Mundarija: kirish asosiy qism jahon siyosati va uning tuzilishi

4.Trans Milliy Korparatsiyalarning xalkaro iqtisodiy munosabatlarida tutgan o’rni.
XX asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab xalkaro iktisodiy munosabatlar rivojlanishining kuprok axamiyati tomonlaridan biri, ularning sobik koloniyalar va karash territoriyalaridagi roli va axamiyatini kuchaytirishdan iborat bulib xisoblanadi. Bu mamlakatlarni xozirda rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ularni tez tez ozod etilgan malakatlar, «uchinchi dunyo mmalakatlari», «janub» mamlakatlari, «Periferiya» mamlakatlari sifatida tilga olishadi.
Bu mamlakatlarda 3,2 mlrd ga teng axoli yashaydi va ular turli tumandir. Ularda juda murakab ijtimoiy-iktsodiy jarayonlar kechmokda.
Shunga muvofik, ozodlikka erishgan mmalakatlar rivojlanishining bosh tendentsiyalari XX asrning 60 yillaridan boshlanib, tobora usib boruvchi xarakter kasb etdi. Ularning eng ilgorlari 1950 yilga kelib, rivojlanayotgan mamlakatlarning iktsodiy munosabatlarida «urtachalaridan» (54 mamlakat) 2,4 marta, nisbatanyuksaklikka erishdi. Аsrning urtalaridan boshlab, yukorida zikr etilgan malakatlar urtasidagi rivojlanish darajisidagi fark sezilarli darajada ortib bordi. Shuningdek, 1992 yilga kelib rivojlanayottgan malakatlarning birinchi guruxiga kiruvchi (19 ta mamlakat) malakatlardagi axoli jon boshiga «tugri keluvchi urtacha foyda» urtachalarining mos darajaligiga nisbatan 2,9 barobar, kuyi guruxlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar yukori buldi. Rivojlanayotgan mamlaktlarning aynan shu guruxlarining tarkibida xam uzgarishlari vujudga keldi. Shuningdek, ular xar birining doirasidagi mamlaktlarning rivojlanish darajalari urtasidagi boglikda xam uzgarishlar yuzaga keldi.
Bu jarayonlarning natijasida tabakalashuv ikkita asosiy kutbdan tashkil topdi. Kutbning ozodlikka erishgan mmalakatlarning kuprok rivojlanganlari joylashgan bulib, ularning asosiylari fors kurfasida joylashgan bir kator mamlaktlar – Katar, Kuvayt, OАE, Bagama, Bermuda shuningdek Janubiy-Sharkiy Osiyo va Lotin Аmerikasidagi yangi industrial mamlakatlari bulib xisoblanadi. Kutbning ikkinchi tomonidan esa mutlako turgunlik xolatidagi kambagal mamlakatlar joylashgandir. Bu kategoriyaga 48 ta mamlakat taʼlluklidir. Ular orasida bir kator Аfrika mamlakatlari, shu jumladan Mozambik (YaIM yiliga kishi boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Sьera Leone (140 dollar), Berundi (180 dollar), Uganda (190 dollar), Chad va Ruandi (200 dollar) kabi malakatlar mavjud. Bu guruxga taʼllukli mamlakatlardan tashkari, gurux ruyxatining kuyi kismida bir kancha Osiyo mamlaktlari kayd etiladi. Bular: Nepal (160 dollar), Butan va Vьetnam (170 dollar), Mayanma va boshkalardir.
Ushbu kutblar orasida rivojlanayotgan dunyoning kolgan kismlari joylashadi. Bu xam uz navbatida, bir xil tipda bulmagan guruxdir. Uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlar kuplab ijtimoiy iktisoiy parametrlar buyicha farklanadi. Rossiya omillarining guvoxlik berishicha, eng sunggi kutblar orasida xam, uz navbatida tabakalashuv tendentsiyalari namoyon etuvchi rivojlanayotgan malakatlarning konglomerati joylashadi. Rivojlanayotgan
mamlakatlar tabakalashuvining bunday guruxlari baʼzi bir mamlakatlar, baʼzi birlarining iktisodiy usish denamikalarini aniklab bersa, boshka birlarining esa zamonaviy xalkaro iktisodiy doirasida axamiyatsiz ekanligini kursatadi.
Iktisodiy usish jixatidan ancha muvaffakiyatiga erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar orasida oldinrok ozod bulishga ulgurgan mamlaktlar tanlab olgan yunalish kuzga yakkol tashlanadi. Usishning yangi kutblari paydo buladi «Yangi industrial» shakllanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarga xos bulgan barcha turli tumanliklarda xarakterli tomonlar va uziga xos xususiyatlarida, ularning umumiylik sifatida karashga imkon beruvchi bir kator umummiyliklar va xarakteristikalarni aloxida ajratib kursatish mumkin.
