Mundarija: kirish bob. Alisher navoiy hayoti va ijodi

2-BOB. ALISHER NAVOIY ASARLARIDA QAHRAMON RUHIYATI VA RANGLAR TASVIRIDAGI IFODAVIYLIK
2.1.“Xamsa”dagi rivoyatlarning tartibi
“Beshlik ” “Solihlarning chalkashligi” she’ri bilan ochiladi. She’rning uzun muqaddimasida so‘z va she’rning maqtovi bor. She’rning asosiy qismini dunyo tartib-qoidalarining turli masalalari yoritilgan yoki turli illatlar, adolatsizlik va shafqatsizlik, ochko‘zlik va g‘arazgo‘ylik va hokazolarni qoralovchi suhbat-masallar tashkil etadi.She’rda Navoiyning yuksak axloqiy g‘oyalari ham o‘z ifodasini topgan: saxovat, adolat, saxiylik, mehr va boshqalar P.
She’rning asosiy falsafiy tafakkurini ezgulik g‘oyalarini, yomonlik sharmandaligini tarannum etish tashkil etadi. Navoiy yaxshi boshlanishni adolatda, eng avvalo, hukmdorning adolatida, qonun tamoyillariga sodiqligida ko‘radi. Eng katta ofat, yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan yovuzlik, Navoiyning fikricha, zolimlik, zo‘ravonlik, zo‘ravonlik, ikkiyuzlamachilikdir. Navoiyning shafqatsiz qoralanishiga jamiyatning yuqori qatlamlarining ma’naviy jihatdan yemirilishi sabab bo‘ladi. Butun she’rda yurt va xalq farovonligi garovi – adolat haqidagi insonparvar g‘oya singdirilgan.
“Pyateritsa”ning ikkinchi she’ri – “Farhod va Shirin” mehnatga, sof, fidoyi muhabbatga, xayrixohlik va sadoqatga ilhomlangan madhiyadir. Navoiy she’r yozishga kirishar ekan, hikoyaning an’anaviy hikoya chizig‘ini sezilarli darajada o‘zgartiradi. She'rning bosh qahramoni - Farhod - ajoyib mehnatsevarlik, jasorat va fidoyilik bilan ajralib turadigan inson. Chin hukmdorining o‘g‘li Farhod keyinchalik mohir quruvchi, ajoyib usta-ijodkorga aylanadi.
Go‘zal Shiringa bo‘lgan buyuk va yorqin tuyg‘udan ilhomlangan Farhod o‘z sevgilisi bilan bog‘lanish yo‘lida qahramonlik ko‘rsatadi (aholini suv bilan ta’minlash uchun tog‘larda ariq buzib tashlaydi) . Uning yo'lida yovuz kuchlar son-sanoqsiz to'siqlar qo'yadi, lekin ular ham Farhodni sindira olmaydi. Biroq, qahramon Shirinning turmushga chiqishi haqidagi yolg‘on xabarga aldanib, baribir vafot etadi. Farhodning vafotidan xabar topgan Shirin ham vafot etadi.
She'r shunday tuzilganki, eng murakkab syujet to'qnashuvlari asosiy maqsad - er yuzidagi barcha yorqin narsalarni ifodalovchi ikkita qudratli kuch timsoliga bo'ysunadi: sevgi va mehnat, ehtirosli va yuksak tuyg'ular va insonning ijodiy jasorati. Navoiy dahosi eski hikoyaga yangi hayot baxsh etdi. Navoiy Farhod timsolida xalqning qahramonligini, mehnatsevarligini tarannum etgan, kuchlarning yovuzligiga qarshi chiqqan. Navoiy g‘azalidagi qahramonlar o‘zbek xalq og‘zaki ijodining sevimli qahramonlariga aylangan.
