­nəd.
  

İndi isə ayrılıqda hər bir amilin başvermə səbəbini aydınlaşdırmağa çalı­şaq.

İlk amil kimi qeyd olunan erqonomik çatışmazlıq geniş mənada izah olunmalıdır. Aviasiyada aparılan mü­həndis-psixoloji tədqiqatlar aviasiya tex­ni­kasının insanın xüsusiy­yətlərinə uyğun gəlməsini vacib hesab edir. Müasir tibbi avi­asiya, mühəndis aviasiyası erqonomik xarakterli sualları həll etməyə çalışır. Erqonomikanın bir elm kimi predmeti texniki vasitə və ya əmək fəaliyyəti (təh­­sil, idman, oyunlar və s.) ilə qarşılıqlı əlaqədə olan insanın və ya qrupun qa­nu­nauyğunluqlarını öyrənməkdən ibarətdir. “Erqonomika” (yunan sözü olub, erqo - iş, nomos - qanun deməkdir) ter­mini 1949-cu ildə İngiltərədə yaranmışdır. Hələ 1921-ci ildə Rusiyada keçirilmiş əməyin təşkili üzrə elmi konfransda in­sa­nın iş qanunları haqqında elm – erologiya elmini yaratmaq təklifi verilmiş və fiziologiya, psixologiya və gigi­ye­nanın nailiy­yətlərindən kompleks halda isti­fa­də edən əməyin prin­sip­lərinin tədqiqi ilə məşğul olan alim-fizioloq V.M.Bexterev şəxsiyyətin tam sağlamlığını və inkişafını təmin edən əməyin təşkili ilə bağlı çıxış etmişdir. Erqonomikanın yaranması tarixinin mərhə­lələrini rus müəlliflərindən Q.M.Zarakovskin və V.P.Zin­çenko (1974), V.M. Munipov (1979); qərb müəl­lif­lərindən C.V.Simon (1973), Y.P.Finneqan (1977), D.P.Vestra (1981) tədqiq et­mişlər.

Erqonomika insan fəaliyyətini mürəkkəb proses ki­mi tədqiq edərək insanın psixoloji, fizioloji, anatomik xü­su­siyyətlərini özündə cəmləşdirir. İnsanın psixi pro­sesləri olan qavrama, hafizə və s.,s fizioloji funksiyaları olan qan dövranı, mad­­­dələr mübadiləsi bu istiqamətdə tədqiq olunur.

Uçuş heyətinin səhv hərəkətlərinin erqonomik analizi bizə ilk növbədə im­kan yaradır ki, baş verən səhv hə­rəkətin xüsusiyyətini dəqiqləşdirək.

Təyyarəçinin səhv hərəkətinin aşağıdakı ğöstəriciləri mövcuddur:

• 
  səhv hərəkətin xarici təzahürləri;
  
• 
  səhv hərəkətin nəticələri;
  
• 
  insanın şüurunda səhv hərəkətin inikası;
  
• 
  fəaliyyətin psixofizioloji quruluşunda səhvlərin yeri;
  
• 
  səhvlərin səbəbləri.
  

Səhv hərəkətin xarici təzahürlərinə mühərrikin vaxtından tez “kiçik qaz” rejiminə keçirilməsi, şassilərin vaxtında buraxılmaması, danışıq əlaqə­sinin kəsilməsi, göz­lənilməz halların baş verməsi, siqnal ilə cavab ara­sın­da uyğun­luğun dəyişilməsi daxildir. İndi isə bu səhv hərəkətlərin yaratdığı nə­ticələrə nəzər salaq: dis­petçerlərin təhlükəli qeyri-standart vəziy­yətdə təyyarənin en­məsinin təşkilini pozması, yorğunluq, əvvəllər olan xəs­tə­liyin kəskinləşməsi, əsə­bilik, qıcıqlanma, vegetativ-damar çatışma­z­lıqları və s.

Səhv hərəkətlərin təyyarəçinin şüurunda inikası 2 cür – şüurlu səhvlər və qey­ri-şüurlu səhvlər halında verilə bilər və bunun da yuxarıda izahı veril­mişdir. Təy­ya­rə­çi­nin səhv hərəkətləri psixofizioloji səviyyədə də təhlil olunur, yəni gör­mə, eşit­mə, qavramanın, əməli hafizənin, obrazlı təsəv­vürün, sen­so­motor hə­rə­kətlərin, qə­rar qəbulu ilə bağlı hərə­kətlərin, nitq hərəkətlərinin təzahüründə səhv hə­rə­kət­lər baş verir.