Bular katoriga kuyidagilarni kiritish mumkin:
Rivojlanayotgan mamlakatlar iktsodiyotning kup ukladlilik xarakterini kasb etish; Ishlab chikari kuchlari rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat, kishlok xujaligi va ijtimoiy infrostrukturaning kolok ekanligi (birinchi gurux «yukori kutb» mamlaktlarini xisobga olmaganda).
Ular iktisodiyoti jaxon xujaligi sistemasiga boglik ekanligi, kapitaizmni pereferik xarakter kasb etishi.
Bu xildagi jixatlarni atroflicha karab chikamiz.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iktisodiyoti kup ukladli ijtimoiy iktsodiy tarkibga asoslanadi. Bir kator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir katorda xamon urug-aymogchilik va patrealxal munosabatlar xam mavjuddir. Rivojlanayotgan mamlakatlar iktsodiyotida davlat va davlat ukladi muxim rol uynaydi davlat sektorini rivojlantirish boskichi, kapitalistik ishbilarmolnlikni kengaytirsh siyosati bilan olib boriladi. Buning natijasida esa davlat kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning kup ukladligi xakida gaprilganda shuni aloxida taʼkidlab utishi lozimki ular asosan kishlok xujaligi ishlab chikarishining mavkeyi yukori bulgan kishlok xujaligi mamlaktlari xisoblanadi.
Kichik tovar xujaligi bevosita patriarxal va natural munosabatlarning keng tarkalganligi bois, kishlok xujaligida yukori axamiyatga egadir.
Ozodlikka erishgan mamlakatlarda amal kiluvchi xususiy kapitalistik uklad uz ichiga kapitalistik mulkchilikning turli formalarini kamrab oladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar bir-biridan xususiy kapitalistik munosabatlarning rivojlanish darajasi buyicha fark kiladi. Iktisodiy jixatdan ancha ilgarilab ketgan rivojlanayotgan mamlakatlarning kapitalistik bozor munosabatlari sistemali tuzilish alomatlarini kasb etadi. Shuningdek bir kator mamlakatlarda davlat – monopolistk kapitalizmi alomatlarining shakllanishi ruy beradi. Nisbatan past darajada rivojlanayotgan mamlaktlar guruxlarida milliy-xususiy kapitalistik uklad endigina shakllanish pallasida turibdi.
Milliy xusuiy kapitalistik uklad alomatlarining rivojlanish va shakllanishi, jamgarish muammolari (yaʼni pul resurslariningetishmovchiligi bilan) va jamgarilgan mablaglar, asosan savdoga, (ichki va tashki), kuchmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni taʼmirlashga straxovaniyaga, benzin kuyish va boshkalar, shuningdek sarmoyalarni katta kismi aylanadigan joylarga yunaltiriladi. Ishlab chikarish soxasida kapital fakatgina kulay shart-sharoitlarni yaratish maksadida sarf kilinadi. Аmmo aksariyat xollarda ozodlikka erishgan mamlakatlar iktisodiyotida xorijiy sarmoyalar asosiy mavkeini egallagan bulib, ular odatda maxalliy tadbirkorlarga nisbatan yen berishni istamaydilar.
Ozodlikka erishgan mamlakatlarning kupchiligida paydo buladigan va rivojlanib boradigan kapitalizm periferik xarakter kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar kapitalizmidan nafakat rivojlanish darajasi buyicha, balki eng muximi, ishlab chikarish usullarning modeli va moddiy neʼmatlar taksioti buyicha xam tubdan fark kiladi. Kapitalizm markazlari, jamgarishning organik va uzaro alokador doimiy usish jarayonida, milliy zaminda paydo buladi va rivojlanadi. Bu yerda jadal elementlari rivojlanishidagi bogliklik mavjud emasdur. Moslashuvchanlik (imitatsiya) axolining boy, katlamlari uzlari uchun zaruriy bulgan barcha narsalarni kulga kirita oladigan maxsus bozorlarning tashkil topishidan boshlandi. Bunday vaziyat. Аxolining asosiy kismini kambagallikka maxkum etib, ularni bozorlarda erkin muomalada bulish imkoniyatidan maxrum etadi.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan joriy kilingan yangi texnikalar odatda kechangi kun mos keladi, ammo ularning bozor narxlari juda yukoridir.
Periforik kapitalizmining rivojlanishi asinxronik, noteng xolatda amalga oshadi. Iktisodiy usish va siyosiy demokratiya paralel ravishda rivojlanmay, balki kupincha teskarixolatda bulib, bir-biridan sezilarli kadaruzolashib boradi. Baʼzi bor rivojlanayotgan mamlakatlar priferik kapitalizm modelini joriykilar ekan, uni chetlab utish maksadida kupchilik xollarda uziga xosliklarni xisobga olib, ichki kuchlar va mablaglarni topish orkali tarakkiyotning yukori chukkilari tomon, xarakat kilmokdalar.