“Layli va Majnun” uchinchi she’rining syujeti yosh shoir Kaysning go‘zal Leyliga bo‘lgan baxtsiz muhabbati haqidagi eski arab afsonasiga asoslangan. Majnun (bu Qaysning laqabi, ya’ni “o‘ychan” ma’nosi) va Leylining baxtsiz muhabbati haqidagi eski hikoya Navoiyda yuksak gumanistik mazmun bilan to‘ldirilgan. Ikki oshiqning yorqin tuyg'usiga qabilaviy nizolar, ijtimoiy tengsizlik, o'zboshimchaliklarga ko'r-ko'rona bo'ysunish yovuzligi qarshi turadi. She’rning asosiy obrazlari go‘zal – o‘ta jo‘shqin ehtirosga ega, jo‘shqin va musaffo, shoir Majnun va uning sevikli Layli ayollik timsoli, nozik va shu bilan birga jasorat uchun kurashda. baxt, qiz.
Navoiy g‘azalida qabilaviy nizolarga, ayolni sotib olinadigan va sotiladigan mavjudot sifatida qarashga chuqur badiiy va kuchli norozilik ifodalangan.
"Pyateritsy" ning navbatdagi she'ri - "Yetti sayyora" she'ri. Bu Navoiy epik siklidagi kompozitsiya va obrazlar ko‘pligi jihatidan eng ajoyib she’rdir. Uni yaratishda ko'plab xalqlar adabiyoti va og'zaki ijodida keng tarqalgan "ramka" usuli, ya'ni qo'shilgan hikoyalardan foydalanilgan. She’r qahramoni eronlik Shoh Bahrom Gur (V asr) mohir xonanda va sozanda go‘zal Dilaramga oshiq bo‘ladi.
Sheʼr Bahrom va Dilaram haqidagi hikoya tarzida tuzilgan boʻlib, unda yetti qoʻshilgan hikoya toʻqilgan. Bahrom Dilaramni o‘zboshimchaligiga bo‘ysundirmoqchi bo‘ladi, lekin mag‘rur go‘zallikdan kutilmagan qarshilikka uchrab, uni jazolaydi – u cho‘lda bog‘langan holda qoldiradi. Ko‘p o‘tmay o‘zining shafqatsizligidan tavba qilib, Dilaramni topishga buyruq beradi. Qidiruvlar hech qanday natija bermaydi, Bahrom umidsizlikdan chuqur iztirobga tushadi.
Bemor shohning o'yin-kulgilari uchun ettita sayyoraning allegorik ranglariga mos keladigan etti xil rangdagi etti saroy qurilgan. Kechqurun shoh huzuriga tasodifiy sargardonlar* olib kelinib, yetti kun davomida Bahromga maftunkor afsonalarni aytib berishadi. Bosh hikoyatga mohirona kiritilgan bu rivoyatlar yuksak ma’naviyat fazilatlarini, shaxsni ulug‘lash motivlarini o‘zida mujassam etganligi bilan yuksak mahorat bilan ajralib turadi va Navoiy g‘azalida asosiy o‘rinni egallaydi.
She’r oxirida Baxrom hali ham Dilaram bilan uchrashadi, lekin ov paytida botqoqlikda halok bo‘ladi. Bahromning oʻlimida ham maʼlum bir ibratli maʼno bor: bu Navoiyning temuriy hukmdorlarga “oʻyin-kulgi va zavq-shavq botqogʻi”ning halokatliligi haqida aytgan ogohlantirishidir.
“Pyateritsa”ni “Iskandar shaftasi” she’ri yakunlaydi, unda Navoiy yana o‘z xalqining farovonligi haqida qayg‘uradigan adolatli va ehtiyotkor hukmdorning hikoyasiga murojaat qiladi.She’r qahramoni antik davrning buyuk hukmdori va sarkardasidir. Iskandar Zulqarnayn (miloddan avvalgi 4-asr).
