Mundarija: kirish bob. Alisher navoiy hayoti va ijodi

1.2 “Xamsa”ning yozilish tarixi bilan tanishish
Navoiyning eng yirik she’riy asari “Beshlik” – “To‘g‘rilar chalkashligi”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Yetti sayyora”, “Iskandar devori” kabi besh she’rdan iborat epik sikldir. Bu o‘zbek mumtoz she’riyatining ajoyib yodgorligi. Navoiyning ustozi va ustozi, xuddi shu turkum g‘azallar muallifi shoir Abdurahmon Jomiy bilan suhbatlari “Beshlik”ning yaratilishiga bevosita turtki bo‘ldi. Jomiy bu vaqtga kelib yangi epik sikl yaratishga ham qaror qildi. Jomiyning ijodiy namunasi va do‘stona qo‘llab-quvvatlashidan ruhlangan Navoiy “Pyateritsa”ni yaratishga kirishadi va uch yil ichida barcha besh she’rni tugatadi.
“Pyateritsa”ning yaratilishi o‘zbek adabiyoti tarixida yangi bosqichni boshlab berdi. Buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy (1141-1209) “Beshlik” janrining asoschisi hisoblanadi. Navoiy o‘zining epik siklini yaratgan paytga kelib, tojik-fors tillarida ijod qilgan ko‘plab shoirlar ijodi orqali she’riyatda bu janr allaqachon mustahkamlanib qolgan edi. “Pyateritsa” Navoiy uning ijodiy yangilanishi va rivojlanishida katta voqea bo‘ldi. O‘z ona tilida adabiyot yaratish vazifasiga sodiq qolgan, ilgari ikkinchi darajali deb hisoblangan tilda to‘laqonli asarlar yozish imkoniyati borligini o‘zining lirik ijodi bilan isbotlab bo‘lgan buyuk shoir sheʼriyat ixlosmandlari orasida mashhur boʻlgan, uning sheʼriy sikllariga asos boʻlgan anʼanaviy syujetlarga nazar tashlaydi. Bu 1980-yillarning boshlarida sodir bo'lgan
Navoiyning “Beshligi”ning ma’nosi bu o‘zbek tilida yozilgan an’anaviy she’rlarning birinchi epik sikli ekanligi bilan cheklanmaydi. Navoiy g‘azallari o‘z rivoyatlariga asos bo‘lgan hikoyatlarni talqin qilish va yoritishda muallifning ajoyib yutug‘idir. Bular eng chuqur falsafiy asosga ega bo'lgan asarlar bo'lib, o'sha davrning eng muhim savollarini ko'taradi: davlat hokimiyati, urf-odatlar va axloq, ta'lim, sevgi va do'stlikning yuksak g'oyalari, ilm-fan va boshqalar.
“Pyateritsi” yozuvi – Yaqin va O‘rta Sharq adabiy an’anasi bo‘lib, asrlarga borib taqaladi va murakkab tarixga ega.Bu an’ana ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) adabiy faoliyatidan boshlangan. Nizomiydan keyin “ Pyateritsy" o'ziga xos adabiy an'anaga aylandi.
"Xamsa" yozish an'analariga quyidagilar kiradi:
1. Xuddi shu mavzu
2. Xuddi shu syujet
3. Xuddi shu tasvirlar.
Bu janr uchun beshta she’rning yaratilishi yetarli emas edi.Sarlavha, janr, hajm, syujet, obraz va kompozitsiyani ko‘r-ko‘rona takrorlamaslik kerak. yangi narsa olib kelish.Bu murakkab an'ana edi. Shu bois bu janrda “Xamsu” yaratgan o‘nlab shoirlar Nizomiy bilan ijodiy raqobatga dosh bera olmadilar.
A.Navoiy va o‘zbek xalqi uchun “Xamsa”ning yaratilishi o‘ziga xos sinov edi. “Hamsa” Navoiy “Beshlik”ning 300 yillik tarixida yangi va yirik adabiy hodisa bo‘ldi.Ammo Navoiy ilk “beshlik”ni ko‘r-ko‘rona takrorlamaydi.U o‘z oldiga yangi va o‘ziga xos “Xamsa” yaratishni maqsad qilib qo‘yadi. ". Yangilik va o'ziga xoslik quyidagilardan iborat:
1. Navoiy “Xamsa”ni eski o‘zbek tilida yozishga jur’at etgan
2. Nizomiy va Xosrov Dehlaviyda Xusravning ijobiy obrazi borligiga rozi bo‘lmagan.
3. U Nizomiy va H.Dehlaviy bilan Bahrom obrazini yaratishda ham xuddi shunday tanqidga ega.
4. Navoiy “Xamsa”ni yaratishda xalq ertaklari, rivoyatlari, og‘zaki xalq ijodiyoti, qo‘shiq, matallardan foydalangan.
Navoiy mashaqqatli yo‘lga tushdi. U Yaqin va Oʻrta Sharq soʻz ustalari Nizomiy X.Dehlaviy bilan ijodiy raqobatlashdi. Buning uchun katta bilim, yuksak adabiy did, qobiliyat va iste’dod kerak edi.Bu “Farhod va Shirin” she’rining muqaddimasida o‘z ifodasini topgan.