Mundarija kirish I b o b. Soliqqa tortish nazariyasi
SOLIQLARNING GURUHLANISHI
Yüklə 399,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. SOLIQLARNING GURUHLANISHI
Soliqqa tortilmaydigan obyekt minimumi, alohida shaxslar va soliq to‘lovchilarning ayrim toifalarini soliq to‘lashdan ozod qilish, soliqqa tortish obyektidan ayrim elementlarni chiqarish, soliq stavkalarini pasaytirish, maqsadli soliq imtiyozlari, soliq kreditlari (soliqlarning undirilishini kechiktirish) va boshqalar soliq imtiyozlarining ko‘rinishlaridir (turlaridir). Masalan, korxonalar foydasidan olinadigan soliq bo‘yicha imtiyozlar ishlab chiqarishni kengaytirish va uy-joy qurilishini rivojlantirish xarajatlarini moliyalashtirishni, tadbirkorlikning kichik shakllarini, nogironlar va pensionerlarning bandligini ta’minlashni, ijtimoiy, madaniy va tabiatni muhofaza qilish sohalarini rag‘batlantirishga qaratilgandir. Individual xarakterga ega bo‘lgan imtiyozlarni berish, odatda, taqiqlanadi. Unga muvofiq soliq to‘lovchilardan soliqlarni aralashli undirish soliq siyosatining diqqat markazida turadi. «Temur tuzuklarida» keltirilishicha «Kimki biron sahroni obod qilsa yoki poliz qilsa, yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonunqoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilsin».2 Bundan ko‘rinadiki, soliqlardan beriladigan imtiyozlar bevosita davlatni (xazinani) iqtisodiy qudratiga bog‘liq bo‘lib, unda soliq imtiyozlari bilan budjet (xazina) daromadlarini shakllantirishning o‘zaro bog‘liqligi aks ettirilgan. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyotida soliq imtiyozlarining tutgan o‘rni ingliz iqtisodchisi J. Keyns nazariyasida alohida o‘rinni egallaydi. Keynschilar tomonidan soliq tizimi, aniqrog‘i soliq imtiyozlari makroiqtisodiyot sharoitida iqtisodiyotni tartibga solishning tarkibiy elementi sifatida hamda davlatning tadbirkorlar manfaatiga ta’sir etish va budjetning daromad qismini to‘ldirish borasidagi muhim iqtisodiy qurol sifatida qaraladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin g‘arb davlatlarida neoklassik yo‘nalish, institutsional — ijtimoiy yo‘nalish talablariga mos tarzda soliqqa tortish tizimida imtiyozlar nazariyasiga ancha e’tibor berildi. Mazkur iqtisodiy maktablar nazariy yondashuvlaridagi tub farqlar bo‘lishiga qaramay ularning vakillari umumiy tarzda soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va uni tartibga solish vositasi sifatida qaraganlar. Iqtisodiyotni boshqarishda soliq imtiyozlari rolini ular quyidagicha ifodalar edi: agar u yoki bu davlatning iqtisodiyoti ortiqcha ishlab chiqarish bilan xususiyatlanuvchi o‘sish davrini o‘tayotgan bo‘lsa, u holda davlat soliq imtiyozlarini kamay Agar mamlakat iqtisodiyoti turg‘unlik holatini kechirayotgan bo‘lsa, iqtisodiyotni jonlantirish uchun qo‘shimcha sarmoya jalb qilish lozim. Bunda soliq imtiyozlaridan ham keng foydalanish zarurati tug‘iladi, degan xulosaga kelishgan. Bu holatda iqtisodchilar 28 davlatga, soliq miqdorini kamaytirish, soliq imtiyozlarini ko‘paytirishni maslahat beradilarki, bu narsa budjetga qo‘shimcha mablag‘lar va kapital qo‘yilmalar uchun mablag‘lar tug‘ilishiga imkoniyat tug‘diradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning boshqa dastaklari qatori soliq siyosati talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblikka erishish orqali iqtisodiyotda barqaror taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan. G‘arb iqtisodchilari soliq tizimining ahamiyatini davlat faoliyatini amalga oshirish uchun uni zarur moliyaviy mablag‘lar bilan ta’minlash sifatida ifodalanuvchi sof fiskal vazifa bilan cheklab qo‘ymaydilar. Ularning soliq imtiyozlari nazariyasida soliqlarni tartibga solish vazifasiga katta e’tibor beradilar. Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning muhim quroli sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy xulq-atvoriga davlat ta’sirini ifodalaydilar. Ammo bunda soliq imtiyozlari asosiy vosita sifatida qaralishi keng nazarda tutilgan. Soliq imtiyozlarini belgilash asosida ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, chet el investitsiyalari kirib kelishini ta’minlash, ijtimoiy himoyalashni tashkil etish, turli sohalarni rivojlanishiga aktiv ta’sir etish muammosi yotadi. Shu o‘rinda soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari xalqaro soliq munosabatlariga mos kelishi hamda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda davlatning faol ishtirok etishida moslashuvchan bo‘lishi lozim. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartiblash va boshqarish jarayonida bir qator vositalardan foydalaniladiki, bunda soliq tizimining soliq stavkalari va imtiyozlaridan foydalanish eng samarali va oson usullardan biri bo‘lib yuzaga chiqadi. Soliq imtiyozlaridan ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda, investitsiyalarni rag‘batlantirishda va boshqalarda keng foydalaniladi. 38 Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va samarali qo‘llanilishiga qarab quyidagi ko‘rinishlarda ifodalanishi mumkin: œ soliqlardan butunlay ozod qilish; œ yangi tashkil etilgan korxonalarga imtiyozlar berish; œ soliq to‘lashdan vaqtincha ozod etish; œ soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish; œ soliqdan qisman ozod qilish; œ xorijiy investitsiyalarga imtiyozlar berish; œ eksportga imtiyozlar berish va boshqalar. Soliq imtiyozlari vositasida iqtisodiyotni boshqarish, davlatni shunday faoliyati bilan bog‘liqki, u takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelgan nomutanosiblikni yo‘qotish uchun sharoit yaratadi. Boshqacha qilib aytganda, agar soliqlarning ba’zi tizimi ishlab chiqarishni tartibga solishning davlat strategiyasini aniqlasa, taktikasi soliq imtiyozlari orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlarini soliq subyekti, soliq obyekti, soliqlarni undirish vositalari, muddatlari nuqtayi nazaridan bir necha guruhlarga (turlarga) bo‘lish mumkin. Soliq imtiyozlarini turli xil asoslar bo‘yicha guruhlash mumkin. Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimini huquqiy bazasi takomillashib bormoqda. Hozirga qadar qabul qilingan barcha soliqqa oid qonun hujjatlariga e’tibor 29 beradigan bo‘lsak, ularning barchasiga soliq imtiyozlarini belgilash bo‘yicha umumiy o‘xshashliklar mavjudligiga guvoh bo‘lish mumkin. Ya’ni, barcha qonun hujjatlarida soliq turlari bo‘yicha imtiyozlar asosan quyidagi shakllarda namoyon bo‘ldi: œ soliqdan batamom ozod etish; œ soliqdan vaqtincha yoki qisman ozod etish; œ soliq bazasini kamaytirish tarzida berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida, boshqa qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarida belgilangan soliq imtiyozlarini quyidagicha guruhlash mumkin (1.3.3-chizmaga qarang). 1.3.3-chizmadan ko‘rish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarining eng so‘nggi turi bu soliq solish usulini tanlash huquqidir. Bu imtiyoz faqat Soliq Kodeksiga muvofiq berilgan bo‘lib, avvalgi soliq qonunchiligida bu imtiyoz ko‘zda tutilmagan edi. Bu imtiyoz turining mohiyati, asosan, kichik biznes 39 subyektlariga soliq solishning u yoki bu turini tanlash huquqi berilganligi bilan ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida soliq tizimini takomillashtirib borishda, xorijiy mamlakatlarda soliq stavkalarining qo‘llanish mexanizmidan foydalanish, soliqlarni to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qilish tajribalarini o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 40 1.3.3-chizma. Soliq imtiyozlarining turlari. Soliq imtiyozlarining turlari Soliq to‘lashdan batamom ozod etish Yuridik shaxslarni batamom ozod