Navoiy g‘azalida buyuk sarkarda nomi bilan bog‘liq bo‘lgan tarixning dolzarb voqealari uning faoliyati haqidagi Sharq xalqlari orasida keng tarqalgan o‘sha rivoyatlar asosida berilgan. Iskandar Navoiy g‘azalida ideallashtirilgan shaklda tasvirlangan. U ibratli hukmdor, o‘ziga bo‘ysunuvchi xalqlar haqida qayg‘uradigan, ularni yagona markazlashgan davlatga birlashtirgan adolatli va ma’rifatli hukmdordir. Shu bilan birga, Iskandar donishmand va faylasuf sifatida ham ko'rsatilgan. Navoiy g‘azalining sof badiiy vazifalari bilan bir qatorda amaliy ahamiyati ham bor edi: u muallif niyatiga ko‘ra, temuriy hukmdorlarning davlat faoliyatida qo‘llanma bo‘lishi kerak edi.
She'rning sarlavhasi qadimgi afsonadan kelib chiqqan bo'lib, unga ko'ra, Iskandar Zulqarnayn o'z mulkini yovvoyi va vahshiy xalqlardan himoya qilish uchun dunyoning eng chekka shimoli-sharqida ulkan va chidab bo'lmas tosh devor o'rnatgan. She’r o‘sha davrning eng muhim ijtimoiy-siyosiy muammolari haqida fikr-mulohazalarga boy.
Navoiyning “Pyateritsa”si nafaqat o‘zbek mumtoz adabiyotining ajoyib yodgorligi, balki ulug‘ o‘zbek shoirining jahon adabiyoti xazinasiga qo‘shgan beqiyos hissasidir.
“Farhod va Shirin” she’riga kirish.
Kalama haqida, Nizomiy haqida, Xosrov haqida

Kalom! Siz bizning fikr yurituvchimizsiz,

Siz baland osmondan oshib ketdingiz.
Tasavvurning qora oti!
Siz Shebdizdan tezroqsiz, lekin dafna kostyumi bilan.
Charchamaslik - bu sizning yugurishingiz, oson yugurishingiz,
Mening barmog'im esa sizning suveren chavandozingizdir.
Tog' yoki tubsizlik - siz ko'prikdan qanday o'tasiz,
Siz sakraysiz - va xuddi bayroq kabi dumini ko'tarasiz.
Yo'q, siz ot emassiz, lekin siz mo''jiza qushsiz:
Siz hamma joyda qanotsiz uchishingiz mumkin.
Siz tumshug'ingizdan kichik agat quyasiz ...
Yo'q, agat emas - saxiy yoqut do'li!
Siz fikrlar xazinasini olib yurasiz,
Ey inson orzulari qushi!
Shunday qilib, oyatda tarqoq xazinalar
Muqaddas kuli Ganjada yotgan kishi.
U marvaridlari bilan dunyoni qoplagan,
Yulduzlar singari, bu marvarid ham son-sanoqsiz.
Ammo qo'pol oyoq oyoq osti qilmaydi
Marvaridlardan yasalgan ajoyib ganjin.
Odamlarning qulog'ida marvaridlar o'ynaydi,
Lekin, sirg'a kabi, u loyga tushmaydi.
Qalblar tubiga kirgan quloq orqali,
U tobutning qalblarini boyitadi ...
Shunday qilib, har bir kishi uni asrlar davomida chizadi
Va marvarid zaxirasi tugamasligi uchun.
Siz bilan solishtirganda kimni olmang
Senga hech kim teng emas, Nizomiy!
Va shunga qaramay, odamlar orasida bittasi bor edi,
Hind daryosida qo'shiq aytayotgan bulbul yolg'iz, -
Bulbul emas, Xizr! Axir, biz bilamiz!
Hindiston uning uchun zulmat mamlakati edi,
Va nutq shu qadar jo'shqin, jonli edi,
Ular zulmatda tirik suv topdilar.
Ammo u ro'yxatlarda men bilan emas, -
Nizomiy bilan kurashishga majburman.
Men qo'lim bilan shunday "beshlik" ni ushladim,
Men kuchimni uzoq vaqt qo'limda ushlab turamanmi?
Hozirgacha hammaning barmoqlari yorilib ketdi,
Kim Nizomiy bilan bunday bahsga kirdi.
Sherning yonida o'tirish uchun sher bo'lish kerak,
Ayniqsa - sher bilan jangga kirishish.