Təyyarəçilərin səhv hərəkətlərinin baş verməsi ilə birbaşa əlaqəsi olan sə­bəblər vardır ki, onlardan insana verilən məlumatın işlənilməsi ilə onun im­­kan­la­rının üst-üstə düşmə­məsi (daha dəqiq desək, qəbul edilən məlumatın həd­­dən artıq həcmli və tez verilməsi), təyyarəçinin bacarıq və biliyinin tam ol­ma­ma­sı, bir alqo­ritm­dən digərinə səhv keçməsini, diqqət prosesinin keçiri­ciliyinin zə­if olmasını qeyd etmək olar.

Təyyarəçinin psixoloji hazırlığını, psixi proseslərinin aktivliyini birbaşa səbəblər kimi göstərərkən səhv hərə­kətl­ərə gətirən digər səbəblər olduqca vacib amil­dir:

• 
  idarəetmə sistemi və iş yeri ilə bağlı olan səhvlər;
  
• 
  texniki avadanlıqla mütəxəssis arasında funksiyaların uyğun gəlməməsi ilə bağlı çatışmazlıqlar;
  
• 
  məlumat daşıyan modellərdə (siqnalların kodlarında, cihazların konstruk­siyasında) olan çatışmazlıqlar;
  
• 
  iş kabinəsinin ümumi təchizatında olan çatışma­z­lıqlar;
  
• 
  iş və istirahət rejiminin düzgün qurulmaması.
  

Qeyd olunan amillərlə yanaşı insana psixoloji yönəlmənin təsirinin möv­cud­luğu səhv hərəkətin baş verməsi kimi müəyyən olunur. Bu da işə müs­bət ya­naşma baxımından operatorun təlimatda qeyd olunmayan üsul­la­rın axta­rışı məqsədi ilə alqoritm fəaliyyətini bilə­rək­dən pozması ilə bağlı olan şüurlu səhv­lə­rini aydın­laş­dırır. İşə mənfi yanaşma isə intizam­sızlıq, ma­rağın olmaması, əmə­liy­yatı yerinə yetirməmək istəyi ilə xarakterizə olu­nur. Səhv hərəkətlər za­ma­nı operatorun psixi vəziyyəti nəzərə alınmalıdır:

• 
  təhlükə, məsuliyyət hissi, şəxsiyyətlərarası münasibətlərlə şərtlənən psixo­emo­si­onal gərginlik;
  
• 
  gümrahlığın aşağı düşməsi (yuxuya meyillilik, tapşırığın yerinə yetiri­l­mə­sin­dən uzaqlaşmaq);
  
• 
  mənfi xassəli psixi vəziyyətin mövcudluğu.
  

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, ağır avia­si­ya qəzalarının əsa­sın­da du­ran və bilavasitə insan amili ilə bağlı olan 31% hadisədə təyyarəçinin yüksək ol­mayan psixo­emosional stabillik halı müşahidə olunur. Çox yüksək faiz kimi meydana çıxan bu hal uçuş heyə­tinin təyyarənin optimal idarəetmə sistemindən cəld temp­də idarə olunan, daha da təhlükəli emosional psi­xi fə­a­liyyətə keçməsinə şərait yaradır. Uçuş zamanı xüsusi və­ziyyət yaranarsa, düşünülmüş psixi fəaliyyət tipinə, yə­ni real zamana nisbətən gecikmə ilə şərt­lə­nən fəaliy­yətə keçid halı baş verir.

Eyni zamanda təyyarəçinin psixoemosional və­ziy­yəti, psixo­loji uyğun­laş­­ma səviy­yəsi, diqqət, hafizə, mə­kan təsəvvürü kimi psixi proseslərinin aktivliyi psi­­xolo­ji amillərin tərkibində nəzərdən keçirilir.

1990-1994-cü illər ərzində baş verən aviasiya ha­di­sələrinin təhlili əsasında Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsinin (DAK) əməkdaşları A.V.Klyuev, A.N.Ka­çal­­kin, E.B.Didenko, V.E.Ovçarov, N.Q.Qorbaç insanın psixi fəaliyyət kon­sepsi­yasına əsaslanaraq, DAK-ın digər psi­xofiziologiya, neyro­fi­ziologiya və uçuş əmə­yinin psixo­logiyası sahəsinin mütə­xəssisləri ilə birgə aviasiya hadi­sə­lə­rinin baş verməsində uçuş heyətinin emosional, tələ­sik və ya əksinə, ləng hə­rə­kətlərini insanın psixi fəaliyyətinin tipləri baxımından təhlil etməyə ça­lış­mışlar.