etish Dastlab 2 yil muddatga Dastlab 5 yil muddatga Jismoniy shaxslarni batamom ozod etish Dastlab 7 yil muddatga Norezidentlarni batamom ozod etish Ekologiyaga qilingan xarajatlar doirasida Soliqni yakka tartibda yoki markazlashtirilgan holda to‘lash Soliq obyekti (daromad, yer uchastkasi, mol-mulk qiymati)ni batamom ozod etish Birinchi yil foydasini olguncha Soliq solinagan bazani kamaytirish Mol-mulk qiymati doirasida Yer uchastkalari hajmida Xayriya maqsadlaridagi badallar doirasida Qishloq xo‘jalik korxonalari uchun yagona yer solig‘i Investitsiyaga qilingan xarajatlar miqdorida Mikrofirma va kichik korxonalar uchun soddalashtirilgan soliq tizimi Soliqdan vaqtincha ozod etish Soliq solingan bazani kamaytirish Soliq solish usulini tanlash huquqi Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda, investitsiyalar, ilmiy tekshiruv va tajriba konstruktorlik ishlarini rag‘batlantirish va tartibga solishda davlat tomonidan soliq imtiyozlaridan keng foydalaniladi. Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va maqsadga muvofiq yo‘llanilishiga qarab quyidagilarga bo‘linadi. Bular ayrim korxona va tashkilotlarni butunlay soliq to‘lashdan ozod etish hamda yangi tuzilgan korxonalar uchun soliq to‘lash bo‘yicha imtiyozlar berish. Bu imtiyozlar ishbilarmonlik va tadbirkorlik (agar mahsulot ishlab chiqarishga asoslangan bo‘lsa) rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Soliq imtiyozlarini qo‘llash mexanizmidagi eng murakkab jarayon bu soliq imtiyozlarini belgilash mezonlarini adolatli tarzda 30 belgilash hisoblanadi. Ammo qayd etish joizki, soliq imtiyozlarini belgilash jahon amaliyotida 41 1.3.4-chizma. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari Soliq to‘lovchilarning ijtimoiy holatiga qarab Korxonada ishlovchilar tarkibidagi nogironlar, urush va mehnat faxriylari, ko‘pchilikni (50%ni) tashkil etsa imtiyoz shunchalik ko‘proq beriladi Respublikada kichik biznesni rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanganligi uchun ularga ixtiyoriy shaklda soliq tizimi qo‘llaniladi Agar korxonalar importning o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarsa yoki mahsulotni eksport qilsa, muayyan darajada soliq imtiyozlari beriladi Davlatlararo bitimlarga ko‘ra ikki tomonlama soliq solinmaydi Sohani rivojlantirishni ustuvorligiga qarab Mahsulotlari eksporti hamda importbop mahsulotlarni ishlab chiqarish darajasiga qarab Xalqaro iqtisodiy aloqalar darajasidan kelib chiqib har bir mamlakatning iqtisodiy siyosatining mazmun- mohiyatidan kelib chiqib belgilanadi va shu jihatdan u turli davlatlarda turlicha bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarini belgilash muayyan mezonlar asosida amalga oshirilgan. Soliq imtiyozlarini soliq to‘lovchilarning ijtimoiy holatiga, respublikada qaysi sohani rivojlantirish ustuvorligiga, soliq to‘lovchilarning importning o‘rnini bosadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va mahsulotni eksport qilish darajasiga hamda davlatlar o‘rtasidagi halqaro iqtisodiy munosabatlarga asoslanib belgilangandir. Soliq imtiyozlarining mezonlarini to‘g‘ri, obyektiv aniqlash soliqlarning adolatlilik tamoyilini ifodasi sifatida yuzaga chiqadi. Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud: 1. Kadastrli. 2. Daromad manbayidan. 3. Daromad egasi daromadni olganidan so‘ng (deklaratsiya bo‘yicha). Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun foydalaniladigan obyektlar (yer, imoratlar va shu kabilar)- ning bahosi va o‘rtacha daromadliligi to‘g‘risidagi ma’- lumotlarga ega bo‘lgan kadastr yoki reyestrdan foydalanilishini taqozo etadi. Yer kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir xildagi yer uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun maydon birligining qator yillar uchun o‘rtacha daromadliligi belgilanadi. |