Yoki siz bir xil fil bo'lishingiz shart emas,
Fil tanasi bilan magistralni burish uchunmi?
Va pashsha proboscis bilan ta'minlangan,
Lekin pashsha filning raqibi emas.
Va mening oldimda fillar: Ganja fili-
Haqiqatan ham, u ulkan fil!
Ikkinchisi esa unchalik ulkan fil emas,
Biroq, fil hind filidir!
Ibodatlaringizda ikkalasini ham eslang
Ikkalasini ham rahm-shafqat ila mast qiling.
Navoiyga kuch qo‘shing
Va ularning yoniga qo'yasiz!
Hey, kravchiy, ruhim qanday sarosimaga tushdi -
Bu ikkisining xotirasiga ikkita joziba quying!
Ular uchun men bu ikki afsunni quritaman,
Jomiyga esa uchinchisini to‘kib tashlayman!
Farhodni so'roq qilish
...Qadr-qimmatidan hayratda, Xosrov
Bu kamroq og'irlashganga o'xshaydi:
Olov sevgi raqibi va u
Go'yo u vaqtincha yoritilgandek
.... Ulug‘vorlik bilan qilichga suyanib,
U mahbusga shunday dedi:
Xosrov
Sen kimsan, vatan qayerda , Majnun?
Farhod
Vatan haqida nima bilsam: Majnunman
Xosrov
Hayotdagi qobiliyatlaringiz qanday?
Farhod
Ishqda yonish, yomonlik bilan adovat.
Xosrov
Bunday hunarmandchilikdan kim to'ydi?
Farhod
Olovga to'la yonib, sevgi aytadi.
Xosrov
Sevgingiz abadiy ertak emasmi?
Farhod
Buni faqat yonayotgan odam biladi.
Xosrov
Va sizning yonishingizning mohiyati nimada?
Farhod
Yovuzlik bilan yonish uni tushunmaydi.
Xosrov
Yonish qancha vaqt boshlangan?
Farhod
Ruh va tana bir-biridan ajralib qolganda
Xosrov
Sevgingizni rad etmaysizmi?
Farhod
O'zingiz bu so'zlardan xalos bo'ling.
Xosrov
Sevgi uchun un nima deb o'ylaysiz?
Farhod
Eng yomoni sevgi uchun ajralishdir
Xosrov
Oshiqlarning inoyati, kuchi nimada?
Farhod
Xurmo, ularning sevgilisining marhamati.
Xosrov
Sevgilingizda, sizni nima qiziqtiradi?
Farhod
Tilga hasad qilmaslik uchun men soqovman.
Xosrov
Sevging, ayt, nima kiyasan?
Farhod
Va ruh, nimada, nega so'ramaysiz?
Xosrov
Siz qush bilan uchrashishni orzu qilyapsizmi?
Farhod
Ha, lekin bitta orzu bilan qanoatlanaman.
Xosrov
Uning og'zidan asal tomiziladi, deyishadimi?
Farhod
Do'st uchun - asal, dushman uchun - ular zahardir.
Xosrov
Uning lablari sizni yo'q qilmaydimi?
Farhod
Oh, bu o'lim mening orzuim.
Xosrov
Xo'sh, sevgi nima: zarar, faqat yo'qotish?
Farhod
Bunday zarar sevuvchilar uchun foydadir.
Xosrov
Biroq, marvaridlarda ko'proq foydalanish?
Farhod
Falsafa toshidan oldin marvaridlar kuldir.
Xosrov
Sen, darvesh, o‘zingni shoh deb o‘ylamaysanmi?
Farhod
Ishq hukm qilmaydi - Shoh, darveshmisan.
Xosrov
Majnun, taqdiringni o‘yla.
Farhod
Oshiq o'zi haqida qayg'urmaydi.
Xosrov
Va agar men sizga mamlakatni bersam?
Farhod
Oh, shoh, o'zingiz achinarli bo'lib qolasiz.
Xosrov
Bekorchilikni boshingiz bilan to'laysiz.
Farhod
Siz bilan gaplashgandan ko'ra yaxshiroq ijro.