Bu səbəbdən qeyd olunan psixi fəaliyyət kon­sepsiyasının məqsədi 1990-1994-cü illər ərzində I-III sinif təy­ya­rələrində baş verən 100 ağır aviasiya qəza­sının istin­taqı zamanı heyət üzvlərinin səhv hərəkətlərini təyin et­mək idi. Müəy­yən olunmuşdur ki, 100 ağır aviasiya qə­za­sı­nın 82%-nin baş vermə səbəbi heyət üzvlərinin şəxsi qərar və hərəkətləri, yalnız 18% başqa səbəblər; uçuş heyətinin nə­zarətindən asılı olmayan müxtəlif səbəb­lər­dən - aviasiya texnikasının dayanıb iş­ləməməsi, (mərkəz­lənmənin və artıq yüklənmənin pozulması) olmuşdur.

Yuxarıda qeyd olunan 82% aviasiya hadisəsinin öyrə­nilməsi bu baxım­dan diqqəti cəlb edir. Bu aviasiya hadi­sə­lərinin ümumi sayından 48,5%-də bilavasitə insan amili ilə bağlı aşağıdakı göstəricilər müəyyən olundu:

• 
  uçuş heyətinin uçuş və istehsalat intizamını şüurlu surətdə pozması ilə bağlı 10 hadisə;
  
• 
  meteominimumdan aşağı şəraitdə uçuş heyəti tərəfindən təyyarənin en­məsi qərarının verilməsi ilə bağ­lı 8 hadisə;
  
• 
  havanın minimum səviyyədə kəskin dəyişməsi ilə müşayiət olunan mü­rəkkəb hava şəraitində təyyarənin enməsi qə­ra­rı­nın uçuş heyəti tərəfindən verilməsi ilə bağlı 7 ha­disə;
  
• 
  uçuş heyətinin yanacaq doldurulması ilə bağlı şüurlu “maxinasiyaları” (məs., pulun az sərf olunması məq­sə­di ilə) 5 hadisə;
  
• 
  heyət üzvlərinin xəbərdarlığı ilə hava gəmisinin artıq yüklənməsi ilə bağlı 4 ha­disə;
  
• 
  uçuş zamanı şəxsi imkanların qeyri-adekvat qiy­mət­ləndirilməsi ilə bağlı 6 hadisə.
  

Göründüyü kimi, insan amili ilə bilavasitə bağlı olan hadisələr öndə qeyd etdiyimiz ağır aviasiya qəza­larının yarısını təşkil edir ki, bu ağır qəzaların səbəbi təyyarəçinin optimal (təhlükəsiz) idarəetmədən yüksək təhlükəli fəaliyyət halına keçməsidir.

Bəs uçuş heyətinin “şüurlu surətdə səhv hərə­kətlərə” yol verməsi, uçuş intizamını yerinə yetirməməsi nədən asılıdır və ya bu xüsusiyyətlər nə ilə şərtlənir?

Optimal (spontan) təyyarə idarəetməsi əsasən intuitiv - şüuraltı psixi pro­ses­lərlə tənzimlənir. Nəticədə uçuş heyətinin öz keçmiş təcrübəsi səviyyəsində düz­gün (səhvsiz) hərəkətlərlə idarəetməni həyata keçirməsinə imkan yaranır. Bu za­man proseslərin real (fiziki) və subyektiv (psixi) axını məkan və zaman ba­xı­mın­dan bir-birinə uyğun gəlir.

Optimal (spontan) idarəetmə intuitiv psixi proseslərlə də təmin oluna bilər ki, bu zaman istənilən şəraitdə, hətta əvvəlki təcrübəsindən asılı olma­yaraq təy­ya­­rəçinin bütün hərəkətləri səhvsiz olacaqdır. Psixikanın bu rejimdə funksi­ya­­laşması əsasən yüksək dərəcəli sı­naq­çı-təyyarəçilərə xasdır və onlar bunu uzun müddət qo­ruyub saxlaya bilirlər.

Psixi fəaliyyətin tipləri şəkil 2.1-də göstəril­mişdir. Mö­tə­rizədə psixi fəaliyyətin tipinə uyğun gələn hallar qeyd edilir.

Eyni zamanda təyyarəçinin psixoemosional gər­gin­l­ik halının artması baş verir. Bu da psixikanın zəifləməsi ilə müşayiət olunur. Yəni şəraitin də­yi­­şilməsi ilə bağlı ekstremal vəziyyətdə keçiricilik qabiliyyətinin baş ver­məsi psixi fəaliyyətin təhlükəli (emosional və düşünülmüş) tipinə keçməsini bil­dirir.

Təyyarəçinin şüurlu vəziyyətdə uçuşa hazırlığı və ya təyyarəni idarə etməsi za­manı şəxsi “pozuntu” hallarının yaranmasına səbəb nədir, axı nə baş verir? Ma­raqlı bir halla qarşılaşırıq ki, bu da hər birimizə xas olan iradə qüvvəsidir. Bu zaman iradə qüvvəsi bu və ya digər psixi fəaliyyət halını yaradan “əmrlərini” şüurlu və ya qeyri-şüurlu (psixoenergetik impulslar formasında) səviyyədə ifadə edir. Bu ba­xımdan intuitiv iradədən, emosional iradədən, düşünülmüş və lokal (hücey­rə­vi) iradədən söh­bət açmaq olar.

Eyni zamanda iradənin “müzakirəsi”, yəni insanın psixi sistemində baş ve­rən, psixoemosional gərginliyin artması ilə müşayiət olunan psixoenergetik pro­ses baş verir. Qeyd olunanları qısa olaraq təyyarəçinin dili ilə desək, belə ifadə etmək olar “mən bilirəm ki, qaydanı pozuram, buna görə enmə zamanı mən xü­susilə diqqətli və ehtiyatlı olmalıyam”. Təbii ki, bu cür daxili dialoq aktiv şü­urlu səviyyədə dərk edilmir. Ən adi bir siqnalın, məsələn, uzaq mar­ker mən­tə­qə­sini uçub keçmə siqnalının əvəzinə yaxın marker mən­tə­qə­sini uçub keç­mə siqnalının eşidilməsi psi­xoemo­sional gərginliyin art­ması üçün kifayətdir ki, bu zaman psixi fəaliyyətin emo­si­onal fəaliyyət tipinə keçməsi baş verir. Bu hal isə əsa­­sən psixoloji cəhətdən dəyişkən olan şəxslərdə mü­şa­hidə olunur.

Şəkil 2.1. İnsanın psixi fəaliyyətinin tipləri

Yuxarıda qeyd olunan prosesə əsasən hava şəraitinin meteomi­ni­mumdan aşağı səviyyəsində təyyarənin enməsi zamanı tez-tez təsadüf olu­nur.

Düşünülmüş psixi fəaliyyət zamanı qavramanın obrazı real vəziyyətdən iki saniyə geri qalaraq, uçuşun sonuna yaxın isə vaxt məhdudluğunun artması ilə nə­zərə çarpır (şəkil 1).

Emosional psixi fəaliyyət zamanı uçuş heyəti tərəfindən reallıqdan uzaq olan, zamanı qabaqlayan qav­rama obrazının yaranması baş verir. Bunun nə­ticəsində ən gözlənilməz nəti­cələrlə əlaqələnən reflektor psixi fə­aliy­yətə keçmə təh­­lükəsi labüdləşir. Aviasiya hadisələri və qəzalarının təhlili göstərir ki, bir sıra hal­larda uçuş heyəti üzvlərinin psixoemosional vəziy­yətdə, tələsik verdiyi ca­vab reaksiyası fəlakətlə nəticələnir. Bu baxımdan 05.12.1995-ci ildə Bakı-Naxçıvan marşrutu ilə uçan 65708 №-li TU-134 təy­ya­rəsinin ha­va­ya qalxması zamanı bortmexanikin sol mühərrikin əvəzinə səhvən sağ mü­­hərriki sön­dü­rməsi, yəni psixi fəaliyyət zamanı idarəetməni psixoemosional vəziy­yə­tdə yerinə yetirməsi aviasiya qəzasına və nəticədə onlarla insanın ölümünə səbəb olmuşdur. Heyət üzvünün bu səhv hərəkəti psixi fəaliyyətin emosional, düşünül­mə­miş tipinə uyğun olan səhv hərəkətdir.

Təcrübə göstərir ki, psixi fəaliyyətin fasiləli dəyiş­məsi zamanı uçuş he­yə­tinin ayrı-ayrı hərəkət və qərarlarını məntiqsiz, mənasız, həddən artıq özü­nəinamlı və ya özunəinamsız hesab etmək olur. Bu zaman uçuş heyəti real vaxt­dan geri qalaraq, uçuşun ayrı-ayrı gös­təri­ci­­lərinin analizi üzə­rində “donaraq” qa­lır və yaxud ək­sinə, real vəziyyəti qabaqlayaraq, ötür­dü­yü para­metr­lə­rin və zamanın arxasınca tələsik tempdə, yəni qeyri-rit­mik bir tempdə hərəkət etməyə başlayır.

Beləliklə, psixi fəaliyyətin xüsusiyyətlərinin yüksək təhlükəli idarəetmə tipi aşağıdakı kimi xarakterizə olunur:

• 
  uçuş heyətinin real vəziyyəti qavrama obrazının qeyri-stabilliyi və defor­ma­siyası;
  
• 
  qavrama obrazının real vəziyyəti qabaqlaması və ya ondan geri qalması və yaxud onların bir-birləri ilə əvəz olunması;
  
• 
  psixoemosional gərginlik halının artması nəticəsində (diqqət prosesinin keçi­ri­ci­liyinin çətinləşməsi və həcminin daralması) psixi fəaliyyətin plas­tik­liyi­nin iti­rilməsi.